RACCOLTA
DI
CONCORDATI
SU MATERIE ECCLESIASTICHE
TRA LA
SANTA SEDE
E LE
AUTORITÀ CIVILI
ROMA
TIPOGRAFIA POLIGLOTTA VATICANA
1919
IMPRIMATUR.
Fr. Albertus Lepidi, Ord. Praed., S. P. A. Magister.
IMPRIMATUR
t Iosephus Palica, Archiep. Philippen., Vices gerens.
20 Wt \
\°\\<\
AVVERTENZA.
arie ragioni di ordine pratico hanno consigliato la rinunzia
ad una edizione diplomatica, nel senso scientifico della parola,
dei documenti riuniti in questa raccolta: essa del resto non
avrebbe dato vantaggi apprezzabili rispondenti alla somma delle cure e
del tempo necessarii e sarebbe stata ben lungi dal recare utili sensibili
alla scienza, perchè in subiecta materia non le particolarità paleo-
grafiche, ortografiche e simili, ma ciò che importa è avere un testo
sicuro delle genuine disposizioni concordate. Si è pertanto preferito di
prendere il testo dei documenti da pubblicazioni precedenti, scegliendo
le più comunemente adoperate (ad es. i Bollarti, Nussi ecc.) ed, ove fosse
il caso di poterle riconoscere tali, le migliori (ad es. quelle nei Monu-
menta Germaniae ///storica), ma collazionando tutto con gli originali e
con le copie avute a disposizione e introducendo nel testo o indicando
nelle note ' tutte le varianti di qualche interesse. Le edizioni prese
come basi"' furono riprodotte con scrupolosa esattezza in tutte le loro
particolarità, anche le meno commendabili (come l'uso promiscuo della
maiuscola e minuscola per la lettera iniziale della medesima parola,
la varia grafia dello stesso vocabolo [nunquam, numquam ; executio,
exsecutio, exsequutio], la interpunzione non sempre applicata con
metodo costante e non sempre ragionevole, migliorandola solo le-
desse luogo ad alterazione del senso o ad equivoci), ma correggendo
gli evidenti errori di stampa.3 Al fine. di non aumentare inutilmente il
1 Xon sempre si introdussero nel testo le lezioni, anche buone, delle fonti, per la ra-
gione che le edizioni potevano fondarsi su redazioni aventi eguale autorità, anche officiale.
Gli studiosi e i competenti giudicheranno Ira la lezione del testo e quella delle note, in
queste sono anche indicati gravi errori - non varianti - delle edizioni, accompagnando talora
il rilievo con un punto ammirativo, che sarebbesi potuto usare più abbondantemente.
2 Dei Monum. Germ. histor. furono conservati anche i titoli dei singoli documenti,
che talvolta ricorrono nelle stesse fonti.
3 Quali riscontransi molto copiosi in Nuss e quali sono i molti errori d'accento nei
testi francesi pubblicati in Conventiones ... Leonis XIII.
Avi'ertensa
numero delle note s'è proceduto senz'altro alla correzione del testo
delle edizioni e per ciò tutto quanto nel lesto si allontana da quello
delle stampe, che l'hanno /ornilo, deriva dalle fonti usale e fu
sostituito come " doverosa ,, correzione. Nei pochi casi, in cui non
si ebbe alcun mezzo di controllo, o, in caso di certa correzione, si notò
la lezione della fonte, o si suggerirono congetture di correzioni ove
apparve opportuno.
Pei documenti pubblicati qui la prima volta si riprodusse esatta
mente ' la lezione delle fonti in tutte le loro particolarità, anche le
poco commendevoli (quali, qui pure, l'uso promiscuo della maiuscola
e della minuscola iniziale, e, nei testi portoghesi e spagnuoli special-
mente, l'accento ora posto ora omesso nei verbi, preposizioni o con-
giunzioni, la varia grafia della medesima parola [religion, religión,
reli/'ion] e simili).
Oltre ai concordati fra la Santa Sede e gli Stati, che sono così
varii nella loro forma di redazione, si è creduto opportuno di dare
luogo ad alcune convenzioni concluse fra le autorità locali ecclesiastiche
e civili, che ottennero l'approvazione della Sede Romana. 2 Pei secoli
XVII-XX poi, mentre non fu tralasciato alcuno degli atti che univer-
salmente sono riconosciuti come concordati, si diedero solo, fra i tanti,
alcuni saggi di atti consimili relativi a erezioni e circoscrizioni di
diocesi o metropoli, indulti, ecc.
I concordati sono disposti in ordine cronologico, ma gli atti inter-
pretativi, estensivi ecc. vennero uniti alla convenzione fondamentale.
Roma, giugno 1919.
Il compilatore
Sac. Angelo Mercati.
Nei documenti fino al Cinquecento [] indica, salvo avvertenze in contrario, che nella
fonie le parole mancano per guasto negli originali o per colpa del menante; (), salvo evi-
1 Seguendo pei testi anteriori al Cinquecento le norme ormai universalmente adottate.
8 Non constandone l'approvazione, tu omesso il concordato del 5 settembre 1583 fra i
Vescovi della provincia ecclesiastica Salisburghese e Guglielmo V di Baviera, che rimase
in vigore lino alla secolarizzazione (1803) e di cui Fr. Wimmer, lìibliographie des buyer.
Concorriate* von 1583 in M. v. Deotinger, BeytrOge -sur Gesch. ecc. des Ersbist. Mini
chen iinri Freising V, Munchen 1854,93-208, diede una nuova edizione, 181-208.
Avvertensa vii
dente caso di parentesi, indica il complemento della parola, di cui le fonti danno la sola
iniziale.
«om.« e «add. » riguardano, salvo indicazioni in contrario, la sola parola a cui si rife-
riscono e voglion dire che nell'edizione-base o nella l'onte citata ess;i manca od è aggiunta.
Bull. Rotti. Cocq.-Main. significa il Bollarlo i ■mano edito da (. . Cocquelines e dal
tipografo Mainarmi, Romae 1739-1762 lino al 1669) e 173,'ì-17-ll dal L669 al 1740), Il tomi
in 28 volumi (si noti che X e XI portano nel titolo l'indicazione, rispettivamente, " X pars
prima „ e " XI pars secun3a„).
Bull. Rom. ed. Taur. significa la riproduzion del precedente Bollarlo, eseguita a
Torino in '-'4 volumi, 18.>7-1N7'_\ con un volume di Appendice, 1867.
Bull. Rom. Cont. ed. Rom. significa la continuazione del Bollano per A. Barberi,
V Spetta ed R. Segreti, l-XIX, Romae 1835-1857 < he abbraccia i pontificati di Clemente XIII-
Gregorio XVI, anno quarto).
Bull. Rodi. Coni. ed. l'rat. significa la riproduzione dell'edizione romana, l'i .ai 1840-1856,
costituente i tomi XV1I1-XXII1 di Benedicti XI\' Opera omnia e i tomi IV-IX (in 10 volumi)
della continuazione del Bollano. Si noti che itomi IV e V portano l'erronea indicazione Ul
e IV, di cui, come pure nel caso indicato di Cocq.-Main.. non fu tenuto conto.
Fu abbandonata la numerazione che i Boll, ed i Mimimi. Gertn. histor. pongono alle
sezioni dei documenti.
Le clausole dell'1 Bolle e dei Brevi Pontifici furono date secondo i Boll, o altre edi-
zioni, sebbene nelle minute dell'Archivio della Segreteria dei Brevi ecc. esse comunemente
non figurino o .siano semplicemente accennate da qualcuna delle parole usuali accompa-
gnate da « etc. >.
SERIE DEI CONCORDATI
PAr.. PAC.
I. Legazia di Sicilia 1_10
1. Urbano II conferisce la legazia a Ruggero conte di Calabria e di Sicilia.
5 luglio 1098 1
2. Pasquale II determina le (unzioni della legazia, 1° ottobre 1117 .... 1-2
3. Benedetto XIII ristabilisce il tribunale della Monarchia Sicula fissan-
done il funzionamento, 30 agosto 1728 2-10
II. - Convenzioni tra Pasquale lied Enrico V nella questione delle investiture 10-18
1. Conventio praevia in ecclesia S. Mariae in Turri fa età, 9 febbraio 1111 . 10-12
<i Promissio regis 10-11
b Iuramentum procerum regni 11
l'romissio papae per Petrum Leonis dieta 11-12
<i Iuramentum Petri Leonis 12
2. Iuramenta Sutrii praestita, l» febbraio 1111 12-13
<7 Iuramentum regis 12
h Iuramentum procerum regni 12-13
3. lleinrici V. decretimi de bonis ecclesiasticis, 12 febbraio 1111 13
4. Paschalis II. privilegium primae conventionis 13-14
5. Conventio apud Pontem Mammeum facta, 11 aprili 1111 14-15
a) Promissio papae 14
/' Iuramentum in anima papae 14
fi Nomina cardinalium iurantium 15
tf) Iuramentum in anima regis 15
e) Nomina iuratorum regis et formula iuramenti 15
6. Privilegium Paschalis II. de investituris, 12 aprile 1111 16
7. Gesta dampnationis pravilegii, 23 marzo 1112 16-18
III. - Concordato di Worms 18-19
1. Formulae pacis cura Calixto II, 17-19 ottobre 1119 18
a Scriptum imperatoris 18
b Scriptum pontificis 18
2. Pax Wormatiensis cum Calixto 11,23 settembre 1122 18-19
a) Privilegium imperatoris 18-19
6N Privilegium pontificis 19
IV. - Patto Beneventano fra Adriano IV e Guglielmo I di Sicilia, giugno 1156. 20-23
a) Privilegium Wilhelmi regis 20-22
h Privilegium Hadriani IV. pontificis 22-23
V. - Pace fra Alessandro IH e Federico I 23-31
1. Pactum Anagninum, ottobre-novembre 1176 23-27
a factum pacis praeviae 23-26
b) Promissio legatorurn imperialium 26-27
2. Pax Veneta 27-31
a) Pactum praevium inter imperatorem et ecclesiam 27-30
Serie dei Conconiati
pag. rv<-.
/> [uramenta promissionis in anima imperatoris, 22 luglio 1177 IO
e Confirmatio pads cum ecclesia, 17 settembre 1177 30-31
onfirmatio pacis per duodecim magnates imperii, 17 settembre 1177. 31
VI. Patto fra Clemente III e Guglielmo II di Sicilia, febbraio 1188 . . 32
VII. - Patto di Tancredi di Sicilia con Celestino III, giugno 1192 32-35
,' lui -.imentum Tancredi »--33
b) Privilegium Tancredi 33-34
e Promissio hominii 34-35
\' 111. - Innocenzo III e Costanza di Sicilia, 19 novembre 1198 35-36
IX. - Trattato di Filippo di Svevia con Innocenzo III, maggio 1203 36 38
a) Promissio regis 36-37
b) Epistola regis ..37-38
\. Promessa di Ottone IV, 22 marzo 1209 ■ 38-39
XI. - Patti e privilegi di Federico II 39-47
1. Patto con Innocenzo III, febbraio 1212 39-41
a Privilegium Friderici II. regis 39-40
b Privilegium Friderici II. de electionibii'- 10-41
2. Promessa di Eger, 12 luglio 1213 41-44
(/ Privilegia regia primum et secundum 41-43
b) Privilegium regium tertium 43-44
3. Promessa di Hagenau, settembre 1219 45-47
a) Privilegium regium 45-46
b) Confirmatio iuramenti Hagenowiensis, gennaio 1221 46-47
XII. -Promesse di Giovanni senza Terra re d'Inghilterra 48-56
1. l'ace coi prelati del regno 48-54
a) Lettera d'Innocenzo HI, che fissa le condizioni, 28 febbraio 1212 . . . 48-' 0
b Lettera con cui il re accetta le condizioni, 13 maggio 1213 51-52
e) Lettera d'Innocenzo IH ai prelati, 31 ottobre 1213 53-54
2. Innocenzo III conferma la pace fra il re ed i prelati circa le elezioni,
30 marzo 1215 54-56
XIII - Convenzione con Sancio II re di Portogallo 56-59
a) Condizioni fissate da Gregorio IX, 14 aprile 1238 56-59
h Accettazione delle condizioni da parte di re S.tncio II, 25 novem-
bre 1238 59
Convenzione fra Sancio I e il vescovo di Porto, confermata da Innocenzo III,
13 maggio 1210 56, n. 1
XIV. Giuramento di Alfonso conte di Boulogne, 6 settembre 1245 59-62
t ■ invenzione fra Sancio II e il Vescovo di l'orto, confermata da Innocenzo IV,
2 febbraio 1245 b0, n.
XV. Condizioni apposte all'investitura del regno delle due Sicilie concessa a
Carlo 1 d A ngiò confermate da Clemente IV, 4 novembre 12b5 .... 62-79
Promessa di Federico III d'Aragona, 31 marzo 1373 79-81
XVI. - Rodolto I di Habsburg e Gregorio X 81-: 6
1. Confirmatio privilegiorum et iuramentorum per procuratoteli! data,
6 giugno 1274 81-83
2. Privilegium regium, 21 ottobre 127"> S4-86
XVII. - Confermazione da parte di Onorio IV d. II. costituzioni di Carlo 11
d'Angiò relative alle cose ecclesiastiche, 17 settembre 1285 86-88
Serie dei Concordati u
PAG. PAG.
XVIII. - Concordia degli undici articoli fra i prelati del Portogallo, autoriz-
zati da Niccolò IV, e il re 1 >ionigi, 7 febbraio 1289 89-93
\IX - Concordia dei quaranta articoli tra re Dionigi di Portogallo e i pre-
lati del regno approvata da Niccolò IV, 12 febbraio 1289 94-111
Riconferma della concordia da parte di Niccolò IV, 7 marzo 1289 . . 107-111
XX Patti fatti da Bonifacio Vili a Giacomo d'Aragona per l'investitura di
Sardegna e di Corsica, 4 aprile 1297 112-119
XXI. - Promesse di Alberto I di Habsburg 120-124
1 l'romissio prior, 17 luglio 1303 120-122
_' Prqmissio altera, 17 luglio 1303 122-124
XXII. - Promessa di Enrico VII di Lussemburgo 124-128
1. Promissio Lausannensis. 11 ottobre 1310 124-127
2. Iuramentum imperatoris, b luglio 1312 127-128
Promessa di Carlo 1Y, 27 aprile 1347 124. n.l
XXIII. - Accordo fra Clemente VI e Pietro IV d'Aragona, 24 9 ttembre 1351. 128-131
XXIV. - Accordo fra Pietro IV d'Aragona ed il clero Tarragonese, esteso
da Giulio III il 20 marzo 1551 ai territorii di Maiorca, Minorca.
Iviza e Sardegna. 10 giugno 1372 131-137
XXV. - Composizione fra Gregorio XI ed Edoardo HI d Inghilterra, 1 set-
tembre 1375 137-144
XXVI. - Concordati di Costanza. 1418 144-168
1. Colla Spagna 144-150
2. Colla Francia 150-157
3. Colla Germania 157-165
4. Colf Inghilterra 165-168
XXVII. - I concordati dei principi 168-177
1 Eugenio IV promette di convocare il concilio ecumenico, 5 feb-
braio 1447 . . - 168-169
2. Eugenio IV concede che la nazione germanica usi dei decreti del
concilio di Basilea accettali da Alberto II d'Austria, 5 febbraio 1447 169-170
3 Eugenio IV restituisce alle loro chiese e nel pristino stato gli Arci-
vescovi di Treviri e di Colonia. 5 febbraio 1447 170-171
4. Indulti di Eugenio IV alla Nazione Germanica, 7 febbraio 1447 . . 171-175
5. Protesta di Eugenio IV. 5 febbraio 1447 176
6. Niccolò V approva e conferma le concessioni latte da Eugenio IV
alla Nazione Germanica, 28 marzo 1447 176-177
XXVIII. - Concordato di Menna 177-185
1. Patti conclusi fra il legato pontificio e i principi germanici, 17 feb-
braio 144S _ 177-181
2. Xiccolò V conferma il concordato di Vienna. 19 marzo 1448. . . . 181-185
XXIX. - Concordia fra Alfonso V d'Aragona e i prelati ecc. dei suoi stati.
confermata da Niccolò V, 6 gennaio 1451 186-195
XXX. - Indulto di Niccolò V a Lodovico duca di Savoia circa le nomine
ecclesiastiche, 10 gennaio 1452 195-1%
Interpretazioni ed estensioni dell'indulto di Niccolò V 196-213
1. Leone X, 27 maggio 1515 196-199
2. Clemente VIII, 19 giugno 1595 200-203
3. Innocenzo XII, 3 luglio 1700 204-205
Serie dei Concordati
4. Benedetto XIII, 29 maggio 1727 .- 205-206
Altra redazione dell'indulto di Benedetto XIII 207-208
5. Pio VI, 11 giugno 1791 208-210
6. l'io VII, 14 luglio 1819 211-213
XXXI. - Abolizione della prammatica sanzione 214-222
1. Bolla di Papa Sisto IV, 7 agosto 1472 214-217
2. Breve di Papa Sisto IV, 13 agosto 1472 217-218
3. Lettere patenti, con cui Luigi XI ratifica il concordato, 31 ottobre 1472. 219-222
XXXII. - Pace fra Innocenzo VIII e Ferdinando di Napoli, 7 febbraio 14' 2. 222-233
XXXIII. - Concordato con la Francia sotto Leone X, 1516 233-251
XXXIV. - Concordato fra i prelati portoghesi e il re Emanuele corifei
mato da Leone X, 25 luglio 1516 . . . ' 251-253
XXXV. - Concordati sui benefizi in Polonia 253-261
1. Bulla Leonis X, 1 luglio 1519 253-255
2. Bulla Clementis VII, 1 dicembre 1525 256-259
3. Copia supplicationum expeditarum in favorem ordinariorum Regni
l'oloniae . 259-2t>l
XXX VI. - Concordato tra il foro ecclesiastico e il laico in Milano confer-
mato da Papa Paolo V, 2 giugno 1615 2t>2-266
XXXVII. - Convenzione sui beni ecclesiastici in Boemia, 8 marzo 1630. . 266-282
XXXVIII. - Concordato Aldrovandi- Alberoni colla Spagna, 17 giugno 1717. 282-286
Concordia Facheneti 282, n.l
XXXIX - Norme per la disciplina ecclesiastica in Spagna, 13 maggio 1723
{Apostolici Ministerii) 286-297
Benedetto XIII inculca l'osservanza dell 'Apostolici Ministeri/ , 27 mar-
zo 1726 297-300
XL. - Progetto di accomodamento fra Benedetto XIII e Vittorio Amedeo II
re di Sardegna sull'immunità e la giurisdizione ecclesiastica,
24 marzo 1727 301-309
XLI. - Concordato fra Benedetto XIII e Vittorio Amedeo I! re di Sar-
degna, 29 maggio 1727 310-311
XLII. - Concordato sulle Abbazie di Polonia 311-321
1. Tractatus de Abbatiis in Regno Poloniae die VI. mensis Augusti Anno
Domini 1736, 6 agosto 173t>, 10 luglio 1737 311-318
2. Bolla con cui Clemente XII approva il trattato, 13 settembre 1737 . 318-321
XI. Ili - Concordato con la Spagna, 26 settembre 1737 321-327
XLIV. - Concordato col Portogallo, 19 dicembre 1737 328 330
XLV, - Concordato col re di Sardegna sui feudi ecclesiastici, 5 gennaio 1741. 331-335
XLVI. - Concordato col re di Sardegna circa la materia beneficiale, 5 gen-
naio 1741 335 337
XLVII. - Concordato con Napoli, 2 giugno 1741 338-364
XLVI1I. - Istruzione di Benedetto XIV ai Vescovi del regno di Sardegna
sopra l'immunità e l'esercizio della giurisdizione ecclesiastica . . 364-381
1. Benedetto XIV a Carlo Emanuele III re di Sardegna, 6 gennaio 1742 364-365
2. Carlo Emanuele III Re di Sardegna a Papa Benedetto XIV, 17 gen-
naio 1742 365
3. Istruzione 365-381
Modificazioni ed estensioni della Istruzione di Benedetto XIV .... 381-405
Serie ilei Concordati
r*r,. pac.
1. Clemente XIII, 3 settembre 1763 381-385
Clemente XIII, L'I marzo 1759 381, n. 1
2. Clemente XIV, 22 settembre 1769 385-387
3 Istruzione di Clemente XIV 387-392
a) Clemente XI V a Carlo Emanuele III Re di Sardegna, 28 gennaio 1770. 87-388
b) Carlo Emanuele III Re di Sardegna a Papa Clemente XIV, 7 te b
braio 1770 188-389
< Istruzione 389-3' »2
4. Clemente XIV, 1 marzo 1770 392-395
5. l'io VI. 18 aprile 1776 395 196
6. l'io VI, 11 dicembre I771» 396 398
7. Pio VI, 9 aprile 1782 398-400
S. l'io VI, L5 settembre 1786 400-401
9. Leone XII, 20 giugno 1826 402-405
XLIX. - Concordato sulla composizione delie pensioni palatine in Porto
gallo, 30 agosto 174") 405-409
L. - Concordato tra Benedetti» XIV e Carlo Emanuele III Re di Sardegna,
24 giugno 1750 HO 113
LI. - Concordati) per il patriarcato di Aquileia tra Maria Teresa e \\ Doge
di Venezia approvalo da Papa Benedetto XIV, 6 luglio 1751 . . . 113-422
Lll. - Concordato fra Benedetto XIV e Ferdinando VI di Spagna, 11 gen
naio 1753 122-437
I III. - Benedetto XIV cede al Re di Sardegna i diritti sul principato di
Masserano e la contea di Crevalcore, 13 luglio 1753 437-440
LIV. - Concordato fra Benedetto XI V e Maria Teresa per il ducato di
Milano, 17 dicembre 1757 140-443
LV. - Convenzione fra l'Arcivescovo di Cagliari e l'Ordine dei SS. Mau-
rizio e Lazzaro sulla giurisdizione temporale e il dominio utile
dell'isola di S Antioco confermata da Clemente XIII, 21 marzo 1758. W3 1". ;
LVL- Convenzione sull'immunità ecclesiastici in Baviera, 30 settembre 1758. 154 lr>7
LVI1. - Limitazione del privilegio del foro per i rei di lesa maestà in Por
togallo, 11 agosto 1759 • 457-459
LVI1I. - Istruzione sopra diversi provvedimenti per governo delle curie
ecclesiastiche nel regno di Sardegna, 14 gennaio 1761 169 167
LIX. - Accordo sulle facoltà del Nunzio in Spagna, 18 dicembre 17h6 . . 467-473
LX. - Convenzione fra il Re di Sardegna e il Vescovo di Novara, confer-
mata da Clemente XIII, 15 giugno 1767 173 l'-
Altra convenzione fra i medesimi, confermata da Pio VII, 25 agosto 1817. 482 183
LXI. - Accordo sul Tribunale della Nunziatura in Spagna, 26 marzo 1771. 184 187
LXII. - Riduzione del diritto d'asilo in Spagna, 12 settembre 1772 . . . 487 492
: Nili. - Convenzioni fra il Vescovo di Grenoble e l'Abbazia di S. Mi-
chele della Chiusa, approvate da Papa Pio VI, 1 febbraio s di-
cembre 1773 493-504
LXIV. - Concordato sulla collazione di alcuni canonicati nel Belgio. 21 mag
gio 1776 505-509
L\ V. -Concordato tra Papa Pio VI e Maria I di Portogallo, 20 luglio 1778. 500-511
LXVI. - Erezione del tribunale per l'esame dei libri a Lisbona, 29 no-
vembre 1780 511-514
xiv Serie dei Concordati
PAr.. PAG.
LXVII. - Concordato fra Pio VI e L'Imperatore Giuseppe II sulle nomine
ecclesiastiche nei ducati di Milano e di Mantova, 20 gennaio 1784 . 514-515
LXVIII. - Facoltà d'ipotecare ed alienare beni ecclesiastici concesse
da Pio VI a Vittorio Amedeo III e Carlo Emanuele IV Re di Sar-
degna 516-527
1 15 marzo 1794 516-517
2. 4 settembre 1795 517-519
3. 18 luglio 1797 519-523
4. 1 dicembre 1797 523-527
LXIX - Imposizione di una gabella per l'Ospedale della Misericordia in
Parma 527-530
1. 23 giugno 1795 527-529
2. 19 aprile 1796 529-530
LXX. - Ordinamento ecclesiastico in Corsica, 1795 531-536
LXXI. - Incarico al Nunzio in Baviera di confermare una convenzione
fra il Duca di Baviera e la Prepositiva di Berchtesgaden, 3 giu-
gno 1796 536-53S
LXXII. - Ordinamento delle diocesi latine nell' impero russo, 16 otto
bre 179S 533-559
LXXIII. - Facoltà ai Vescovi di Spagna e d'America d'alienare beni di
opere pie, 13 agosto 1799 559-560
LXXIY - Concordato fra Pio VII e la Repubblica francese, 15 luglio 1801. 561-565
LXX V. - Concordato fra Pio VII e la Repubblica italiana, 16 'settem-
bre 1803 565-572
LXXVT. - Prescrizioni per il governo degli Ordini religiosi in Spagna,
15 maggio 1804 573-579
LXXVII. - Concordato di Fontainebleau 579-585
a) Articoli, 25 gennaio 1813 57-9-581
6) Lettera di S. S. Pio VII all'Imperatore Napoleone con cui ritratta
il concordato firmato a Fontainebleau, 24 marzo 1813 581-585
LXXVII1. - Concordato intorno al ripi istinamento degli Ordini religiosi
in Toscana, 4 dicembre 1815 585-590
LXXIX. - Concordato fra Pio VII e Massimiliano Giuseppe Re di Baviera,
5 giugno 1817 591-597
LXXX. - Concordato fra Pio VII e Luigi XVIII Re di Francia, 11 giu-
gno 1817 597-601
LXXXI. - Nuova circoscrizione delle diocesi di Piemonte, 17 luglio 1817 . 601-619
LXXXII. - Concordato fra Pio VII e Ferdinando I Re delle Due Sicilie,
16 febbraio 1818 620-637
LXXXIH. - Nuova circoscrizione delle diocesi in Polonia, 30 giugno 1818. 638-648
LXXXIV. - Muova circoscrizione delle diocesi del Regno di Prussia, 16 lu-
glio 1821 648-665
Breve Quod de fidelium, 16 luglio 1821 665-666
LXXXV. - Nuova circoscrizione delle diocesi nelle Provincie del Reno
superiore, 16 agosto 1821 667-676
LXXXVI. - Nuova circoscrizione delle diocesi di Francia, 6 ottobre 1822 . 677-688
LXXXVII. - Nuova circoscrizione delle diocesi del Regno di Hannover,
16 marzo 1824 68^-696
Serie dei ' ovcordati
ì
TAG. r\r..
I. XXXVIII - accordo fra la Casa Ducale di Lucca e l'amministrazioni
dei beni ecclesiastici approvato da Leone XII, 6 maggio 1826. . . 697-700
I ,\\\l\ - Norme per l'elezione episcopale ecc. nelle diocesi dell.
viride del Reno superiore.il aprile 1827 700-703
Breve Ne sacra, 28 maggio 1827 703
XC. - Concordato tra Leone XII eGuglielmo] Re dei Paesi Bassi, 18 giù
gno 1827
XCI. - Convenzione con alcuni Cantoni Svizzeri per il vescovado di Ba-
silea ed accessione a questo dei Cantoni di Argovia e Turgovia,
1828-1830 711-721
1. Convenzione fra Leone XII e i Cantoni di Lucerna, Berna, Soletia
e Zug, 20 marzo 1828 711-714
2. Nuova circoscrizione del vescovado di Basilea, 7 maggio 1*28 . . . 714-719
Breve Quod ad rem sacrarti, 15 settembri- 1828 71'' 20
Recessione dei Cantoni d'Argovia e Turgovia al vescovado di Ba
silea, 2 dicembre 1828 720-722
4. Approvazione dell'accessione, 23 marzo 1830 722-724
XCII - Concordato fra Gregorio XVI e Ferdinando 11 Ri- di Napoli Milla
immunità personale, 16 aprile 1834 724-725
XC1II. - Istruzione ai Vescovi del Regno di Sardegna sui registri parroc-
chiali 725-736
1. Gregorio XVI a Carlo Alberto Re di Sardegna, 24 agosto 1836 . . 72.V726
2. Carlo Alberto Re di Sardegna a Papa Gregorio XVI, 20 ottobre 1836 726
3. Istruzione della Sacra Congregazione degli Affari Ecclesiastici
Straordinarii, 23 agosto 1836 727-736
XCIV.-Coneordatocol Re di Sardegna sull'immunità personale, 27 marzo 1841 7 :■ 738
^ XCV. - Concordato tra Gregorio XVI e Francesco IV Duca di .Modi na
sul foro e amministrazione dei beni ecclesiastici 739-747
1. Breve di Gregorio XVI. 30 aprile 1841 739-740
2. Decreto del Duca Francesco IV, 8 maggio 1841 740-742
Due decreti del Duca Francesco IV, 13 aprile 1846, 24 febbraio 1851 . 742-717
XCVI. - Riorganizzazione del Vescovado di San Gallo, 7 novembre 1845 747-750
XC VII. - Concordato fra Pio IX e Niccolò I Imperatore delle Russie, 3 ago-
sto 1847 751-765
1. Articoli concordati 751-761
2. Articoli non concordati 761-765
X XCVIII. - Concordati fra Pio IX e Leopoldo li Granduca di Toscana . . 765-769
1. Concordato preliminare, 30 marzo 1848 765-767
2. Concordato definitivo, 25 aprile 1851 767-769
IC. - Concordato fra Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna, 46 marzo 1851. 77<i-7'«>
Concordato con la Spagna, 27 aprile 1845 796-799
C. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Costarica, 7 ottobre 1852 . 800-809
CI. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Guatemala, 7 otto-
bre 1852 810-821
CU. - Concordato fra Pio IX e Francesco Giuseppe I Imperatore d'Austria,
18 agosto 1855
1. Concordato 821-829
2. Articolo segreto 829
Serie dei Concordati
PAG. PA6.
Documenti relativi 830-844
a Lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
17 agosto 1855 : 830-832
b) Risposta del Cardinale Viale Prelà, 18 agosto 1855 832-833
. Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
18 agosto 1855 833-836
d) Risposta del Cardinale Viale Prelà, 18 agosto 1*55 836-837
e) Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
18 agosto 1855 837-840
/) Risposta del Cardinale Viale Prelà, 18 agosto 1855 840-841
g) Altra lettera dell'Arcivescovo di Vienna al Cardinale Viale Prelà,
18 agosto 1855 841
h) Pio IX ai Cardinali, Arcivescovi e Vescovi dell'Impero Austriaco,
5 novembre 1855 842-844
CHI. - Concordato fra Pio IX e Pietro V Re di Portogallo intorno al Patro-
nato delle Indie, 21 febbraio 1857 844-852
CIV. - Concordato fra Pio IX e Guglielmo I Re del Wiirttemberg, 8 aprile 1857. 853-862
Documenti relativi 862-875
a) Lettera del Barone von Ow al Cardinale von Reisach, 8 aprile 1857. 862-864
b) Risposta del Cardinale von Reisach al Barone von Ow, 8 aprile 1857. 864-866
r Lettera di Pio IX al Vescovo di Rottenburg, 22 giugno 1857 . . • 866 867
d Pio IX al Vescovo di Rottenburg, 30 giugno 1857 868-875
CV. - Accordo fra Pio IX e Francesco V Duca di Modena su beni eccle-
siastici, 1857 876-880
1. Breve di Pio IX al Duca, 23 giugno 1857 876-879
2. Decreto del Duca, 14 novembre 1857 879-880
CVI. - Concordato fra Pio IX e Federico Granduca di Baden, 28 giugno 1859. 880-895
Documenti relativi 895-920
a) Dichiarazione dei plenipotenziarii, 12 settembre 1859 895-897
b Lettera dei plenipotenziarii Badesi al Cardinale von Reisach, 28 giu-
gno 1859 897
i Altra lettera dei medesimi al medesimo, 28 giugno 1859 .... 897-898
d) Altra lettera dei medesimi al medesimo, 28 giugno 1859 .... 899
e) Altra lettera dei medesimi al medesimo, 28 giugno 1859 .... 899
f\ Lettera del Cardinale von Reisach ai plenipotenziarii Badesi, 28 giu-
gno 1859 899-900
g) Altra lettera del medesimo ai medesimi, 28 giugno 1859 .... 900-903
li Altra lettera del medesimo ai medesimi, 28 giugno 1859 .... 903-904
i Altra lettera del medesimo ai medesimi, 28 giugno 1859 .... 904
k) Pio IX all'Arcivescovo di Friburgo in Brisgovia, 29 settembre 1R59 904-907
l I ttera del Cardinale Antonelli all'Arcivescovo di Friburgo in
Brisgovia, 30 settembre 1859 907-920
C VII. - Concordatola Pio IX ed Isabella II Regina di Spagna, 25 agosto 1859. 920-929
CVI II. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Haiti, 28 marzo 1860 929-934
Documenti relativi 935-936
a) Lettera del Ministro plenipotenziario di Haiti al Cardinale Anto-
nelli, 28 marzo 1860 935
b) Risposta del Cardinale Antonelli, 28 marzo 1860 935-936
Serie dei Concordati
PAG. PAG.
I l\ I on o dato tra Pio IXc la Repubblica di Honduras, 9 luglio 1861. 936-947
Documenti relativi:
a) Lettera del Cardinale Antonella a S. E.C. Gutierrez, 9 luglio 1861. 948
b) Risposta di S. E. C. Gutierrez, 9 luglio 1861 948
\ - Concordato fra Pio IX e la Repubblica di Nicaragua, 2 novembre 1861 '*.|s-')V'
CXI.- Concordato fra Pio IX e la Repubblicadi S. Salvador, 22 aprile 1862 960-970
CXII. - Concordato fra Pio IX e la Repubblicadi Venezuela, '.'"luglio 1862 971-983
CXI1I. - Concordato fra Pio IX e la Repubblica dell'Equatore, 26 settem-
bre 1862 983-995
Documenti relativi :
a)-d) Il Cardinale Antonelli al Ministro plenipotenziario dell'Equa-
tore, 26 settembre 1862 ' 995-999
CXIV. - Convenzione per l'incorporazione di Poschiavo e Brusio alla
diocesi di Coirà, 23 ottobre 1869 1000
CXV, - Nuova versione del concordato della Repubblica dell'Equatore,
2 maggio 1881 1001-1013
CXVI. - Convenzione fra la Santa Sede ed il Governo Austro-Ungarico
per la Bosnia ed Erzegovina, 8 giugno 1881 1014-lnlò
CXVII. - Accordi stipulati fra la Santa Sede ed il Governo Russo, 24 di-
cembre 1882 1016-1018
A. -a I lomanda del Governo Russo circa diocesi soppresse dal me-
desimo 1016
b) Adesione della Santa Sede alla domanda 1016
B. - a) Convenzione fra la Santa Sede ed il Governo Russo circa i
Seminarii 1016-1017
h Dichiarazione del Governo Russo circa i Seminarii li il 7
' . Accordo fra la Santa Sede ed il Governo Russo relativo all'Acca-
demia Ecclesiastica di Pietroburgo 1017-1018
D. Dichiarazione del Governo Russo colla quale si obbliga alla revo-
cazione o modificazione delle misure eccezionali prese contro il
Clero 1018
CXVIII - Concordato colla Repubblica di Guatemala, 2 luglio 1884 . . 1018-1020
Documenti relativi 1020-1021
a) Lettera del Ministro di Guatemala al Cardinale Jacobini, 2 lu-
glio 1882 ' 1020
fr Risposta del Cardinale Jacobini, 3 luglio 1882 1020-1021
( XIX - Convenzioni per il Canton Ticino, 1884, 1888 1021-1027
1. Convenzione per regolare la situazione religiosa delle parrocchie
del Canton Ticino, 1 settembre 1884 1021-1022
2. Convenzione per l'amministrazione apostolica nel Canton Ticino,
23 settembre 1884 1023-1025
3. Convenzione relativa all'Amministratore apostolico del Canton
Ticino, 16 marzo 1888 1025-1027
CXX. - Convenzione per l'amministrazione regolare della diocesi di Ba-
silea, 1 settembre 1884 1027-1029
CX XI. - Concordato fra Leone XIII e Luigi 1 Re di Portogallo sul Patro-
nato Regio nelle Indie orientali ln'.H»-1048
1. Concordato, 23 giugno 1886 1029-1039
xviii Serie dei Concordati
PAG. PAG.
2. Documenti per l'esecuzione del concordato 1039-1048
a Mota di Mons. Sostituto della Segreteria di Stato -all'Ambascia-
tore portoghese, 9 marzo 1887 103^-1040
b) Nota responsiva dell'Ambasciatore, 15 marzo 1887 1041-1042
< ) .Vota dell'Emo Rampolla all'Ambasciatore portoghese, 27 feb-
braio 1890 1042-1043
d) Nota responsiva dell'Ambasciatore, 3 marzo 1890 1043-1044
e) Nota dell'Emo Rampolla all'Ambasciatore portoghese, 14 otto-
bre 1891 1044-lU4b
f) Nota responsiva dell'Ambasciatore, 21 ottobre 1891 1047-1048
CXXII. - Convenzione fra Leone XIII e Niccolò I Principe del Monte-
negro, 18 agosto 1886 1048-1050
CXXIII. - Accordo fra la Santa Sede e il Governo della Repubblica
Francese per Pondichery, 1 settembre 1886 1050-1031
CXXIV. - Concordato colla Repubblica di Colombia 1051-1069
1. Concordato, 31 dicembre 1887 1051-1061
2. Concordato addizionale, 20 luglio 1892 1061-1068
3. Lettera dell'Emo Rampolla ai Vescovi di Colombia, 3 luglio 1893 1068-1069
CXXV. -Accordi stipulati per l'isola di Malta 1069-1079
1. Intorno ai matrimonii 1069-1071
a) Decretum S. C. Negotiis Ecclesiasticis Extraordinariis praepo-
sitae, 12 gennaio 1890 1069
b) Nota del Cardinale Segretario di Stato al Generale Simmons,
17 gennaio 1890 1069-1070
e) Risposta del Generale Simmons, 18 gennaio 1890 1070-1071
2. Sull'educazione del Clero *". 1071-1074
a) Nota del Cardinale Segretario di Stato al Generale Simmons,
22 gennaio 1890 1071-1072
b) Risposta del Generale Simmons, 22 gennaio 1890 1072-1074
3. Sulla elezione dei Vescovi 1074-1079
a) Nota del Cardinale Segretario di Stato al Generale Simmons,
20 marzo 1890 1074-1075
b) Risposta del Generale Simmons, 26 marzo 1890 1075-1079
CXXVI. - Concordato colla Repubblica dell'Equatore sulla sostituzione
delle decime, 8 novembre 1890 1079-1085
Documenti relativi 1085-1086
a) Nota del Cardinale Rampolla a S. E. L. A. Larrea, 9 novem-
bre 1890 1085
b) Risposta di S. E. L. A. Larrea, 10 novembre 1890 1085-1086
Convenzione del 30 settembre 1865 1086-1088
C XXVII. - Accordo sulla sistemazione della diocesi di Cartagine, 7 no-
vembre 1893 .••■'■ 1088-1089
1. Nota diplomatica dell'Emo Card. Segretario di Stato a S. E. l'Am-
basciatore di Francia 1088-1089
2. Nota diplomatica di S. E. l'Ambasciatore di Francia all'Emo Card.
Segretario di Stato di Sua Santità 1089
CXXVIII. - Concordato per l'erezione della facoltà teologica nell'Uni-
versità di Strasburgo, 5 dicembre 1902 - 1090-1091
Serie dei Concordati
CXXIX. - Convenzione ira l'io X e Alfonso \l!l l\<- di Spagna relativamente
agli Ordini Religiosi, 19 giugno 1904 1091-10 l
CXXX. - Accordo preliminare colla Spagna per modifiche al concordato del 1851,
12 luglio 1904 1094-1095
* XXXI. - Concordato perle missioni cattoliche nel Congo, 26 maggio 1906 1096-1097
CXXXII. -Convenzione sull'insegnamento nei Seminarli della Polonia Russa,
22 luglio 1907 1097-1098
Convenzione del 1897 . . 1098-1099
CXXXIII. - Concordato tra Pio X e Pietro I Re di Serbia, 24 giugno 1914 . 1100-1103
I.
LEGAZIA DI SICILIA.
1. - Urbano II conferisce la legazia a Ruggero conte di Calabria e di Sicilia.
5 luglio 1098.
Urbanus episcopus seruus seruorum Dei. Carissimo filio Rogerio corniti Calabriae
et Siciliae salutem et apostolicam benedictionem. Quia prudentiam tuam supernae
maiestatis dignatio multis triumphis et honoribus exaltauit et probitas tua in Sarace-
norum finibus ecclesiam Dei plurimum dilatauit sanctaeque sedi apostolicae deuotam
se multis modis semper exhibuit, nos in specialem atque carissimum fìlium eiusdem
uniuersalis ecclesiae assumpsimus. Idcirco de tuae probitatis sinceritate plurimum
confidentes, sicut uerbis promisimus, ita etiam litterarum auctoritate firmamus: quod
omni uitae tuae tempore uel filii tui Simonis aut alterius qui legitimus tui haeres
exstiterit, nullum in terra potestatis uestrae praeter uoluntatem aut consilium
uestrum legatimi Romanae ecclesiae statuemus, quinimmo quae per legatum acturi
sumus, per uestram industriam legati uice exhiberi uolumus, quando ad uos ex
latere nostro miserimus ad salutem uidelicet ecclesiarum, quae sub uestra potcstate
existant, ad honorem beati Petri sanctaeque eius sedis apostolicae, cui deuote
hactenus obedisti, quamqe in opportunitatibus suis strenue ac fideliter adiuuisti. Si
vero celebrabitur concilium, tibi mandauero, quatenus episcopos et abbates tuae
terrae ' mini mittas, quot et quos uolueris mittas, alios ad seruitium ecclesiarum ac
tutelam retineas. Omnipotens Dominus actus tuos in beneplacito suo dirigat et te
a peccatis absolutum in uitam aeternam perducat.
Dat. Salerni per manum Ioannis sanctae Romanae ecclesiae diaconi, III. nonas
iulii, indictione VII, pontirìcatus domini Urbani secundi [anno] XI.
Da edizione di E. Caspar in Quelle» inid Forschuugeu aus Italie». Archiven nini
Bibliotheken herausgeg. vo»i kgl. Preus*. Iustititt i» Rovi VII (1904), 218-219.
2. - Pasquale II determina le funzioni della legazia.
1" ottobre 1117.
Paschalis papa II Rogerio corniti Siciliae. Ante Sarracenorum invasionem Sicilie
insula romane ecclesie adeo familiaris fuit ut semper in ea Romani pontifices et patri-
moniorum suorum curatores et sue vicis representatores habuerint. Patri autem tuo
divina gratia prerogativam contulit, ut suo et suorum labore ac sanguine Sarraceni
1 Caspa r : «terre».
2 Legazia di Sicilia - Monarchia Sicilia a. 1117, 1728
ab eadem insula pellerentur, et in ea Dei ecclesie restituerentur. Unde, sicut in tuis
litteris suggessisti, antccessor meus patri tuo legati vicem gratuita benignitate con-
cessit. Nos quoque tibi post ipsum eius successori concessimus, ea videlicet ratione
ut si quando illuc ex latere nostro legatus dirigitur, quem profecto vicarium intel-
ligimus, que ab eo gerenda sunt per tuam industriam effeetui mancipentur. Sic enim,
sic in ecclesia seculares potestates dispositas legimus, ut quod ecclesiastica humi-
litas minus valet, secularis potestas sue formidinis rigore perficiat. Nam personarum
ecclesiasticarum seu dignitatum judicia nusquam legimus laicis vel religiosis fuisse
commissa. Porro episcoporum vocationes ad synodum quis unquam sibi legatus aut
vicarius usurpavit? quod aliquando singularibus aliquando pluralibus litteris per
quoslibet solet nuntios fieri. Cognosce, fili karissime, modum tuum, et datam tibi a
Domino potestatem noli contra dominicam erigere potestatem. Sic enim a Domino
Romane ecclesie potestas concessa est ut ab hominibus auferri non possit. Disce
in comitatu tuo bonorum imperatorum exempla, ut ecclesias non impugnare studeas
set juvare, non judicare aut opprimere episcopos set tamquam Dei vicarios venerari.
Que a patre tuo nobilis memorie R(ogerio) comite Ecclesiae data sunt, per te nulla-
tenus minuantur, set potius augeantur. Noli Deum precedere set sequaris, quia eo
duce non offendes set vite lumen habebis. Hec tibi tamquam filio karissimo precipio,
hec moneo; si ut spondes obedieris et obtemperaveris, tuam profecto salutem obtem-
peraberis. Omnipotens Dominus suo te beneplacito dirigat, conservet atque custodiat.
Datum Anagnie kal. Octobris.
Da Jaffé-Loewenfeld, Regesta Pontificum Romanorum, n. 6562 (I, 766 s.) e Fabre-
Duchesne, Le « Liber Censitimi » de VEglise Romaine (Bibliothèque des Écoles francaises
d' Athènes et de Rome) II, 125 s., con nuova collazione del testo dato dal libro XI dei Gesta
panperis scolaris Albini in Cod. Ottob. 3057 , f. 151r Biblioteca Vaticana).
3. - Benedetto XIII ristabilisce il tribunale della Monarchia Sicula fissan-
done il funzionamento. '
30 agosto 1728.
BENEDICTUS EPISCOPUS
i
SERVUS SERVORUM DEI
AD PERPETUAM REI MEMORIAM.
Fideli ac prudenti dispensatori, quem in supremo Apostolatus apice constituit Dominus
super familiam suam, maxime convenit tradita sibi coelitus uti potestate, ut, si quae sint
inter pontiticalem auctoritatem et regiam potestatem contentiones, quantum fieri potest,
amoveantur, utque nedum tìdelium populorum pericula arceantur, sed etiam incommoda
leniantur, prout, locorum et tcmporum ratione habita, magis in Domino videbitur expedire.
1 Soppressa da Clemente XI colla Bolla Romamis Ponti/ex del 20 febbraio 1715 (in Bull. Rom. Cocq.-Main. XI,
39-43; ed. Taur. XXI, 651-658), la cosi detta Monarchia Sicula venne ripristinata da Benedetto XIII coll'ordinamento
segnato nella Bulla qui sopra. Ottenne poscia qualche facoltà da Gregorio XVI col Breve Iamdiu del 3 marzo 1816
(A. M. Bernasconi, Ada Gregorii XVI III, Romac 1902, 467 s., n cccxlix) e da Pio IX col Breve Peculiaribus del
26 gennaio 1856 (Pu IX Acta, Pars prima, Voi. II, Romae 1858, 499 509). Indi fu abolita definitivamente dal mede-
simo Pontefice colle Lettere Apostoliche Suprema universi del 28 gennaio 1864 (Pu IX Aeta. Pars prima. Voi. IV,
Romac 1869, 338-350), rese di pubblica ragione nel 1867 (v. ibid. 368).
a. l"a8 Legaste di Sicilia - Monarchia Siculo 3
Cum itaque felicis recordationis Clemens Papa XI praedecessor noster Apostolicam
Regni Siciliae ultra Pharum legationem ac monarchiam nuncupatam, eiusque tribunal
extinxerit ac suppresserit et aboleverit, si quae essent privilegia et indulto a quibus-
cumque Romanis Pontilicibus praedecessoribus quomodolibet concessa revocaverit et abro-
gaverit, et certuni interim modum praescripserit, quo causae ad forum ecclesiasticum per-
tinentes cognosci et in eodem regno line debito terminar! possent, quemadmodum in eius
apostolicis litteris, expeditis anno millesimo septingentesimo decimo quarto et millesimo
septingentesimo decimo quinto plenius continetur; cumque carissimus in Christo lìlius
noster Carolus VI in Romanorum imperatorem electus, Siciliae ultra Pharum rex, exponi
nobis nuper fecerit, iura apostoltcae legationis in eodem regno, sibi, eiusdem haeredi legi-
timo et possessori, ex privilegio signanter Urbani Papae II praedecessoris nostri, compe-
tere, quae quidem iura iam olim Rogerio corniti e Normannorum gente eiusque successo-
ribus, ob eliminatam Saracenorum tyrannidem, catholicam tìdem restitutam, ecclesiasque,
patriarchatui Constantinopolitano tunc temporis adhaerentes, Romanae Sedi iierum subie-
ctas, concessa, anteactorum sex saeculorum decursu usque ad Caroli II obitum, in suo
robore atque usu permanserint ; hinc nos, etsi compertum habeamus, huiusmodi rationibus
eumdem praedecessorem nostrum, praesertim propter abusus, quos irrepsisse constabat,
minime acquievisse, nosque ipsi, dum cardinalatus honore fungebamur, eidem constitu-
tioni reverenter subscripserimus, omniumque circumstantiarum opportune reminiscamur ;
attamen, cum graves inde exortae fuerint contentiones atque mala non sine animarum per-
nicie, publicaeque tranquillitatis detrimento, serio propterea considerantes, quantum pasto-
ralis sollicitudinis intersit, causas etiam talium contentionum avertere ac prorsus elimi-
nare, ita ut, abusibus e medio sublatis, ius ex aequo universis reddatur, ex voto Congrega-
tionis venerabilium fratrum nostrorum sanctae Romanae Ecclesiae cardinalium, prò huius
negocii examine specialiter deputatae, ac etiam motu proprio, et ex certa scientia et matura
deliberatione nostris, deque apostolicae potestatis plenitudine, finem huic operoso gravis-
simoque negocio imponentes, nostra hac perpetuo valitura constitutione, vim et efìectum
concordiae habente, haec, quae sequuntur, decernimus et sancimus, ac inviolabiliter ab his,
ad quos spectat, et in futurum spectabit, observari mandamus.
I. Causae omnes, ad forum ecclesiasticum quomodolibet pertinentes, iis exceptis quae
vere maiores sunt, quaeque iuxta canonicas sanctiones apud Apostolicam Sedem tractari,
et a Romano Pontifice, vel a iudicibus quos ipse specialiter deputaverit, cognosci debent,
non alibi, quam in ipso Siciliae ultra Pharum regno cognoscantur, et fine debito, quem
iustitia postulaverit, terminentur, ita videlicet ut non exemptorum causae in prima instantia
coram Ordinariis locorum dumtaxat cognoscantur nec ab eorum curiis avocentur nisi per
viam legitimae appellationis a sententia definitiva, aut ab interlocutoria vim definitivae
habente, vel ab actu, cuius gravamen per appellationem a definitiva reparari nequeat, vel
praeiudiciale sit invertendo iustum iuris et iudiciorum ordinem, aut nisi integro biennio, a
die motae litis computando, coram ipsis Ordinariis remanserint indecisae, quemadmodum a
Concilio Tridentino in cap. XX Causae omnes, sessione XXIV De reformatione , decretum
est; sique secus fiat, quaecumque appellalo, inhibitio, aut sententia, eo ipso nulla et irrita
sit, iuxta eiusdem Concilii praescriptum; respectu vero exemptorum ab Ordinariis, iudex
ecclesiasticus, a rege illius regni, ut infra dicendum, nominatus et delegatus, et prò tempore
eius arbitrio nominandus et delegandus, tamquam Ordinarius, de causis civilibus et crimina-
libus illorum, ut postea dicetur, cognoscat, ne aliter huiusmodi personae et iura sine provi-
dentia remaneant. A sententia Ordinarli ad metropolitanum appelletur, servata itidem in
omnibus forma in antedicti Concilii decretis constituta.
II. Postquam vero metropolitanus in causa pronunciaverit, vel in secunda instantia quoad
sententias suorum suffraganeorum, vel in prima quoad causas propriae dioecesis, possint
4 Legasta dì Sicilia - Monarchia Sicilia a. 1728
partes, vel earum altera, provocare ad eum virum in iure canonico doctorem, seu licentiatum,
nobilumi universitatum more, diligenti examine praecedente, promotum, et in ecclesiastica
dignitate constitutum, a carissimo filio nostro Carolo VI in Romanorum Imperatorem electo
et Siciliae rege, eiusque in regno Siciliae ultra Pharum successoribus, aut de eorumdem
mandato, ex concessione Sedis Apostolicae deputatum et delegatimi, et in posterum ab ipso
eiusque in eodem Regno successoribus aut de eorumdem mandato deputandum et delegan-
dum: quem eo ipso delegatimi auctoritate Sedis Apostolicae constitutum, et prò tempore
constituendum, recognoscimus et firmamus, ut causas ecclesiasticas antedictarum appella-
tionum in praedicto regno Siciliae ultra Pharum cognoscere aliaque inferius exprimenda
peragere possit, servatis tamen praemissis aliisque inferius explicandis, ita ut quidquid
aliter sive scienter sive ignoranter fieri contigerit, ipso iure nullum irritumque sit.
III. Si vero antedictus index gravamen inferat, vel quomodocumque partes, sive earum
altera, gravatas ab eiusdem sententia seu decreto sese senserint, tunc, ut appellationis atque
extremae provocationis remedio omnibusque legum atque canonicarum sanctionum auxiliis
christifideles praedicti Siciliae regni uti et frui possint, eademque remedia, iuris ordine
servato, sicut oportet, experiri, idem carissimus in Christo filius Siciliae rex, eiusque succes-
sores in perpetuum, vel alter de eiusdem aut de ipsius successorum mandato, sedulo provi-
debunt, ut apertum atque patens sit l omni tempore tribunal, seu curia in qua tamen vir,
etiam in dignitate ecclesiastica constitutus, atque, ut supra, in utroque iure licentiatus seu
doctor, deputatus et delegatus, cum tribus aliis assessoribus in utroque iure versatis, eodem
pariter modo, uti supra, deputandis et nominandis, ius reddat, atque primum diligenter
expendat an appellatio reiici vel admitti debeat, et quibus clausulis causa committenda sit.
Quoties vero causa fuerit visa digna ulteriori cognitione, eam primo cognoscat et iudicet
idem modo dictus iudex, a quo ulteriori cognitione digna decreta est, adhibito eorumdem
assessorum Consilio. Quod si post haec res adhuc ulteriori discussione opus habeat, nec lis
finita sit, eadem coram altero idoneo ecclesiastico iudice, ut supra, cum assessoribus vel
consiliariis nominando, discutiatur; et ita deinceps:ita tamen ut causa in quacumque
instantia coram iudice ecclesiastico semper pertractetur, et, in omnibus iuris ordine servato,
terminetur.
IV. Appellantes in una causa, omnino subiecti remaneant, quoad alias causas, iurisdi-
ctioni suorum Ordinar: orum, a qua eximi nec a metropolitano nec a delegato possint, nisi in
casibus a iure canonico praescriptis.
V. In causis, in quibus conservatores regularium decreium vel sententiam tulerint, qui
se ab illis gravatum existimaverit, recursum similiter habere poterit ad antedictum delega-
tum: qui quidem, si, inspectis utriusque partis iuribus, appellationem duxerit admittendam,
ipse in talis causae cognitione, prout iuris fuerit, procedet: sique partes, vel earum altera,
de gravamine ab eius iudicato sibi illato, conquereretur, id servetur, quod supra de appel-
lationibus a decreto vel sententia iudicis delegati statutum est. Ceterum praedicti conserva-
tores inviolate servare debeant praescripta in constitutionibus felicis recordationis Innocentii
Papae IV, Alexandri IV, BonifaciiVIII,Gregorii XV, aliorumque nostrorum praedecessorum,
necnon in Concilii Tridentini decretis, sub poenis ibidem contentis.
VI. Appellationes nunquam recipiantur, nisi, per publica documenta realiter exhibenda,
prius constiterit, appellationem a sententia definitiva vel habente vim definitivae, aut a gra-
vamine quod per definitivam sententiam reparari non possit, vel quod praeiudiciale sit in
casibus a iure non prohibitis, per legitimam personam et intra statuta tempora fuisse inter-
positam aut prosecutam; nec, praeterquam in casibus a iure permissis, dum causa coram
inferioribus iudicibus pendet, ante definitivam sententiam vel vim definitivae habentem, de
1 . Sit> manca in Bull. Rom. Coco.-Main. e ed. Taur., che pongono e in..
a. 1728 Legasia di Sicilia - Mona idi in Sicilia 5
gravamine, quod asseratur illatum, superiores cognoscere possint, li*.-*, i citra praeindirium
ordinarli cursus causae sese id facere declarent; nec ad hunc effectum liceat eis inhibere,
aut etiam simpliciter mandare ut ipsis copia processus mittatur, etiam expensis appellantis
vel recurrentis, nisi in casibus a iure permissis.
VII. Inhibitiones, post appellationes sicut praemittitur admissas, non concedami»- nisi
cnm insertione tenoris sententiae aut decreti, a qua vel a quo provocatum fuerit; alias inhi-
bitiones et processus et inde secuta quaecumque sint ipso iure nulla, eisque impune liceat
non parere. Sed si appellans asserat sententiae vel decreti sive appellationis interpositae
exemplum authenticum habere se non posse culpa iudicis, a quo, vel aetuarii; Urne, sive
metropolitanus, sive praefatus iudex ecclesiasticus delegatus, respective, iniungat iis, ad
quos pertinet, ut, soluta actorum mercede, exemplum in torma probante tradatur appellanti
intra brevem terminum: et interim nihil novi corani indice, a quo, contra appellantem
attentetur.
Vili. A decretis Ordinariorum, in visitatione vel prò correctione morum editis, nullus sit
appellationi locus quoad effectum suspensivum, nisi cum visitator, citata parte, et adhibila
causae cognitione, iudicialiter processero, et in aliis casibus a iure permissis.
IX. Cum a gravamine, quod per detìnitivam reparari nequeat, vel quod praeiudiciale sit,
appellatur, nonnisi visis actis, ex quibus apparet de gravamine, appellalo admittatur, aut
inhibitio vel provisio ulla concedatur.
X. In causa indebitae carcerationis, quatenus sit secuta cum mandato iudicis verbali,
possit iudex appellationis expedire inhibitiones vigore appellationis, constito sive per deposi-
tionem duorum testium de mandato, sive per documentum notarii vel custodis carcerum, de
carceratione. Incausis vero comminatae iniustae carcerationis, vel torturae, vel exeommunica-
ttonis, non expediantnr inhibitiones generales et indefinitae, sed tantum compulsoriales prò
transmissione copiae actorum ad effectum cognoscendi an sit deferendum nec ne appella-
tioni, adiuncta in dictis litteris compulsorialibus inhibitione ut interim iudex, a quo, ad ulte-
riori non procedat; et quatenus, visis actis, resultet evidensgravamen, tunc admittatur appel-
lalo cum inhibitione, et causa cognoscatur coram iudice, ad quem. Si vero de huiusmodi
gravamine non constet, remittatur causa ad iudicem a quo cognoscenda in prima instaniia.
XI. Acta originalia primae instantiae notarius sive actuarius mittere ad iudicem appel
lationis minime cogatur, nisi natura ipsa causae id fìagitet, aut probabilis aliqua falsitat is
suspicio incidat, quae iudicialiter apposita ab interesse habentibus fuerit: et tunc, post termi-
nationem causae, statini remittantur ad Ordinarium, et in eius curiae tabularlo asserventur.
XII. Causa appellationis pendente, appellans in eodem ubi reperitur carcere perma-
neat, quoad iudex, ad quem causae cognitio devolvenda est, visis actis, causaque cognita,
aliter decreverit: et tunc quidem, si a decreto secundi iudicis vim definiti vae habente appel-
latum fuerit, nihil ipsc interim mandare aut prò decreti sui executione attentare poterit,
donec per iudicem superiorem aliter fuerit ordinatum; exceptis tamen casibus, in quibus
aliter a iure statutum sit, et in quibus appellatio contra decretum excarcerationis effectum
tantum devolutivum, favore libertatis, producit.
XIII. Censura ecclesiastica, in appellantem prolata, revocari aut nulla declarari per iudi-
cem appellationis etsi is sit delegatus, non possit, nisi prius auditis partibus et causa cognita;
et tunc, si eam esse iustam constiterit, ad iudicem, qui exeommunicationem protulit, remit-
tatur appellans, et ab ipso iuxta sacros canones benefìcium absolutionis, si humiliter petierit
debitamque emendationem praestiterit, oblincat; si vero iniustam essi' appareat, index appel-
lationis absolutionem concedati et si dubitetur an iusta fuerit vel iniusta, quamvis honestius
sit ut ad exeommunicatorem intra brevem aliquem competentem terminum, eidem praetì-
gendum. absolvendus remittatur, iudex nihilominus appellationis, hoc casu, per se poterit
eum absolvere.
Lcgazia di Sicilia - Monarchia Siculo a. 1728
XIV. Absolutioad cautelarci, nonnisi servatis de iure servandis, cura dubitatur de nullitate
excommunicationis vel ab homine prolatae vel a iure inflictae, si dubium facli vel probabile
dubium iuris occurrat, eoncedenda erit tamquam ad breve tempus, cum reincidentia, necnon
praestita per excommunicatum cautione de stando iuri et parendo mandatis Ecelesiae. Quod
si, iuxta formam a iure praescriptam, apparebit aliquem ob manifestarci offensam excommu-
nicatum fuisse, debitam etiam satisfactionem praestare, necnon ob contumaciam manifestam,
expensis quoque satisfacere, et cavere de iudicio sisti coram excommunicatore tenebitur,
priusquam antedictam absolutionem obtineat. Praeterea huiusmodi absolutiones cum rein-
cidentia a iudice appellationis, etiamsi sit antedictus iudex, committantur ipsis Ordinariis
excommunicantibus, cum clausula, ut intra tres dies absolvant censuratos; dummodo tamen
excommunicati in eodem loco sint ubi degunt Ordinarii. Quod si in eodem loco non sint,
vel si Ordinarii, praesentes et requisiti, absolvere recusaverint vel neglexerint, absolvantur
a confessano iuxta formam eiusdem commissionis a iudice appellationis, ut praefertur, expe-
diendae. Ceterum commissiones praedictae de absolvendo, non ipsis Ordinarii immediate et
personaliter, sed eorumdem cancellariis praesentari debent, ut reverentia episcopis debita
sartatecta servetur, et a praesentatione, cancellano facta praedicti tres dies numerari debeant.
Cedulones autem, in casu absolutionis obtinendae ad certum tempus cum reincidentia, qua-
tenus affixi fuerint, non amoveantur; sed dumtaxat tegantur, tectique remaneant durante
termino in absolutione praefixo; salva tamen praxi ibidem servata de eorumdem in non-
nullis casibus amotione.
XV. A sententia definitiva, contra verum contumacem prolata, ' appellatio non recipia-
tur, nec inhibitio aut alia quaevis provisio. durante contumacia, concedatur.
XVI. Ubi in causis criminalibus Ordinarii locorum processerint ex officio, si ab eorum-
dem sententiis appellatio vel ad metropolitanum vel ad praedictum iudicem interposita fuerit,
tunc procuratores fiscales curiae metropoli tanae vel tribunalis praetati delegati actoris2 vices
gerant, et instantias aliosque actus desuper necessarios peragant et prosequantur, ut prae-
dictorum Ordinariorum sententiae confirmationem et executionem, si ita fuerit iustitiae con-
sonum, obtineant. Quod si, dictis procuratoribus fìscalibus non citatis vel auditis, contrarias
sententias in gradu appellationis proferri contigerit, istae prorsus nullae sint ac irritae cum
omnibus actis gestis; quinimmo praecedentes Ordinariorum sententiae executioni mandentur,
perinde ac si appellatio ab ipsis interposita nullatenus fuisset.
XVII. Pauperibus litigantibus condonentur sportulae et emolumenta quaecumque etiam
cancellano alioquin debita: aliae itidem quaecumque expeditiones gratis dentur, ac etiam
copiae publicorum instrumentorum sive testamentorum, necnon regesta et copiae actorum
transmittendorum ad iudicem appellationis: et haec in causis tam civilibus quam crimina-
libus. Quo vero ad probationem paupertatis, ea summarie fiat per testes, gratis similiter
examinandos, et quoad ipsam paupertatem stetur arbitrio iudicis.
XVIII. In criminalibus causis regularium, quando deliquerint intra claustra, Tridentini
Concilii et peculiarium illius Ordinis, quem quisque delinquens professus fuerit, constitutio-
num dispositio exacte servetur. Quod si delinquant extra claustra, vel extra monasterium
degant, ab episcopis, iuxta eiusdem Concilii Tridentini et apostolicarum constitutionum prae-
scriptum, iudicentur et puniantur. Qui vero ab episcopi iudicio gravamen sibi illatum puta-
verint, recursum habere poterunt ad antedictum iudicem, qui, ubi appellatio admittenda de
iure fuerit, causae revisionem assumet. Quod si quis ab huius etiam iudicis sententia vel
decreto se gravatum existimaverit, ea serventur, quae prò appellantibus a decreto iudicis
delegati supra exposita sunt. Si vero praelati exempti, alios superiores in regno Siciliae
1 L'ed. Taur. stampa: < A. s. d., contra verum. contumacem» e nota: «Ni Iegcndum sii reum», ma anche il
titolo in mainine della stampa ufficiale ha • verum •.
2 La stampa officiale ha: «pracfati, Delegati, actoris ».
a. 1728 Lega: in ili Sicilia - Monarchia Siculo
ultra Pharum non habentes, deliquerint, antedictus iudex ecclesiasticus, tamquam ordinarius,
respectu exemptorum, contra eos, ut iuris fuerit, procedat, servata semper regula circa modum
praescripta.
XIX. Ne autem de lacultatibus anledicti iudicis ecclesiastici disputatio unquam oriri
queat, constanter declaramus: quod ille, uti supra, a rege Siciliae ultra l'harum auctoritate
Sedis Apostolicae nominatus et delegatus, quascumque personas adversus sententias, res
iudicatas ac contractus quoscumque, prout iuris fuerit, in integrimi restituendi plenam et
liberam licentiam et potestatem exercere possit et debeat.
XX. Iuramenta quaecumque, ad effectum agendi dumtaxat ex causa, quibuscumque
relaxandt.
XXI. Quoscumque a quibusvis censuris et poenis ecclesiasticis, simpliciter vel ad cau-
telam, si et postquam congrue, prout debuerint, tam partibus quam iudicibus, satisfecerint,
tirmis tamen manentibus, servatisque respective iis quae circa modum et ordinem imper-
tiendae absolutionis superius praescripta sunt, absolvendi.
XXII. Quoscumque itidem, qui homicidium necnon periurii reatum quomodocumque
commiserint, quique bellis interfuerint, et qui adulterium, incestum, tornicationem et aliud
quodeumque flagitium carnis perpetraverint. necnon usurarios, facta tamen usurarum resti-
tutione, ab exeommunicationibus aliisque sententiis, censuris et poenis ecclesiasticis et tem-
poralibus, quas quomodolibet incurrerint, iniuncta cuique prò modo culpae poena salutari,
et aliis quae de iure fuerint iniungenda, etiam in utroque foro absolvendi.
XXIII. Declaramus tamen, nec praedictum iudicem ecclesiasticum, nec quameumque
aliam ecclesiasticam personam cuiuscumque gradus, dignitatis et praeeminentiae sit, et
quamvis de latere legatus existat, potuisse aut posse aliquem absolvere a censuris ecclesia-
sticis per apostolicas constitutiones inliictis, quarum absolutio soli Romano Pontifici reserva-
tur. Et licet hoc ipsum procedat etiam quoad illud genus absolutionis, quod cum reincidentia,
et ad effectum agendi tantum, aut ad cautelam dicitur, et quoad cognitionem an declaratoria
censurarum praedictarum valida fuerit aut nulla, iusta vel iniusta, cum haec quoque omnia
Romano Pontifici prò tempore existenti et Congregationi Sanctae Romanae Ecclesiae car-
dinalium Immunitatis ecclesiasticae et controversiis iurisdictionalibus praepositae, ad id a
Sede Apostolica specialiter deputatae, privative quoad omnes alios etiam de latere legatos,
competat, attentis nihilominus specialibus circumstantiis animum nostrum moventibus,
declaramus quod praefatus iudex ecclesiasticus, tamquam a carissimo in Christo filio nostro
Carolo VI Siciliae ultra Pharum rege, eiusque in posterum successoribus, ut supra, depu-
tatus et delegatus, servatis de iure servandis, et citra quemeumque abusum, concedere possit
recurrentibus a gravamine, quod in declaratoria censurarum Sedi Apostolicae reservatarum
sibi illatum esse demonstraverint, absolutiones cum reincidentia, ad effectum agendi tantum,
et etiam ad cautelam, necnon cognitionem assumere an praedictae declaratoriae censurarum,
Sedi Apostolicae reservatarum, promulgatae ab episcopis aut archiepiscopis regni Siciliae
ultra Pharum, fuerint validae aut nullae, iustae vel iniustae; ita tamen, ut, si solius nulli-
tatis vitio laborare cognoverit, episcopo vel archiepiscopo, qui ad earum declarationem
respective processerint, mandet, ut ex integro procedant, reservata post novam declarato-
riam absolutione plenaria Sedi Apostolicae; et quatenus nullitatis et iniustitiae vitio labo-
rare cognoverit, declaret recurrentes nonincurrisse;etsideclaratoriam iustam esse deprehen-
derit, recurrentes prò absolutione ad eamdem Sedem Apostolicam remittat. Quod si praefatus
iudex delegatus ipse fuerit, qui ad declaratorias processerit, et censuratus se gravatum fuisse
praetenderit, aut ex capite nullitatis, aut nullitatis et iniustitiae, aut solius tantum iniustitiae;
tunc ea observentur, quae supra statuta fuerunt in casu quo quis a sententia aut ab alio
quocumque decreto eiusdem iudicis se gravatum senserit: novusque iudex ecclesiasticus
ea omnia servare teneatur, quae iudex ipse delegatus, iuxta ea quae modo dieta sunt, sei-
Legnaia di Sicilia - Monarchia Sicula a. 1728
vare tenetur in casu recursus ad ipsum facti a nulla vel iniusta declaratoria censurarum
Sedi Apostolicae reservatarum, quae ab episcopis vel archiepiscopis respective fuerint pro-
mulgatae.
XXIV. Praeterea quascumque monitoriales, poenalesque litteras in forma significavit
consueta, contra occultos et ignotos malefactores, satisfacere, conscios vero relevare diffe-
rentes, servata tamen forma Concilii Tridentini necnon constitutionis Pii Papae V prae-
decessoris nostri super haec editae, concedendi.
XXV. Necnon vota quaecumque, ultramarino tamen, visitationis liminum beatorum
Petri et Pauli apostolorum de Urbe et S. Iacobi in Compostala, et castitatis ac religionis
votis exceptis, in alia pietatis opera commutandi. Tum etiam nationis Siculae commoditati
et utilitati prospicere volentes, eidem iudici, uti supra, nominato et delegato a Siciliae rege
ultra Pharum, facultatem specialem elargimur matrimoniales dispensationes concedendi in
tertio et quarto gradu; gratis tamen, nulloque recepto vel minimo emolumento, et favore
eorum tantum, qui vere pauperes sunt et miserabiles, et labore manuum suarum vivunt.
XXVI. Et, ut concessiones, gratiae et litterae, per antedictum iudicem, sic, ut supra,
concedendae, sublatis obstaculis, suum sortiantur effectum, quascumque personas, ad effe-
ctum dumtaxat omnium et singulorum praemissorum consequendum, ab omnibus et qui-
buscumque excommunicationibus, suspensionibus et interdictis, aliisque ecclesiasticis cen-
suris, quibus innodati fuerint, absolvendi, et absolutas pronunciandi.
XXVII. Pro maiori tamen cautela, ea, quae infra sequuntur, declaramus et decernimus:
videlicet non posse nec debere praedictum iudicem sese ingerere in causis, in quibus agitar
de executione litterarum apostolicarum, etiam super collatione quorumcumque beneficiorum
saecularium vel regularium, prò quarum executione certi sunt dati executores, quorum a
decreto, seu data executione, si fuerit quoquomodo reclamatum, et de illato gravamine vel
excessu dictum ; tunc idem iudex in hisce causis in omnibus et per omnia, ut supra de aliis
dictum et declaratum est, procedat.
XXVIII. Deputare etiam non poterit subdelegatos in dioecesibus praedicti regni com-
morantes, multoque minus eis concedere exemptionem a iurisdictione suorum Ordinario-
rum, praeterquam unum, qui tamen ecclesiasticus sit, in quacumque episcoporum residentia,
et in praecipuis aliis regni civitatibus, ut sunt Drepanum, Therme, Mile, et Masara, seu Augu-
sta, vulgo Trapani, Termini, Melasso et Augusta nuncupatis.
XXIX. Praeterea nemini concedi poterunt litterae patentes exemptionis a iurisdictione
sui Ordinarii ex titulo inserviendi curiae vel tribunali ipsius iudicis delegati, exceptis tan-
tum ministris et officialibus necessariis, qui tamen in toto regno non sint ultra quinquaginta,
praeter eos qui praecipuis primae, secundae et tertiae instantiae ecclesiasticis curiis Panormi
inserviunt.
XXX. Nullatenus quoque idem iudex ecclesiasticus nec in prima instantia nec in gradu
appellationis aut recursus aut per modum provisionis sese ingerat in quomodolibet concer-
nentibus disciplinam et observantiàm regularem personarum utriusque sexus, distributionem
officiorum, collocationem regularium in uno aut altero monasterio aut conventu, ordinationes
circa chorum et allocutorium monialium earumque clausuram, designationes cellarum alia-
que similia; sed in his omnibus procedatur ab iis ad quos pertinet iuxta sacros canones,
statina singulorum Ordinum et apostolicas constitutiones.
XXXI. Caveat similiter ne deputet praesides capitulorum, superiores vel abbatissas,
vicarios vel vicarias, vel qualescumque officiales in monasteriis vel domibus regularibus
utriusque sexus ex quocumque titulo, vel colore, sive inconvenientium, sive dissidiorum, sive
discrepantiae suffragiorum, etiam per viam actuum provisionalium; scd omnino liberac
remaneant, iuxta sacrorum canonum praescriptum et ipsorum Ordinum regularium statuta,
electiones et deputationes omnium praelatorum et officiorum.
a. it^s Legasia di Sicilia - Monarchia Stenla 9
XXXII. Itidem nequeat, etiam per modum provisionis, deputare magistros, lectores,
rectores studiorum, neque in possessione munerum vel officiorum confirmare eos, qui, finito
tempore a constitutionibus suorum Ordinum praescripto, debent illa dimittere, vel qui remoti
a legitimis superioribus tuerint. In causis autem inter regulares vere contentiosis, et in qui-
bus esse potest de iure locus appellationi, expleto cursu iudicii in unoquoque Ordine regulari
a suis constitutionibus praefinito, si succumbentes prosequi intendant, tunc causae ad praedi-
ctum iudicem ecclesiasticum devolvantur, qui procedere teneatur, servatis in omnibus et
per omnia iis quae supra quoad alias causas statuta sunt: ita tamen ut in causis nullitatis
professionis, tam ante quam post elapsum quinquennii, nullo modo se interponat; sed illae
ad normam sacrorum canonum et sacri Concilit Tridentini, sessione XXV De regularibus
cap. XXXIX, cognoscantur et terminentur.
XXXIII. Ad haec delegatus non impediat usum iurisdictionis a sacro Concilio Triden-
tino episcopis, uti Sedis Apostolicae delegatis, in exemptos saeculares clericos attributae;
facultatem tamen habet idem iudex ecclesiasticus procedendi etiam in prima instantia in
eorumdem clericorum saecularium exemptorum causis tam civilibus quam criminalibus,
easdemque, iuris ordine servato, cognoscendi ac iudicandi; et in casu appellationis a decretis
vel sententiis eiusdem iudicis delegati, in omnibus ' ea serventur quae supra hac de re
statuta sunt.
XXXTV. Quoad graviores episcoporum et archiepiscoporum causas servetur omnino
dispositio sacrarum constitutionum et sacri Concilii Tridentini, sessione XXIV, cap. V, De
reformatione. In aliis vero minoribus et civilibus causis, in quibus episcopi aut archiepiscopi
regni Siciliae ultra Fharum, non actores, sed rei sunt, delegatus ius habet iudicandi etiam in
prima instantia, si causa sit archiepiscopi vel episcopi exempti a iurisdictione metropolitica
(et signanter quoad omnes in causis solutionis pensionum), et in secunda tantum instantia,
si causa sit episcopi iuri metropolitico subiecti; tunc enim in prima instantia causa ab
archiepiscopo erit iudicanda: in casu autem appellationis a iudicio delegati, serventur omnia
in superioribus disposita.
XXXV. Denique, ut nos nostrique successores Romani Pontirices diligenter curabimus
ut supra disposita ac statuta adamussim serventur, quae vim et effectum habere concordiae
statuimus et decernimus, nec quidquam a nostris ministris sub quovis praetextu vel colore
peragatur quod eorumdem observantiam et executionem retardare vel impedire possit; ita
dictus iudex ecclesiasticus nulla sibi sumat partes, etiam per modum provisionis, vel sub
alio quovis praetextu, contra ordinationes et mandata, quae vel nostra, vel nostrorum prò
tempore successorum propria manu per speciale rescriptum signata et subscripta erunt, nec
eorum executionem, quantum in ipsomet sit, audeat impedire vel retardare; sed eisdem
debita reverentia, observantia et executio omnino praestetur.
Decernentes, omnia et singula in superioribus expressa per nullum patriarcham, archie-
piscopum, episcopum, aliasque personas, quacunque alia auctoritate, dignitate et praeemi-
nentia fulgentes, impugnari unquam posse aut debere, praesentesque semper et perpetuo
validas et efficaces esse et fore, suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere
debere, atque ab omnibus et singulis, ad quos spectat sive spectabit, eas rirmiter et invio-
labiliter observandas esse, nulloque unquam tempore notari, retractari, invalidari, inque ius
vel contro versiam vocari posse, ipsas praesentes sub quibuscumque gratiarum revocatio-
nibus, suspensionibus, limitationibus, aliisque contrariis dispositionibus, etiam per nos ipsos
et successores nostros Romanos Pontirices factis et faciendis, concessis et concedendis, mini
me comprehendi ; sed statuimus, easdem has litteras, tamquam ad ecclesiarum Siciliae tran-
quillitatem et pacem a nobis editas, semper omnino excipiendas, et, quidquid secus super his,
1 La stampa officiale ha • in manibus ».
10
Pasquale II ed Enrico V a- UU
ut praefertur per nos approbatis, a quoquam, quavis auctoritate, scienter vel ignoranter,
contigerit attentari, irritum et inane decernimus, non obstantibus consuetudinibus, privilegiis
et indultis, quomodocumque in contrarium praemissorum alias concessis.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae constitutionis, concordiae et
voluntatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare prae-
sumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac Beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se
noverit incursurum.
Datum Romae, apud S. Petrum, anno Incarnationis dominicae millesimo septingente-
simo vicesimo octavo, tertio kalendas septembris, pontifìcatus nostri anno quinto.
j. B. Archiepiscopi^ Nisibenus Subdatarius.
Visa
De Curia J. Archiepiscopus Ancjranus.
Lucas Martinettus.
Registrata in Camera Apostolica.
Felix Francischinus R. C. A. Secretanus.
Da Bull. Som. Cocq.-Main. XII, 291-296 e ed. Taur. XXII, 670-679, collazionata la stampa Saiictissimi in Christo
Patris et Domini Nostri Benedirti. XIII Constitutio De fattone pertractandi et deftniendi causas ecclesiasticas in
Regno Siciliae ultra Pharum. Romae mdccxxviii. Ex Typ. Rev. Cam. Apost., in AA. Ann. IXVIII561, nell'Archivio
segreto Vaticano, della quale è anche la numerazione degli articoli, diversa da quella dei bollarii, nei quali man-
cano le firme.
II.
CONVENZIONI TRA PASQUALE II ED ENRICO V
NELLA QUESTIONE DELLE INVESTITURE.
1. - Conventio praevia in ecclesia S. Mariae in Turri facta.
9 febbraio UH.
a) - P roti lissio regis.
Rex scripto refutabit omnem investituram omnium ecclesiarum in manu domni
pape, in conspectu cleri et populi, in die coronationis sue. Et postquam domnus
papa fecerit de regalibus sicut in alia carta scriptum est, sacramento firmabit, quod
numquam se de investituris ulterius intromittet. Et dimittet ecclesias liberas cum
oblationibus et possessionibus quae ad regnum manifeste non pertinebant. Et absolvet
populos a iuramentis que contra opiscopos facta sunt. Patrimonia et possessiones
beati Petri restituet et concedet, sicut a Karolo, Lodoico, Heinrico et aliis impera-
toribus factum est, et tenere adiuvabit secundum suum posse. Non erit in facto aut
Consilio, ut dominus papa perdat papatum Romanum vel vitam vel membra, vel
capiatur mala captione, aut per se aut per summissam personam, nec ipse nec fideles
ipsius qui prò ipso securitatem ei fecerint, id est Petrus Leonis cum nliis suis, quorum
bona dampnum studiose non patiantur, vel alii quos regi significaverit ; et si quis ei
1111 Pasquale 1/ ed Enrico V
vel eis fecerit, rex eos fideliter adiuvabit. Pro huius securitatis observatione media
tores dabit rex domno papae principes quos petiit, id est Fridericum filium sororis
suae, marchionem Engilbertum, marchionem Thiebaldum, comitem Hermannum, Fri-
dericum palatinum comitem de Saxonia, Beringarium de Bavaria, Godefridum comi-
tem, Fridericum Saxonem, Albertum cancellarium, Cononem fratrem Beringarii,
Sigebot de Bavaria, Henricum ducem Carinthie, Bertoldum filium ducis Bertoldi.
Qui iurabunt domno pape securitatem de vita, de membris, de papatu, de captione.
Et si rex hec omnia suprascripta non observaverit, ipsi cum honoribus suis ad dom-
num papam et ad Romanam ecclesiam se tenebunt. Obsides prò securitate domni
pape dabit rex proxima quinta feria, et secure mittet ad insulam in potestate domni
papae Fridericum ducem nepotem suum, Spirensem episcopum Brunonem, Chonra-
dum nepotem comitis Herimmanni, et filium, Heinricum fratrem comitis Friderici.
Obsides si receperit, reddet in die coronationis sue transito ponte. Et si forte coro-
natus non fuerit aut non transierit, similiter reddet aput castellum sancti Angeli.
Legatos autem, quos domnus papa ad eum miserit, in eundo et redeundo securos
faciet tam a se quam a suis. Et si eis nescienter iniuria inlata fuerit, ad emendandum
fideliter adiuvabit.
b) - Iuramentum procerum regni. '
Ego Albertus cancellarius, ego comes Ego comes Hermannus, ego comes Go-
Erimmannus, ego comes Fridericus, ego tefridus, ego Fridericus, ego Volcmarus,
comes Godefridus, ego Folcmarus iuro ego Adelbertus cancellarius iuro vobis:
vobis: quia domnus rex proxima quinta quia domnus rex proxima quarta vel
feria ita iurabit et principes iurare faciet quinta feria ita principes iurare faciet
et obsides dabit, sicut in conventionis et obsides dabit, sicut in carta conven-
carta scriptum est; et sic observabit do- tionis scriptum est; et sic observabunt
mno pape sine fraude et malo ingenio, si principes domno papae, si domnus papa
domnus papa proximo die dominico sic proximo die dominico sic adimpleverit
adinpleverit regi, sicut in alia conven- regi per omnia, sicut in carta conven-
tionis cartula scriptum est. Si me Deus tionis scriptum est.
adiuvet.
e) - Promissio papae per Petrum Leoitis dieta.
[Si rex adinpleverit domno papae, sicut in alia conventionis cartula scriptum
est,] domnus papa precipiet aepiscopis presentibus in die coronationis eius, ut dimit-
tant regalia regi, et regno quae ad regnum pertinebant tempore Karoli, Lodoici,
Heinrici et aliorum praedecessorum eius. Et scripto firmabit sub anathemate aucto-
ritate [sua] et iustitia, ne quis eorum [vel] praesentium vel absentium vel successores
eorum intromittant se vel invadant eadem regalia, id est civitates, ducatus, mar-
chias, comitatus, monetas, teloneum, mercatum, advocatias regni, iura centurionum
et curtesquae [manifeste) regni erant, cum pertinentiis suis, militiam et castra [regni].
Nec ipse regem et regnum super his ulterius inquietabit, et privilegio sub anathe-
mate confirmabit, ne posteri [sui] inquietare praesumant. Regem benigne et honorifice
1 E tradito in duplice forma.
Pasquale II ed Enrico V a. 1111
suscipiet et, more praedecessorum ipsius catholicorum scienter non subtracto, coro-
nabit. Et ad tenendum regnum officii sui auxilio adiuvabit.
Si dominus papa hec regi non adinpleverit, ego Petrus Leonis cum tota potentia
mea tenebo me ad domnum regem. Obsides autem, nisi effugerint, reddemus altero
die post coronationem regis. Si per papam remanserit, ut non coronetur, similiter
reddemus. Die dominico cum rex ad processionem receptus fuerit, obsides dabo [aut
per me aut per nuntium meum] Gratianum filium meum et filium Oguitzonis filli
mei vel filium sororis meae, si eum habere potuero, [nisi per regem remanserit, prò
securitate regis, ut secure transeat castellum et pontem.]
d) - Iuramentum Petri Leonis.
Ego Petrus Leonis iuro vobis, quia domnus papa proximo die dominico adin-
plebit regi, [nisi in rege remanserit,] quod in conventionis carta scriptum est, [si rex
observaverit domno papae sicut in alia conventionis carta scriptum est.]
Actum II. Nonas Februarias in atrio beati Petri in ecclesia beatae Mariae quae
dicitur in Turri.
Da Monum. Gemi. Hislor. Legnili Sectio I V. Constitutiones et acta publica impera-
torum et regum. Tomus I (Hannoverae 1893), ed. L. Weiland 137-139 (n. 83-86). Le parole
incluse fra [ ] mancano nella relazione cesarea.
2. - Iuramenta Sutrii praestita.
9 febbraio 1111.
a) - Iuramentum regis.
Ego Heinricus rex ab hac hora inantea non ero in facto aut Consilio, ut domnus
papa Paschalis II. perdat papatum Romanum vel vitam vel membra, vel capiatur
mala captione, aut per me aut per summissam personam, nec ipse nec fideles ipsius
qui prò ipso securitatem mihi fecerunt vel fecerint, id est Petrus Leonis cum filiis
suis et Walfredus, quorum bona damnum studiose non patiantur, vel alii quos domi-
nus papa mihi significaverit. Et si quis domno pape vel eis fecerit, ego eos fideliter
adiuvabo. Legatos, quos ad me domnus papa ' miserit, in eundo et redeundo securos
faciam tam a me quam a meis. Et si eis nescienter iniuria inlata fuerit, ad emen-
dandum fideliter adiuvabo. Sic observabo domino papae sine fraude et malo ingenio,
si dominus papa proximo die dominico sic adinpleverit mihi, sicut in conventionis
carta scriptum est. Sic me Deus.
b) - Iuramentum procerum regni.
Ego Frethericus dux, ego Ingelbertus marchio, ego comesHerimmannus, egoTheo-
baldus marchio, ego Fredericus palatinus comes de Saxonia, ego Beringarius comes de
Bavaria, ego Godcfridus comes, ego Fridericus Saxo, ego Cuono frater Beringarii,
ego Sygeboto de Bavaria, ego Heinricus dux de Carinthia, ego Bertoldus filius
1 Weiland: ■ pape •.
a. 1111 Pasquale II ed Enri \ ;
ducis Bertoldi, ego Albertus eancellarius non ero in facto aut Consilio, ut dominus
papa Paschalis IL perdat papatum Romanum vel vitam vel membra, vel capiatur
mala captione. Et si rex iuramentum hoc et ea quae in carta conventionis scripta
sunt non observaverit, ego cum honore meo ad dominum papam et ad Romanam
ecclesiam me tenebo. Sic observabo domino papae sine fraude et malo ingenio,
si dominus papa sic adinpleverit domino nostro regi proximo die dominico sicut
in conventionis carta scriptum est.
Actum Sutrii in burgo, quinto ldus Februarii.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit. 139-140 (n. 87, 88).
3. - Heinrici V. decretum de bonls ecclesiarum.
12 febbraio 1111.
Ego Heinricus Dei gratia Romanorum imperator augustus aftìrmo Deo et sancto
Petro, omnibus episcopis, abbatibus et omnibus ecclesiis omnia quae antecessores
mei reges vel imperatores eis concesserunt vel tradiderunt. Et quae il li prò spe
eternae retributionis obtulerunt Deo, ego peccator prò timore terribilis iudicii ullo
modo subtrahere recuso.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit. 140 in. 89).
4. - Paschalis II. privilegium primae conventionis. '
Paschalis episcopus servus servorum Dei dilecto filio H(einrico) R(egi) eiusque
successoribus in perpetuum. Et divine legis institutione sanccitum est et sacratis cano-
nibus interdictum, ne sacerdotes curissecularibus occupentur, neve ad comitatum, nisi
prò dampnatis eruendis aut prò aliis qui iniuriam patiuntur, accedant. Unde et aposto-
lus Paulus: « Secularia, inquit, iudicia si habueritis, contemptibiles qui sunt in ecclesia,
illos constituite ad iudicandum ». In regni autem vestri partibus episcopi vel abbates
adeo curis secularibus occupantur, ut comitatum assidue frequentare et militiam
exercere cogantur. Que nimirum aut vix aut nullomodo sine rapinis, sacrilegiis,
incendiis aut homicidiis exhibentur. Ministri enim altaris ministri curie facti sunt,
quia civitates, ducatus, marchias, monetas, curtes et cetera ad regni servitium per-
tinentia a regibus acceperunt. Unde etiam mos inolevit ecclesiae intollerabilis, ut epi-
scopi electi nullo modo consecrationem acciperent, nisi prius per manum regiam inve-
stirentur. Qua ex causa et symoniace heresis pravitas et ambitio nonnunquam tanta
prevaluit, ut nulla electione premissa episcopales cathedre invaderentur. Aliquando
etiam vivis episcopis investiti sunt. His et aliis plurimis malis, que per investituras
plerumque contigerant, predecessores nostri Gregorius VII. et Urbanus II. felìcìs
memorie pontifices excitati, collectis frequenter episcopalibus conciliis, investituras
illas manus laice dampnaverunt, et qui per eas obtinuissent ecclesias deponendos,
1 Doveva venir promulgato il 12 febbraio 1111 nel giorno dall'incoronazione del re.
14 Pasquale li ed Enrico V a. 1111
donatores quoque communione privandos esse censuerunt; iuxta illut apostolico-
rum canonum capitulum quod ita se habet: «Si quis episcopus seculi potestatibus
usus ecclesiam per ipsos obtineat, deponatur et segregetur, omnesque qui illi com-
municant ». Quorum vestigia subsequentes, et nos eorum sententiam episcopali con-
cilio confirmavimus. Tibi itaque fili karissime rex Heinrice et nunc per officium
nostrum Dei gratia Romanorum imperator, et regno regalia illa dimittenda preci-
pimus, que ad regnum manifeste pertinebant tempore Karoli, Ludewici, Heinrici et
ceterorum predecessorum tuorum. Interdicimus etiam et sub districtione anathematis
prohibemus, ne quis episcoporum seu abbatum, presentium vel futurorum, eadem
regalia invadant, id est civitates, ducatus, marchias, comitatus, monetas, teloneum,
mercatum, advocatias regni, iuta centurionum et curtes que manifeste regni erant,
cum pertinentiis suis, militiam et castra regni, nec se deinceps nisi per gratiam
regis de ipsis regalibus intromittant. Set nec posteris nostris liceat, qui post nos in
apostolica sede successerint, te aut regnum super hoc inquiaetare negotio. Porro
ecclesias cum oblationibus et hereditariis possessionibus, que ad regnum manifeste
non pertinebant, liberas manere decernimus, sicut in die coronationis tuae omnipo-
tenti Domino in conspectu totius ecclesiae promisisti. Oportet enim episcopos curis
secularibus expeditos curam suorum agere populorum nec ecclesiis suis abesse
diutius. Ipsi enim iuxta apostolum Paulum pervigilant, tamquam rationem prò ani-
mabus eorum reddituri.
Da Monuin. Germ. Histor., loc. cit. 140-142 (n. 90), con nuova collazione del Cod. Vatic.
lat. 1984, f. 193" (Biblioteca Vaticana).
5. - Conventio apud Pontem Mammeum facta.
11 aprile 1111.
a) - Pronti ssio papae.
Domnus papa Paschalis concedet domno regi Heinrico et regno eius et privi-
legio suo sub anathemate confirmabit et corroborabit, episcopo vel abbate libere
electo sine simonia assensu regis, quod domnus rex illum anulo et virga investiat.
Episcopus autem vel abbas libere investitus libere accipiat consecrationem ab eo,
ad quem pertinuerit. Si quis vero a clero et a populo eligatur nisi a rege investiatur,
a nemine consecretur. Et archiepiscopi et episcopi libertatem habeant consecrandi
a rege investitos. Super his domnus papa Paschalis non inquietabit regem Heinricum
nec eius regnum et imperium.
b) - Iuramentum in anima papae.
Domnus papa Paschalis non inquietabit domnum regem Heinricum neque eius
regnum de investitura episcopatuum et abbatiarum neque de iniuria sibi inlata et
suis in persona et bonis, neque aliquod malum reddet sibi vel alicui persone prò hac
causa, et penitus in personam regis Heinrici nunquam anathema ponet. Nec rema-
nebit in domno papa, quin coronet eum sicut in Ordine continetur. Et regnum et
imperium offitii sui auxilio eum tenere adiuvabit prò posse suo. Et haec omnia adin-
plebit domnus papa sine fraude et malo ingenio.
a. 1111 Pasquale II ed Enrico V 15
e) - Nomina cardiiialium iurantium.
Haec sunt nomina illorum episcoporum et cardinalium qui praecepto domni
pape Paschalis privilegium et amiciciam sacramento confirmaverunt domno impe-
ratori Heinrico: Petrus Portuensis episcopus. Centius Sabiniensis episcopus. Rotbertus
cardinalis Sancti Eusebii. Bonifatius cardinalis Sancti Marci. Anastasius cardìnalis
Sancti Clementis. Gregorius cardinalis Sanctorum apostolorum Petri et Pauli. Item
Gregorius cardinalis Sancti Grisogoni. Iohannes cardinalis Sanctac Potentianae.
Risus cardinalis Sancti Laurentii. Rainerus cardinalis Sanctorum Marcellini et Petri.
Vitalis cardinalis Sanctae Balbinae. Diuizo cardinalis Sancti Martini. Tietbaldus car-
dinalis Iohannis et Pauli. Iohannes diaconus Sanctae Mariae in scola Greca. Leo
diaconus Sancti Vitalis. Aldo diaconus Sanctorum Sergii et Bachi.
d) - Iuramentum in anima regis.
Ego Heinricus rex quarta vel quinta feria proxima dimittam domnum papam
et episcopos et cardinales et omnes captivos, qui cum eo vel prò co capti sunt, et
obsides, et securos perduci faciam intra portas Transtiberine civitatis, nec ulterius
capiam aut capi permittam. Eis qui in fidelitate domni pape Paschalis permanent et
populo Romane civitatis et Transtiberine et Insule pacem et securitatem servabo,
tam per me quam per meos, et in personis et in rebus, qui pacem mini servaverint.
Domnum papam Paschalem fideliter adiuvabo, ut papatum quiete et secure teneat;
patrimonia et possessiones Romane ecclesiae que abstuli restituam, et cetera que
iure habere debet more antecessorum meorum recuperare et tenere adiuvabo bona
fide; et domno pape Paschali obediam salvo honore regni et inperii, sicut catholici
imperatores catholicis pontificibus Romanis. Haec omnia observabo bona fide, sinc
fraude et malo ingenio.
e) - Nomina iuratorum regis et formula iuramenti.
Et isti sunt iuratores ex parte ipsius regis: 1. Fredericus Coloniensis archiepi-
scopus. 2. Gebehardus Tridentinus episcopus. 3. Burchardus Monasteriensis episcopus.
4. Bruno Spirensis episcopus. 5. Albertus cancellarius. 6. Comes Herimannus. 7. Fre-
dericus comes palatinus. 8. Berengarius comes. 9. Fredericus comes. 10. Bonefacius
marchio. 11. Albertus comes de Blandriaco. 12. Fredericus comes. 13. Godefridus
comes. 14. Warnerius marchio.
Sic domnus rex presens Heinricus observabit domno pape Paschali presenti sine
fraude et malo ingenio. Sic me Deus.
Actum III. Idus Aprii, tertia feria post octavas pasche indict. UN. in agro iuxta
pontem Mammeum.
, Da Mommi. Cerni. Histor., loc. cit. 142-144 (n. 91-95).
16 Pasquale TI ed Enrico V a. 1111, 1112
() - Privileeium Paschalis II. de investituris.
* 12 aprile 1111.
Paschalis episcopus servus servorum Dei karissimo in Christo filio Heinrico
glorioso Theuconicorum regi et per Dei omnipotentis gratiam Romanorum impera-
tori augusto salutem et apostolicam benedictionem. Regnum vestrum sanctae Roma-
nae ecclesiae singulariter coherere, dispositio divina constituit. Predecessores siqui-
dem vestri probitatis et prudentiae amplioris gratia Romanae urbis coronam et
imperium consecuti sunt. Ad cuius videlicet coronae et imperii dignitatem tuam
quoque personam, fili karissime Heinrice, per nostri sacerdotii ministerium maiestas
divina provexit. IHam igitur dignitatis prerogativam, quam predecessores nostri
vestris predecessoribus catholicis imperatoribus concesserunt et privilegiorum paginis
contirmaverunt, nos quoque dilectioni tuae concedimus et presentis privilegii pagina
confirmamus, ut regni tui episcopis et abbatibus libere, preter violentiam et simo-
niam, electis investituram virgae et anuli conferas. Post investitionem vero canonice
consecrationem accipiant ab episcopo ad quem pertinuerint. Si quis autem a clero
et populo preter assensum tuum electus fuerit, nisi a te investiatur, a nemine con-
secretur [exceptis nimirum illis qui vel in archiepiscoporum vel in Romani pontificis
solent dispositione consistere]. Sane archiepiscopi vel episcopi libertatem habeant a
te investitos episcopos vel abbates canonice consecrandi. Predecessores enim vestri
ecclesias regni sui tantis regalium suorum beneficiis ampliarunt, ut regnum ipsum
episcoporum maxime vel abbatum presidiis oporteat communiri, et populares dissen-
siones, que in electionibus sepe contingunt, regali oporteat maiestate compesci. Quam
ob rem prudentie et potestati tue cura debet sollicitius imminere, ut Romanae eccle-
siae magnitudo et ceterarum salus tuis prestante domino beneficiis et serviciis con-
servetur. Si qua igitur ecclesiastica secularisve persona liane nostre concessionis
paginam sciens, contra eam temerario ausu venire temptaverit, anathematis vinculo,
nisi resipuerit, innodetur honorisque ac dignitatis periculum patiatur. Observantes
autem misericordia divina custodiat et personam potestatemque tuam ad honorem
suum et gloriam feliciter imperare concedat.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit., 144-145 (n. 96): l'incluso fra [] non è in tutti i codici.
7. - Gesta dampnationis pravilegii.
23 marzo 1112.
Actio concilii contra heresim de investitura.
Anno ab incarnatane Domini MCXII, indictione V, anno pontificata domni pape
Paschalis secundi XIII, mense Martio, XV. Kalendas Apriles, celebratum est concilium
Rome Lateranis in basilica Constantiniana. In quo cum domnus papa Paschalis rese-
disset cum archiepiscopis et episcopis et cardinalibus et abbatibus et varia multitu-
dine clericorum et laicorum, ultima die concilii, facta coram omnibus professione
catholice fidei, ne quis de fide ipsius dubitaret, dixit:
« Amplector omnem divinam scripturam, scilicet veteris et novi testamenti,
legem a Moyse scriptam et a sanctis prophetis. Amplector ITTI euangelia, VII cano-
a. ni» Pasquale II ed Eìuìco V 1/
nicas epistolas, epistolas gloriosi doctoris beati Pauli apostoli, sanctos canones apo-
stolorum, III I universalia concilia sicut III I euangelia, Nicenum, Ephesinum, Con-
stantinopolitanum, Calcedonense, et Antiocenum concilium et decreta sanctorum
patrum Romanorum pontifìcum, et precipue decreta domni mei pape Gregorii et
beate memorie pape Urbani. Que ipsi laudaverunt, laudo; que ipsi tenuerunt, teneo;
que confìrmaverunt, contìrmo; que dampnaverunt, dampno; que reppulerunt, repello;
que interdixerunt, interdico; que prohibuerunt, prohibeo in omnibus et per omnia,
et in his semper perse verabo ».
Quibus expletis surrexit prò omnibus Girardus Engolismensis episcopus, legatus
in Aquitania, et communi assensu domni pape Paschalis tociusque concilii coram
omnibus legit liane scripturam:
« Privilegium illud, quod non est privilegium, sed vere debet dici pravilegium,
prò liberatione captivorum et ecclesie a donino papa Paschali per violentiam Hen-
rici regis extortum, nos omnes in hoc sancto concilio cum donino papa congregati
canonica censura et ecclesiastica auctoritate, iudicio sancti Spiritus dampnamus et
irritum esse iudicamus atque omnino cassamus et, ne quid auctoritatis et efficaci-
tatis habeat, penitus exeommunicamus. Et hoc ideo dampnatum est, quia in eo pri-
vilegio continetur, quod electus canonice a clero et populo a nemine consecretur,
nisi prius a rege investiatur, quod est contra Spiritimi sanctum et canonicam insti-
tutionem ».
Perlecta vero hac carta, acclamatum est ab universo concilio: «Amen, amen;
fiat fiat! ».
Archiepiscopi qui cum suis suffraganeis interfuerunt hii sunt: Iohannes patriar-
cha Veneticus, Sennes Capuanus, Landulfus Beneventanus, Amalfitanus, Regitanus,
Hidrontinus, Brundisinus, Compsanus, Giruntinus, et Greci: Rossanus et archiepi-
scopi Sancte Severine. Episcopi vero: Centius Sabinensis, Petrus Portuensis, Leo
Hostiensis, Cono Prenestinus, Girardus Engolismensis, Guaio Leonensis, legatus prò
Bituricensi et Viennensi archiepiscopis, Rogerius Vulturnensis, Gualfredus Senensis,
Rolandus Populoniensis, Gregorius Terracinensis, Wilihelmus Siracusanus legatus
prò omnibus Siculis, Wilihelmus Troianus, et alii fere C episcopi. Bruno Signinus
et Iohannes Tusculanus episcopi cum essent Rome, illa die concilio non interfue-
runt; qui postea lecta dampnatione pravilegii consenserunt et laudaverunt.
Cardinales vero - Bonifacius tituli Sancti Marci, Robertus tituli Sancti Eusebii,
Romanus tituli Sancte Prisce, Gregorius tituli Sanctorum apostolorum, Benedi-
ctus tituli Sancti Petri ad vincula, Anastasius tituli Sancti Clementis, Riso tituli
Sancti Laurentii in Damaso, Iohannes tituli Sancte Cecilie, Divizo tituli Sancti Mar-
tini, Thebaldus tituli Sanctorum Iohannis et Pauli, Gregorius tituli Sancti Grisogoni,
Rainerius tituli Sanctorum Marcellini et Petri, Vitalis tituli Sancte Balbine, Petrus
tituli Sancti Systi et Albericus tituli Sancte Savine cardinales - cum essent Rome,
illa die concilio non interfuerunt; postea lecta dampnatione nefandi pravilegii con-
senserunt et laudaverunt.
Diaconi vero: Iohannes abbas Sublacensis, Iohannes Gaietanus abbas Sancti
Andree, Leo, Gregorius, Aldo, Theobaldus, Roscemannus, hii omnes in dampnatione
predicti pravilegii consenserunt, cum abbatibus et innumerabili multitudine tam cle-
ricorum quam laicorum.
18
Concordato di Wortns »• 1119> ,122
Hec carta dictata est a Girardo Engolismensi, Leone Ostiensi, Gregorio Ter-
racinensi, Gualone Leonensi episcopis, a Roberto cardinali titilli Sancti Eusebii,
Gregorio tituli Sanctorum apostolorum communi aliorum Consilio.
Da Mommi. Gemi Histor., loc. cit. 571-573 (n. 399).
III.
CONCORDATO DI WORMS.
1. - Formulae pacis cum Calixto II.1
17-19 ottobre 1119.
a) - Scriptum imperatoris.
Ego H. Dei gratia Romanorum imperator augustus prò amore Dei et beati
Petri et domni papae Calixti dimitto omnem investituram omnium aecclesiarum,
et do veram pacem omnibus qui, ex quo discordia ista coepit, prò aecclesia in werra
fuerunt vel sunt. Possessiones autem aecclesiarum et omnium, qui prò aecclesia
laboraverunt, quas habeo, reddo ; quas autem non habeo, ut rehabeant fideliter adiu-
vabo. Quod si quaestio inde emerserit, quae aecclesiastica sunt, canonico, quae autem
saecularia sunt, saeculari terminentur iudicio.
b) - Scriptum pontificis.
Ego Calixtus secundus Dei gratia Romanae aecclesiae episcopus catholicus do
veram pacem H. Romanorum imperatori augusto et omnibus qui prò eo contra aec-
clesiam fuerunt vel sunt. Possessiones eorum, quas prò werra ista perdiderunt, quas
habeo, reddo; quas non habeo, ut rehabeant fideliter adiuvabo. Quod si quaestio inde
emerserit, quae aecclesiastica sunt, canonico, quae autem secularia sunt, saeculari
terminentur iudicio.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. 157-158 (n. 104, 105).
2. - Pax Wormatiensis cum Calixto II.
23 settembre 1122.
a) - Privilegium imperatoris.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Ego Heinricus Dei gratia Romanorum
imperator augustus prò amore Dei et sancte Romane ecclesie et domini pape Calixti
et prò remedio anime mee dimitto Deo et sanctis Dei apostolis Petro et Paulo san-
cteque catholice ecclesie omnem investituram per anulum et baculum, et concedo
i Concordate fra i legati del Papa ed Enrico V e da attuarsi il 24 ottobre 1119 a Mouzon, ma non se ne fece nulla.
a. 1122 Concordato di Worms 19
in omnibus ecclesiis, que in regno vel imperio meo sunt, canonicam fieri electionem
et liberam consecrationem. Possessiones et regalia beati Petri, que a principio huius
discordie usque ad hodiernam diem sive tempore patris mei sive etiam meo ablata
sunt, que habeo, eidem sancte Romane ecclesie restituo, que autem non habeo,
ut restituantur fideliter iuvabo. Possessiones etiam aliarum omnium ecclesiarum et
principum et aliorum tam clericorum quam laicorum, que in werra ista amiss?
sunt, Consilio principum vel iusticia, que habeo, reddam, que non habeo, ut red
dantur fideliter iuvabo. Et do veram pacem domino pape Calixto sancteque Roman?
ecclesie et omnibus qui in parte ipsius sunt vel fuerunt. Et in quibus sancta Ro-
mana ecclesia auxilium postulaverit, fideliter iuvabo et, de quibus mihi fecerit que-
rimoniam, debitam sibi faciam iusticiam. Hec omnia acta sunt consensu et Consilio
principum quorum nomina subscripta sunt: Adellurtvs archiepiscopus Mogonti-
nus, F. Coloniensis archiepiscopus, H. Ratisbonensis episcopus, O. Bauenbergensis
episcopus, B. Spirensis episcopus, H. Augustensis, G. Traiectensis, Ò. Constanciensis,
E. abbas Wldensis, Heinricus dux, Fridericus dux, S. dux, Pertolfus dux, marchio
Teipoldvs, marchio Engelbertus, Godefridus Palatinus, Otto Palatinus comes, Berin-
garius comes. f Ego Fridericvs Coloniensis archiepiscopus et archicancellai ius
recognovi.
Da Montini. Gemi. Histor., loc. cit. 159 s. m. 107), collazionata nuovamente la copia ori-
ginale in AA. Arni. I-X Vili 62 (già Ami. I, e. VI, n. 11) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegitim pontificis.
Ego Calixtus episcopus servus servorum Dei tibi dilecto filio Heinrico Dei gratia
Romanorum imperatori augusto concedo, electiones episcoporum et abbatum Teuto-
nici regni, qui ad regnum pertinent, in praesentia tua fieri, absque simonia et aliqua
violentia; ut si qua inter partes discordia emerserit, metropolitani et conprovincia-
lium Consilio vel iudicio, saniori parti assensum et auxilium praebeas. Electus autem
regalia absque omni exactione ' per sceptrum a te recipiat et quae ex his iure tibi
debet faciat. Ex aliis vero partibus imperii consecratus infra sex menses regalia
absque omni exactione ' per sceptrum a te recipiat et quae ex his iure tibi debet
faciat; exceptis omnibus quae ad Romanam ecclesiam pertinere noscuntur. De quibus
vero mihi querimoniam feceris et auxilium postulaveris, secundum officii mei debitum
auxilium tibi praestabo. Do tibi veram pacem et omnibus qui in parte tua sunt vel
fuerunt tempore huius discordiae.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. 161 (n. 108); cfr. le varianti del codice modenese
a p. 735.
1 La frase a. o. e., considerata da alcuni come un'interpolazione, fu conservata nel testo per le ragioni addotte
da R. Nostitz Rieneck, Textkiitisches zum Investititi pi ivileg Calixtus' II in Ut. Jahresbcricht tles affiliti. Privai-
gymnasiums an dei Stella Matiitina zu Fehikirch. Feldkirch 1894, 24-33.
20 Adriano IV e (Ingiù uno I di Sicilia a. 1156
IV.
PATTO BENEVENTANO FRA ADRIANO IV
E GUGLIELMO I DI SICILIA.
Giugno 1156.
a) - Privilegium Wilhelmi regis.
f In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi amen.
Domino Adriano Dei grada sancte Romane ecclesie summo pontifici, karissimo
domino et patri suo reverendo eiusque successoribus W. eadem gratia rex Sicilie,
ducatus Apulie et principatus Capue.
Nostre semper consuetudinis extitit animum nostrum in triumphis et maximis
humiliare successibus et tunc nos attentius ad omnipotentis Dei obsequium et cultum
mansuetudinis exponere, cum ad maiorem prosperitatem et gloriam nos vidimus
pervenisse, tales in tranquillis et prosperis rebus erga nostri redemptoris obsequium
inveniri volentes, qui et perceptorum a rege omnium regum beneficiorum non appa-
reamus ingrati et maiores successus atque victorias de brachio virtutis Dei iugiter
sperare possimus. Huiusmodi quidem nostre consuetudinis consideratione inducti,
cesis et comprehensis in manu bellica ad laudem et gloriam nominis Dei Grecis et
barbaris nationibus, que regnum nostrum nulla eorum vi set proditorum nostrorum
dolositate intraverant, devictis et fugatis de finibus regni nostri turbatoribus pacis et
proditoribus nostris, humiliandos nos sub omnipotenti manu Dei decrevimus et ad
cultum humilitatis propensius intendendum. Discordie igitur illi, que inter Romanam
ecclesiam et nos fuerat agitata, finem congruum imponere cupientes, cum appropin-
quavissemus civitati Beneuenti et inimici nostri ante faciem indignationis nostre fugis-
sent, venerabiles cardinales vestros Hvnbaldum scilicet tituli Sancte Praxedis et Iulium
tituli Sancti Marcelli presbiteros cardinales et cum eis Rollandum tituli Sancti Marci
presbiterum cardinalem et cancellarium vestrum, quos ad nostram presentiam dire-
xistis, eo quo decuit honore suscepimus et desiderium ac monita vestra de bono pacis
ex ore ipsorum libenti animo audientes, ipsis et Maione magno ammirato ammira-
torum dilecto fideli et familiarissimo nostro et Hvgone Panormitano et Romoaldo
Salernitano venerabilibus archiepiscopis et W. Troiano episcopo et Marino Cauensi
abbate fidelibus nostris mediantibus, in hunc vobiscum per eos pacis devenimus con-
cordieque tenorem, videlicet de capitulis illis, de quibus inter maiestatem vestram
et nos controversia vertebatur, quod subscriptum est observetur. De appellationibus
quidem ita: Si aliquis clericus in Apulia et Calabria et aliis terris, que Apulie sunt
affines, adversus alium clericum de causis ecclesiasticis querelam habuerit et a capi-
tulo aut episcopo vel archiepiscopo suo seu alia ecclesiastica persona sue provincie
non potuerit emendari, libere tunc si voluerit ecclesiam Romanam appellet. Trans-
lationes in ecclesiis fient, si necessitas et utilitas ecclesie aliquem de una ecclesia ad
a. 1156 Adriano IV <■ ( .uà lif ì iim l di Sicilia 21
aliarti vocaverit et vos aut vestri successores concedere volueritis. Consecrationes
et visitationes libere Romana ecclesia in omni regno nostro habebit. Sane celebra-
tìones conciliorum Romana ecclesia faciet, in quacumque Apulie vel Calabrie civitate
voluerit aut illarum parcium, que Apulie sunt aftìnes, civìtatibus illìs exceptis, in
quibus persona nostra vel nostrorum heredum in ilio tempore fuerint, remoto malo
ingenio, nisi cum voluntate nostra nostrorumve heredum. In Apulia et Calabria et
partibus illis, que Apulie sunt affines, Romana ecclesia libere legationes habebit. UH
tamen, qui ad hoc a Romana ecclesia fuerint delegati, possessiones ecclesie non
devastent. In Sicilia quoque Romana ecclesia consecrationes et visitationes habeat.
Et si de Sicilia personas aliquas ecclesiastici ordinis vocaverit, eant. Magnificentia
nostra autem nostrorumque heredum prò christianitate facienda vel prò suscipienda
corona remoto malo ingenio retinebit, quas providerit retinendas. Cetera quoque
ibidem habebit Romana ecclesia, que habet in aliis partibus regni nostri, excepta
appellatane ac legatione, que nisi ad peticionem nostrani et heredum nostrorum ibi
non fient. De ecclesiis et monasteriis terre nostre, de quibus a Romana ecclesia
questio mota fuit, sic fiet: Vos quidem et vestri successores in eis habebitis, quod
habetis in ceteris ecclesiis, que sub nostra potestate consistunt, que solite sunt arci-
pere consecrationes seu benedictiones a Romana ecclesia et debitos insuper et sia-
lutos ei census exsolvent. De electionibus quklem ita fiet: clerici convenient in per
sonam idoneam et illuci inter se secretimi habebunt, donec personam illam excellentie
nostre pronuntient. Et postquam persona celsitudini nostre fuerit designata, si per-
sona illa de proditoribus aut inimicis nostris vel heredum nostrorum non fuerit aut
magniheentie nostre non e|x]titerit hodiosa, ' vel alia in ea causa non fuerit, prò
qua non deb[ea]mus assentire, assensum prebebimus. Profecto vos nobis et Rogerio
duci filio nostro et heredibus nostris, qui in regnimi pio voluntaria ordinatione nostra
successerint, conceditis regnum Sicilie, ducatum Apulie et principatum Capue cum
omnibus pertinentiis suis, Neapolim, Salernum et Amallìam cum pertinentiis suis, Mar-
siam et alia que ultra Marsiam debemus habere et reliqua tenimenta. que tenemus a
predecessoribus nostris, hominibus sacrosancte Romane ecclesie, iure detenta et contra
omnes homines adiuvabitis honorifice manutenere. Pro quibus omnibus vobis vestris-
que successoribus et sancte Romane ecclesie fidelitatem iuravimus et vobis ligium
homini[um fe]cimus, - sicut continetur in duobus similibus capitularibus, quorum aite-
rum penes vestram maiestatem sigillo nostro aureo, alterum vero sigillo vestro signa-
tum penes nos habetur. Et censum sexcentorum skifatorum de Apulia et Calabria,
quadringentorum vero de Marsia vel equivalens in auro vel argento nos ac nostros
heredes Romane ecclesie statuimus annis singulis soluturos, nisi forte impedimentum
aliquod intervenerit, quo cessante census ex integro persolvetur. Omnia vero pre-
dieta, que nobis concessistis, sicut nobis ita etiam et heredibus nostris conceditis,
quos prò voluntaria ordinatione nostra statuerimus, qui sicut nos vobis vestrisque
successoribus et ecclesie Romane fidelitatem facere et que prescripta sunt voluerint
observare. Ut autem que supradicta sunt tam vestro quam vestrorum successorum
tempore perpetuam optineant firmitatem et nec nostris nec nostrorum heredum tem-
Weii ino: - hodiosus
Weilanu: • feclimus
22 Adriano IV e Guglielmo I di Sicilia a. 1156
poribus alicuius valeant presumptione turbari, presens scriptum per manum Matheì
nostri notarii scribi et bulla aurea nostro tipario impressa insigniri ac nostro signa-
culo decorari iussimus. (Rota).
Dat. ante Beneuentum per manus Maionis magni ammirati ammiratorum, anno
dominice incarnationis millesimo centesimo quinquagesimo sexto, mense Iun. quarte
indictionis, anno vero regni domini W. Dei gratia magnifici et gloriosissimi regis
Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue sexto; feliciter amen.
Da Montivi. Germ. Histor., loc. cit. 588-590 (n. 413), nuovamente collazionato l'autografo
in Ami. XIV, e. Vili, n. 49 nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegium Hadriaui IV. pontificis.
Hadrianus episcopus servus servorum Dei charissimo in Christo filio Willelmo
illustri et glorioso Sicilie regi eiusque heredibus, quos prò voluntaria ordinatione sua
statuerit in regnum, in perpetuum.
Licet ex iniuncto nobis a Deo apostolatus officio universos Christi fideles paterne
charitatis brachiis debeamus amplecti atque ad pacem eos et concordiam invitare,
reges tamen et sublimiores quasque personas tanto amplius diligere et honorare
debemus atque de bono pacis tanto studiosius commonere, quanto ecclesie Dei et
fidelibus christianis maior inde fructus spiritualiter ac temporaliter dignoscitur pro-
venire. Constat, diarissime in Christo fili Willelme gloriose Sicilie rex, te inter
reges et celsiores personas seculi eximiis operibus, potentia opibusque clarere, ita
ut ex vigore iustitie, quam in terra sub tua ditione constituta conservas, ex secu-
ritate pacis, qua omnes per eamdem constituti letantur, et ex terrore, quem inimicis
cftristiani nominis per opera magnifica incussisti, usqùe ad extremos angulos fama
tui nominis et gloria protendatur. Quod siquidem nos diligentius attendentes et inspi-
cientes pariter, quante utilitates Romane ecclesie valeant provenire, si celsitudo tua
per firmam pacem ei et concordiam coniungatur, dum in civitate Beneventana securi
et liberi cum fratribus nostris essemus, ad pacem tecum habendam diligenti studio
decrevimus intendere. Misimus ergo ad excellentiam tuam quosdam fratrum nostro-
rum, scilicet ut supra et proposuimus per eos nostrum de bono pacis et concordie
desiderium et invitavimus attentius et monuimus excellentiam tuam ad pacem. Et
illius inspirante virtute qui ad celum iturus discipulis suis ait: «pacem meam do
vobis, pacem meam relinquo vobis », talem animum tuum invenimus, qualem fìlli
pacis et catholici principis decuit inveniri. Et mediantibus prefatis filiis nostris etc.
ut supra in hanc formam pacis libera et spontanea voluntate nostra devenimus, ut
videlicet de capitulis illis, de quibus inter nos et excellentiam tuam controversia est
per omnia etc: ut supra in proxime scripta regis est conclusione. Pergit: Ut autem
que supra diximus tam nostro quam successorum nostrorum tempore perpetuam
obtineant firmitatem et nec tuis nec tuorum heredum temporibus alicuius valeant
presumptione turbari, nos ea de communi Consilio et voluntate fratrum nostrorum
auctoritate apostolica confirmamus et valitura in perpetuum presentis scripti pagina
communimus et tam a nobis quam a nostris successoribus perpetuis temporibus sta-
tuimus observanda. Nulli ergo omnino liceat hanc paginam nostre concessionis et con-
a. 1176 Alessandro III e Federico I
firmationis infringere vel ci ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare
voluerit, omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius indigna-
tionem incurrat. Amen, amen, amen.
Datum cadetti die qua et super ior.
Da Monti m. Geriti. Histor., loc. cit. 590 s. (n. 414\ che tolgono da Baroxius, Ann. Eccl.
XII ad a. 1156, 8, il quale desunse da un codice della Basilica di S. Pietro non più rin-
tracciato. In Cod. Vatic. lat. 5666 (Biblioteca Vaticana), f. 32r non c'è che un brevissimo
indice degli oggetti delle condizioni contenute in a), di cui dà le note cronologiche.
V.
PACE FRA ALESSANDRO III E FEDERICO I.
1. - Pactum Anagninum.
Ottobre - novembre 1176.
a) - Pactum pacis praeviae.
Dominus imperator et domina imperatrix et dominus Heinricus rex filius eorum
et principes universi exibent ecclesie Romane quod primum et principale est, vide-
licet quod dominum papam Alexandrum in catholicum et universalem papam reci-
pient et ei debitam reverentiam exibebunt, sicut katholici sui antecessores suis catho-
licis antecessoribus exibuerunt.
Et reddet dominus imperator veram pacem tam domino pape Alexandre quam
omnibus successoribus suis et toti ecclesie Romane.
Et universa regalia et alias possessiones sancti Petri quas ipse abstulit vel sui
vel alii favore ipsius, quas scilicet Romana ecclesia habuit a tempore Innoccntii,
domino pape Alexandre et ecclesie Romane restituet et ad retinendum iuvabit.
Possessionem quoque prefecture Urbis dominus imperator libere et plenarie resti-
tuet domino pape Alexandre et Romane ecclesie. Si autem post optentam plenam
restitutionem eius dominus imperator aliquid iuris in ea voluerit requirere a domino
papa et ab ecclesia Romana, cum hoc postulaverit, paratus erit dominus papa et
ecclesia Romana iustitiam ei exibere.
Similiter et universos vasallos ecclesie, quos occasione scismatis imperator abstulit
vel recepit, absolvet et domino pape A. et ecclesie Romane restituet.
Possessionem etiam terre comitisse Matildis, sicut ecclesia Romana tempore
Lotherii imperatoris et domini regis Conradi et eciam tempore huius domini F. impe-
ratoris habuit, domino pape A. et ecclesie Romane restituet, sicut etiam dictum est
inter mediatores pacis.
Preterea dominus papa et dominus imperator ad honorem et iura ecclesie et
imperii conservanda vicissim se iuvabunt, dominus papa ut benignus pater devotum
et carissimum filium et imperatorem christianissimum, dominus vero imperator ut
24 Alessandro III e Federico I
devotus filius et christianissimus imperator dilectum et reverendum patrem et beati
Petri vicarium.
Quecunque autem tempore scismatis vel occasione ipsius aut sine ordine iudi-
ciario ecclesiis a domino imperatore vel suis sunt ablata, eis restituentur.
Pacem etiam veram dominus imperator faciet cum Lombardis secundum quod
tractabitur per mediatores quos dominus papa et dominus imperator et Lombardi
ad perfìciendum interposuerint. Et [sij, postquam de pacem inter dominum papam,
ecclesiam et imperatorem dispositum fijerit sufficienter, aliquid in tractatu pacis
domini imperatoris et Lombardorum emerserit quod per mediatores componi non
possit, arbitrio maioris partis mediatorum, qui ex parte domini pape et domini impe-
ratoris ad id constituti sunt, stabitur. Ipsorum autem mediatorum par numerus erit.
Pacem veram reddet dominus imperator regi Cicilie et imperatori Constammo-
politano et universis adiutoribus ecclesie Romane et nullum malum meritum reddet
per se vel suos prò servitio collato ecclesie Romane.
De querelis autem et controversiis que ante tempora domini pape Adriani inter
ecclesiam et imperatorem vel inter dominum imperatorem et regem Sicilie verte
bantur, mediatores domini pape et domini imperatoris constituentur, quibus com-
mittentur, et eas iudicio vel concordia terminabunt. Interim autem, donec tractatus
pacis durabit, hinc inde guerre et offense cessabunt. Si vero predicti mediatores non
convenerint, arbitrio domini pape et domini imperatoris vel eius vel eorum, quos ad
id elegerint, finientur. Interim autem similiter hinc inde offense cessabunt.
Cristiano autem dicto cancellano Moguntinus archiepiscopatus, Philippo autem
Coloniensis concedentur archiepiscopatus et confirmabuntur cum omni plenitudine
archiepiscopalis dignitatis et officii. Et primus archiepiscopatus, qui in regno Teu-
tonico vacabit, domino Conrado auctoritate domini pape et auxilio domini impera-
toris assignabitur, qui tamen congruus ei videatur. Interim autem per dominum
papam et dominum imperatorem ei honorifìce providebitur.
Ei autem qui dicitur Calixtus una abbatia dabitur. Illi autem qui dicebantur eius
cardinales redibunt ad loca que ante scisma habuerunt, nisi ea sponte vel iudicio
dimiserant, et in ordinibus, quos ante scisma perceperunt, relinquentur.
Gero autem nunc dictus Halberstadiensis precise deponetur et Ulricus verus
Halberstadiensis restituetur. Alienationes a Gerone facte et beneficia data similiter
et ab omnibus intrusis auctoritate domini pape et domini imperatoris cassabuntur
et suis ecclesiis restituentur.
De electione Brandeburgensis episcopi, qui ad Bremensem archiepiscopatum
electus erat, cognoscetur et, si canonicum fuerit, ad eandem ecclesiam transferetur.
Et quecunque a Baldewino, qui nunc preest Bremensi ecclesie, alienata vel inbene-
ficiata sunt, sicut canonicum et iustum fuerit, eidem ecclesie restituentur.
Item que Salseburgensi ecclesie tempore scismatis subtracta sunt, ei piene resti-
tuentur.
Universi clerici qui sunt de Italia vel aliis regionibus, qui sunt extra Teutoni-
cum regnum, dispositioni et iudicio domini pape A. successorumque eius et Romane
ecclesie relinquentur. Si vero domino imperatori rogare placuerit prò ordinibus
aliquorum quos canonice perceperunt, usque X vel XII, si instare voluerit, exau-
dietur.
a. 1176 Alessandro III e Federico I 25
G. etiam Mantuanus ad episcopatum quondam suum restituetur, ita tamen quod
ilio, qui nunc est Mantuanus, auctoritate domini pape et auxilio domini imperatoris
ad Tridentinum episcopatum transferatur, nisi forte inter dominum papam et domi-
num imperatorem convenerit, ut in alio ei episcopati! provideatur.
Archipresbiter autem de Sacco in archipresbiteratu quondam suo et aliis benefi-
ciis, que ante scisma habuit, cum omni plenitudine restituetur.
Universi etiam ordinati a quondam catholicis vel ab ordinatis eorum in Teuto-
nico regno restituentur in ordinibus taliter perceptis.
De Argentinensi autem et Basiliensi dictis episcopis, qui ordinati raerunt a Gui-
done Cremensi, in eodem regno a predictis mediatoribus committetur vel X vel Vili
episcopis quòs ipsi elegcrint, qui prestito iuramento fìrmabunt, quod illud consilium
de ipsis [Romano] pontifici et domino imperatori dabunt quod viderint se canonice
posse dare absque periculo scilicet [animae domini | imperatoris et domini pape et
sue, et dominus papa acquiescet Consilio eorum.
Dominus autem papa et omnes cardinales si[cut receperunt] dominum impera-
torem in Romfanorum et catholicum imperajtorem et B. felicem eius uxorem in
[catholicam et Romanorum impera]tricem, ita quod ipsa recipiat jcoronam a domino
papa A. vel a legato ipsius, ita recipient dominum H. filium eorum in] Romanorum
et katholicum regem.
P[acem etiam vera]m reddent dominus papa A. et cardinales [domino impera-
tori F. et domine| B. imperatrici et H. regi filio eorum et universis adiutoribus ipso-
rum, salvis que de sp[iritualibus dispositioni] et iudicio domini pape et Romane ecclesie
presenti scripto relinquentur et salvo omni iure Romane ec[clesie adversus] deten-
tatores rerum beati Petri et salvis bis que scripta sunt tara prò parte domini pape
et ecclesie quam prò parte domini imperatoris et imperii.
Pacem vero predictam Romanus pontifex promittet se observaturum in verbo
veritatis et omnes cardinales, et privilegium inde taciet cum subscriptione omnium
cardinalium. Ipsi etiam cardinales scriptum confirmationis predicte pacis facient cum
appositione sigillorum suorum.
Et dominus papa statim advocato concilio, quale subito advocari potest, cum
cardinalibus episcopis aliisque religiosis viris qui interfuerint exeommunicationem
statuet in omnes qui hanc pacem infringere temptaverint. Deinde in generali concilio
idem faciet.
Plures etiam de nobilibus Romanis et capitaneis Campanie hanc eandem pacem
iuramento fìrmabunt.
Imperator vero pacem ipsam firmabit iuramento suo et principum et conlìrma-
tionem corroborabit scripto suo cum subscriptione sua et principum.
Si forte, quod absit, ' dominus papa premoriatur, dominus imperator et domi-
nus Heinricus rex fìlius eius et principes hanc formam pacis et compositionis
tìrmiter observabunt successoribus suis et cardinalibus universis et toti ecclesie
Romane et regi Scicilie et Lombardis et ceteris qui secum sentiunt. Similiter, quod
absit, si dominus imperator premoriatur, dominus papa et cardinales et ecclesia
Romana iam dictam pacem firmiter observabunt Beatrici felici uxori eius et Hein-
1 Weilahd: « non sii •.
26 Alessandro III e Federico I a. 1176
rico fìlio eius et omnibus de Teutonico regno et ceteris, sicut scriptum est, adiuto-
ribus suis.
Interim autem, donec tractatus pacis durabit, dominus imperator per se vel suos
guerram non faciet terre domini pape quam ipse tenet vel rex Scicilie per eum vel alii.
Si vero, quod Deus avertat, ab altera parcium renuntiatum fuerit tractatui pacis,
postquam eadem renunciatio significata fuerit alteri parti, predicta securitas per tres
menses inconvulsa perseveret.
f Ego Wigmannus Madeburgensis archiepiscopus subscripsi.
f E[go Cristianus Mo]guntinus archiepiscopus subscripsi.
f Ego Cunradus Wormaciensis electus subscripsi.
f Ego Arduinus imperialis aule protonotarius subscripsi.
Da Mommi. Gemi. Histor., loc. cit. 350-353 (n. 249), nuovamente collazionata la copia
coeva in AA. Arni. I-X Vili 172 (già Ann. II, e. I, n. 8) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Promissio legatoruni imperialinm.
Nos legati domini imperatoris C. Maguntinus et W. Mad[eburgensis archiepi-
scopus et C] Warmaciensis electus, Arduinus aule imperialis prothonotarius, ad
pacem ecclesie et imperii ordinandam destinati, promittimus et fidem d]amus: Quod
dominus imperator et sui dominimi papam A. recipient, reverentiam exhibebunt; et
veram pacem redfdet dominus imjperator domino pape A. et successoribus suis et
toti Romane ecclesie ; et prefecturam Urbis et terram comitisse Matildis restituet ei ;
et quod ordinatum est de Calixto et parte sua observabit; et quantum in se erit,
operam dabit efficacem, ut dominus C. assequatur quod a nobis et vobis scripto est
ordinatum. Hec omnia faciet dominus imperator, sicut a vobis domini cardinales, qui ad
ordinandam pacem ex parte ecclesie estis constituti, et nobis in scripto communiter
disposito est ordinatum, pace de ceteris piene disposita, sicut scripto ordinavimus vel
ordinaverimus nos vel alii qui ad hec disponenda et complenda fuerint constituti. De
regalibus vero beati Petri et aliis possessiohibus, quas dominus imperator abstulit
vel sui vel alii favore ipsius, iuramus, quod ipsum faciemus iurare, quod scilicet
ea, que habet de predictis ipse vel sui, bona fide restituet; de his, que alii habent,
bona fide operam dabit studiosam, ut similiter restituantur. Et iuramus quod bona
fide operam dabimus, ut ea que iuraverit exequatur, cum pax piene fuerit disposita
de rege Sicilie, et Lanbardis, sicut ordinavimus vel ordinandum statuerimus. Et de
ceteris que in scripto predicto continentur, ut impleantur sicut ordinavimus vel
simul ordinaverimus, operam bonam fide dabimus. Promittimus etiam et iuramus,
quod si dominus imperator, quod absit, mortuus fuerit ante complementum pacis
communi scripto disposite, domina B. imperatrix et dominus Henricus rex filius eius
et principes formam pacis communi scripto dispositam compleb[unt, confirmajbunt
et observabunt, sicut |communi)ter est ordinatum vel communiter ordinabitur a media-
toribus [utriusque partis domino] pape A. et successor[ibus su]is et universis cardi-
nalibus et toti Romane ecclesie.
a. 1176 Alessandro 111 <• Federico I 27
Preterea domino pape et universis cardinalibus et clericis et famulis et rebus
eorum universis in comitatu eorum existentibus firmam et plenam securitatem ex
parte domini imperatoris et suorum omnium damus in eundo Venetias vel Rauennam
et cetera loca, ad que procedere disposuerint et in quibus fuerint, et munendo et
redeundo, sive pax compleatur sive disrumpatur. Et si disrumpatur, quod Deus
avertat, iuramus, quod post disruptionem per tres menses firmam treuguum obser-
vabit dominus imperator et sui domino pupe Alexundro et toti terre sue, quam ipse
tenet et rex Sicilie vel alii per eum. Et sicut promittimus et damus, ita iuramus,
quod dominus imperator per se et partem suam observab[it, it]a quod nec per se
nec per suos aliquod gravamen seu impedimentum eis scienter inferet vel inferri
co[nsen]tiet: et si quis eo ignorante intulerit, [bon]a fide emendari faciet. Precipiemus
etiam et a domino imperatore districte mandali et precipi faciemus [per] terras suas
universales sub pena personarum et rerum balivis suis universis et aliis nobilibus per
terras [et casjtra ' constitutis et per bailivos aliis quibus precipi oportebit, ut nullos
ad dominum papum A. vel [cardinalcs] procedentes vel ad eos venientes vel ab eis
redeuntes vel quos miserint, offendent vel offendi permittent; et si quis eis ignoran-
tibus offenderà, quam citius poterint, bona fide facient emendari. Faciemus edam,
quod dominus imperator in presentia nuntii, quem dominus papa et cardinales nobis-
cum direxerint, vel cardinalium, quos premiserint, faciet iurari in anima sua, quod
predictam securitatem et treuguam bona fide, sicut predictum est, observubit et
faciet observari. Ceterum postquam dominus imperator iuraverit ea que communiter
disposuimus eum iuraturum, nos a iuramento erimus absoluti, excepto quod tene-
bimur de bis que precise iuravimus, et excepto quod tenebimur iuramento, quod
bona fide operam dabimus, ut cetera que in communi scripto continentur impleantur.
Da Monunt. Genti. Histor., loc. cit. 353 s. (n. 'J50t, nuovamente collazionato l'originale
in Ann. XI, e. VII, n. 37 nell'Archivio segreto Vaticano.
2. - Pax Veneta.
a) - Pactittn praevium inter imperatorem et ecclesiam.
Dominus imperator F. sicut dominum papam A. in catholicum et universalem
papam recepit, ita ei debitam reverentiam exhibebit, sicut catholici sui antecessores
suis catholicis antecessoribus exhibuerunt. Successoribus quoque suis catholice intran-
tibus eandem reverentiam exhibebit.
Et reddet dominus imperator veram pacem tam domino pape Alexundro quam
omnibus successoribus suis et toti Romane ecclesie.
Omnem vero possessionem et tenementum sive prefecture sive alterius rei, quam
Romana ecclesia habuit et ipse abstulit per se vel per alios, bona fide restituet ei
salvo omni iure imperii. Ecclesiu quoque Romana omnem possessionem et tene-
mentum, quod ei abstulit per se vel per alios, bona fide ei restituet salvo omni iure
Romane ecclesie.
Possessiones etiam, quas dominus imperator restituet, ad retinendum iuvabit.
1 Wliland : « [et castrja ..
28 Alessandro HI e Federico I
Similiter et universos vasallos ecclesie, quos occasione scismatis dominus impe-
rator abstulit vel recepit, dominus imperator absolvet et domino pape A. restituet et
ecclesie Romane.
Preterea dominus imperator et dominus papa ad honorem et iura ecclesie et
imperii conservanda se vicissim iuvabunt, dominus papa ut benignus pater devotum
et carissimum filium et imperatorem christianissimum, dominus vero imperator ut
devotus fìlius et christianissimus imperator dilectum et reverendum patrem et beati
Petri vicarium.
Quecumque autem tempore scismatis vel occasione ipsius aut sine ordine iudi-
tiario ecclesiis a domino imperatore vel suis sunt ablata, eis restituentur.
Domina etiam B. imperatrix recipiet dominum papam A. in catholicum et uni-
versalem papam. Dominus quoque Henricus rex fìlius eorum similiter eum recipiet
et ei et catholicis successoribus suis debitam reverentiam exhibebit et iuramentum,
quod dominus imperator exhibuerit, similiter et ipse prestabit.
Pacem autem veram reddit dominus imperator et dominus Hericus rex fìlius
eius illustri regi Sicilie usque ad XV annos, sicut per mediatores pacis est ordinatum
et scriptum.
Constantinopolitano etiam imperatori et universis adiutoribus ecclesie Romane
pacem veram reddit et nullum malum meritum reddet eis per se vel per suos prò
servitio collato ecclesie Romane.
De querelis autem et controversiis, que ante tempora domini Adriani inter eccle-
siam et imperium vertebantur, mediatores ex parte domini pape et domini impera-
toris constituentur, quibus committentur, ut eas htditio vel concordia terminent. Si
vero predicti mediatores non convenerint, iuditio domini pape et domini imperatoris
vel eius seu eorum, quos ad id elegerint, finientur.
Cristiano autem dicto cancellarlo Maguntinus archiepiscopatus, Philippo autem
Coloniensis archiepiscopatus concedentur et confìrmabuntur eis cum omni pleni-
tudine archiepiscopalis dignitatis et offitii. Et primus archiepiscopatus, qui in Theu-
tonico regno vacaverit, domino Corrado auctoritate domini pape et auxilio domini
imperatoris assignabitur, qui tamen congruus videatur.
Ei autem qui dicitur Calixtus una abbatia dabitur. UH autem qui dicebantur eius
cardinales redibunt ad loca que primo habuerunt, nisi ea sponte vel iuditio dimise-
rant, et in ordinibus, quos ante scisma perceperunt, relinquentur.
Gero autem nunc dictus Alberstatensis precise deponetur et Ulricus verus Alber-
statensis restituetur. Alienationes a Gerone facte et benefìtia data similiter et ab
omnibus intrusis auctoritate domini pape et domini imperatoris cassabuntur et suis
ecclesiis restituentur.
De electione Brandeburgensis episcopi, qui ad Bremensem archiepiscopatum
electus erat, cognoscetur et, si canonicum fuerit, ad eandem ecclesiam transferetur.
Et quecumque a Baldeuuino, qui nunc preest Bremensi ecclesie, alienata vel inbe-
neficiata sunt, sicut canonicum et iustum fuerit, eidem ecclesie restituentur.
Item que Salsiburgensi ecclesie tempore scismatis subtracta sunt, ei plenarie
restituentur.
Universi clerici qui sunt de Ytalia vel aliis reqionibus, qui sunt extra Theoto-
nicum regnum, dispositioni et iuditio domini pape A. successorumque eius relin-
1176 Alessandro III e Federico 1
quentur. Si vero domino imperatori placcuerit rogare prò ordinibus aliquorum quos
canonice perceperunt, usque ad X vel XII, si instare voluerit, exaudietur.
G. autem Mantuanus ad episcopatum quondam suum restituetur, ita tamen quod
ille qui nunc est Mantuanus, auctoritate domini pape et auxiliu domini imperatorìs
ad Tridentinum episcopatum transferetur, nisi forte inter dominum papam et domi-
num imperatorem convenerit, ut in alio ei episcopati! provideatur.
Archipresbiter vero de Sacco in archipresbiteratu quondam suo et in aliis bene-
fitiis, que ante scisma habuit, cum omni plenitudine restituetur.
Universi etiam ordinati a quondam catholicis vel ab ordinatis eorum in Theu-
tonico regno restituentur in ordinibus taliter perceptis nec occasione huiusscismatis
gravabuntur.
De Argentinensi autem et Basiliensi dictis episcopis, qui ordinati fuerunt a Gui-
done Cremensi, in eodem regno a predictis mediatoribus committetur X vel octo
quos ipsi elegerint, qui prestito iuramento firmabunt, quod illud consilium de ipsis
Romano pontifici et domino imperatori dabunt quod viderint se canonice posse dare
absque periculo scilicet anime domini pape et domini imperatoris et sue, et dominus
papa adquiescet eorum Consilio.
Dominus autem papa et omnes cardinales sicut receperunt dominum impera-
torem F. in Romanorum et catholicum imperatorem, ita recipient B. felicem uxorem
eius in catholicam et Romanorum imperatricem, ita tamen quod ipsa coronetur a
domino papa A. vel a legato ipsius. Dominum autem Hericum fìlium eorum in catho-
licum regem recipient.
Pacem etiam veram reddent dominus papa et cardinales domino imperatori F.
et domine imperatrici B. et Herico regi filio eorum et universis adiutoribus ipso-
rum, salvis que de spiritualibus dispositioni et iuditio domini pape A. et Romane
ecclesie presenti scripto relinquuntur et salvo omni iure Romane ecclesie adversus
detentatores rerum beati Petri et salvis his que prescripta sunt tam prò parte ecclesie
quam prò parte domini imperatoris et imperii..
Pacem vero predictam promittit dominus papa se observaturum in verbo veri-
tatis et omnes cardinales, et privilegium inde faciet cum subscriptione omnium car-
dinalium. Ipsi etiam cardinales scriptum confirmationis predicte pacis facient cum
appositione sigillorum suorum.
Et dominus papa statim advocato concilio, quale subito advocari poterit, cum
cardinalibus episcopis aliisque religiosis viris qui interfuerint excommunicationem
statuet in omnes qui liane pacem infringere temptaverint. Deinde in generali con-
cilio idem faciet.
Plures etiam de nobilibus Romanis et capitaneis Campanie liane eandem pacem
iuramento firmabunt.
Imperator vero predictam pacem ecclesie et iam dictam pacem XV annorum
illustris regis Sicilie et treuquam Lombardorum a proximis Kal. Augusti usque ad
VI annos firmabit iuramento suo et principum et faciet Lombardos qui ex parte
sua sunt, sicut in communi scripto treuque dispositum et scriptum est, eamdem
treuquam firmari. Si vero aliquis fuerit ex parte imperatoris qui predictam treuquam
iurare recusaverit, imperator precipiet universis, qui ex parte sua sunt, sub debito
fidelitatis et grafie sue, ut nullum prestent ei auxilium et volentibus eum offendere
30 Alessandro III e Federico I a. 1177
in nullo obsistant vel contradicant, et si quis offenderit, non teneatur inde. Manda-
timi autem istud non revocabit dominus imperator, donec treuqua durabit. Et dominus
Hericus rex filius eius predicta fìrmabit, sicut scripto dispositum est. Dominus etiam
imperator predictam pacem ecclesie et illustris regis Sicilie usque ad XV annos et
treuquam Lombardorum corroborabit scripto suo cum subscriptione sua et principum.
Si vero, quod absit, dominus papa premoriatur, dominus imperator et dominus
Hericus rex filius eius et principes liane formam pacis et compositionis firmiter obser-
vabunt successoribus suis et universis cardinalibus et toti Romane ecclesie et illustri
regi Sicilie et Lombardis et ceteris qui secum sentiunt. Similiter, quod absit, si domi-
nus imperator premoriatur, dominus papa et cardinales et ecclesia Romana iam
dictam pacem firmiter observabunt successori suo et B. felici uxori eius et Herico
regi filio eius et omnibus de Theotonico regno et ceteris adiutoribus suis, sicut pre-
scriptum est. Et successores domini pape similiter observabunt.
f Wicmannus Madiburgensis archiepiscopi subscripsi.
f Philippus Coloniensis archiepiscopus subscripsi.
f Ego Cristianus Maguntinus archiepiscopus subscripsi.
f Ego Arnuldus Treuerensis archiepiscopus subscripsi.
f Ego Arduinus imperialis prothonotarius subscripsi.
Da Mommi. Gemi. Histor. loc. cit. 362-65 (n. 260), nuovamente collazionata la copia coeva
in AA. Ann. I-XVIII 35 (già Ann. I, e. IV, n. 10) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Iuramenta promissionis in anima imperatorìs.
22 luglio 1177.
Ego comes Dedo iuro, quod domnus imperator mandavit mihi, ut in anima sua
iurarem iuramentum, quod nunc facturus sum, et postquam mandavit, non revocavit
mandatum. Et ego ex mandato imperatoris iuro in anima sua, quod ex quo venerit
Venetias, omni questione et contradictione amota, faciet iurari in anima sua, quod
pacem ecclesie, sicut disposita est per mediatores et scripta, et pacem regis Sicilie
usque ad XV annos, sicut scripta est, et treuguam Lombardorum, sicut est per
mediatores utriusque partis dispositum et in scripto, quod est apud eosdem media-
tores, continetur, bona fide servabit et principes suos hoc ipsum iurare faciet.
Ego Sigilboth iuro, quod ex quo domnus imperator venerit Venetias, predictum
iuramentum pacis ecclesie et regis Sicilie et treugue Lombardorum faciet prestari
in anima sua et principes similiter iurare faciet.
Da Monum. Germ. Histor., loc. cit. 365 s. (n. 261).
e) - Confirmatio pacis cum ecclesia.
17 settembre 1177.
Reverendo in Christo patri domno pape Alexandro sacrosancte romane ecclesie
summo et universali pontifici Fridericus Dei gratia Romanorum imperator et semper
augustus debitam obedientiam et filialis dilectionis affectum.
Cum imperatoria maiestas a rege regum ad hoc in terris ordinata sit, ut per
eius operam totus orbis pacis gaudeat incremento, nos, quos Deus in solio Romani
a. 1177 Alessandro ili e Federico I 31
imperii constituit, eam diligentius amplecti et ferventìus conservare debemus et
volumus. Inde est, quod pacem ecclesie et imperii, secundum quod a principibus
nostris et a cardinalibus Romane ecclesie disposita est et ordinata et in scripto prin-
cipini] nostrorum sigillis eorum signato continetur, sicut per interpositam personam
secundum formam, que in scripto continetur, iurari fecimus, sic presenti scripto nos
tirmiter pbservare promittimus, confirmamus et ratum in posterum permanere volu-
mus, et sic deinceps firmiter observabimus et faciemus quantum in nobis fuerit Deo
propitio observari.
Datum apud Venetias in palatio ducis XV. Kalendas Octobris, indictione X.
Da Montini. Cerni. Histor., loc. cit. 371 s. (num. 270), nuovamente collazionata la copia
coeva in AA. Arni. IX Vili 35 (già Arni. I, e. IV, n. IO) nell'Archivio segreto Vaticano.
d) - Confirmatio pacis per duodecim magnates imperii.
17 settembre 1177.
Domino suo ac patri venerando Alexandro Dei gratia sancte Romane sedis et
catholice ecclesie summo pontifici et universali pape Christianus Maguntinus archiepi-
scopus, Phylippus Coloniensis archiepiscopus, Wicmannus Magdeburgensis, Arnoldus
Treverensis archiepiscopi, Conradus Wormatiensis electus, Godefridus cancellarius,
Woruwinus protonotarius, F. comes Hollandie, T. marchio de Lusiz et frater eius
Dedo, H. comes de Dietsa, R. comes de Duma filialis devotionis obsequium cum
debita obedientia et subiectione.
Commoda, que ex consummata pace ecclesie et imperii toti mundo proveniunt,
ipsa innumerata mala, que inde vitantur, manifeste ostendunt. Sicut enim ab utrius-
que concordi providentia orbis terrarum ad salutem et tranquillitatem regitur, ita
sub eorum divisione a propria debiti status rectitudine distrahebatur. Gaudeat itaque
tellus tam desiderabilis roris visitatione respersa, tam gratiosae pluvie inundatione
fecundata, per quam fidelis populi arida sitis depellitur et omnium iurgiorum scan-
dala et scandalorum incendia suffocantur. Nos ergo, pater sanctissime, de tanto con-
cordie fructu letantes, ipsam sacratissimam ecclesie et imperii pacem, sicut ab utrius-
que partis mediatoribus est disposita et in commune scriptum redacta, et pacem
illustris regis Sicilie ad XV annos et treuguam Lombardorum a proximis Kalendis
Augusti usque ad VI annos, sicut a mediatoribus est ordinata et nostris iuramentis
firmata et in scriptum communiter redacta, quod scilicet scriptum propriis subscri-
ptionibus ipsorum mediatorum hinc inde conlìrmatum est et sigillis ipsorum corro-
boratum, nostri consensus studio et vigore confirmamus et ratam et inconcussam
tenemus et, ut sic observetur, operam dabimus. Et ut hec nostre confirmationis
pagina subsecuturis temporibus firma et illibata permaneat, eam propriis subscriptio-
nibus communiri et nostrorum sigillorum appositione fecimus insigniri.
f Ego Christianus Maguntine sedis archiepiscopus subscripsi. f Ego P. Colo-
niensis archiepiscopus et Ytalie archicancellarius subscripsi. f Ego C. Wormacensis
electus subscripsi. j Ego G. imperialis aule cancellarius subscripsi. f Ego Wo. pro-
tonotarius subscripsi.
Da Montini. Gemi. Histor., loc. cit. 372 (n. 271).
32 Clemente III i ' Guglielmo II di Sicilia - Tancredi di Sicilia e C 'elestino III a. 1188, 1192
VI.
PATTO FRA CLEMENTE III E GUGLIELMO II DI SICILIA.1
Febbraio 1188.
Wilhelmi II. regis Iuramentum.
Ego W. Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue ab hac hora
et deinceps ero fidelis beato Petro et sancte Romane ecclesie et tibi domino meo
pape Clementi, salvo hoc quod scripsistis et concessistis nobis in privilegio vestro.
In Consilio aut facto aut consensi!, unde vitam aut membrum perdas vel captus sis
mala captione, non ero. Consilium, quod michi credideris et contradixeris ne illud
manifestem, alicui non pandam ad tuum dampnum me sciente. Et bona fide adiu-
vabo te honorifice papatum Romanum terramque sancti Petri tenere. Et si tu vel
tui successores ante me ex hac vita migraveritis, secundum quod monitus fuero a
melioribus cardinalibus sancte Romane ecclesie, adiuvabo ut papa eligatur et ordi-
netur ad honorem sancti Petri. Hec omnia suprascripta observabo sancte Romane
ecclesie et tibi recta rìde. Et ridelitatem observabo tuis successoribus canonice intran-
tibus et ad honorem sancti Petri ordinatis, qui michi et heredibus meis, si in me
non remanserit, firmaverint quod a vobis michi concessum est in privilegio vestro,
salva concordia que inter papam Adrianum bone memorie et dominum regem W.
patrem nostrum felicis recordationis facta fuit et hinc inde scripto firmata. Sic me
Deus adiuvet et sancta Dei euangelia.
Da Mon. Cervi. Histor. loc. cit. 592 (n. 415).
VII.
PATTO DI TANCREDI DI SICILIA CON CELESTINO III.
Giugno 1192.
a) - Iuramentum Tancredi.
Ego Tancredus Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue ab
hac hora et deinceps ero fidelis beato Petro et sancte Romane ecclesie et domino
meo pape Celestino, salvo hoc quod scriptum est et concessum michi in privilegio
eius. In Consilio aut facto aut consensu, unde vitam aut membrum perdat vel sit
captus mala captione, non ero. Consilium, quod michi crediderit et contradixerit ne
illud manifestem,- alicui non pandam ad suum dampnum me sciente. Et bona fide
adiuvabo eum honorifice papatum Romanum terramque sancti Petri tenere. Et si
' Non ne rimane che la formula del giuramento.
- Wf.ii.ani>: > manifestimi ».
a. U92 Tancredi di Sicilia e Celestino III
ipse vel successores eius ante me ex hac vita migraverint, secundum quod monitus
luen» a maiori et saniori parte cardinalium sancte Romane ecclesie, adiuvabo ut
papa eligatur et ordinetur ad honorem beati Petri. Hec omnia suprascripta obser-
vabo sancte Romane ecclesie et ipsi domino meo pape Celestino recta fide. F.t fidfr
litatem observabo successoribus suis canonice intrantibus et ad honorem beati l'etri
ordinatis, qui michi et heredibus meis, si in me non remanserit, tìrmaverint quod
michi concessum est a predicto domino papa Celestino in privilegio eius. Sic me
Deus adiuvet et sancta Dei euangelia. Amen.
b) - Privilegium Tancredi.
In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi amen. Domino Celestino
Dei gratia sancte Romane ecclesie summo pontifici carissimo in Christo patri suo et
domino eiusque successoribus canonice intrantibus Tancredus eadem grada rex Sici-
lie, ducatus Apulie et principatus Capue.
A primordio nostri regiminis hoc in votis semper habuimus speciale, ut ea
omnipotenti Deo devotione debita persolvamus, que nos celestibus auxiliis reddant
merito commendandos. Licet enim divina favente clementia plura potestati nostre
subiaceant et nostre prò voto respondeant voluntati, cuncta tamen largitori omnium
honorum duximus adscribenda, de cuius manu cuncta recepimus, et sic progenitorum
nostrorum exempla sectantes, tales erga eum, qui nos ad huius solii fastigium tan-
quam regni filium et heredem legitimum misericorditer evocavit, dignis cupimus
obsequiis inveniri, ut et de perceptis a rege regum omnium non appareamus ingrati
et maiores successus de potenti manu eius iugiter sperare possimus. Huius siquidem
propositi consideratione diligenter inducti, sacrosancte Romane ecclesie, cui proge-
nitores nostri felicis memorie multa et grata studuerunt obsequia ministrare, debitam
reverentiam conservare volentes, dum essemus in civitate nostra Gravine, Albinum
venerabilem Albanensem episcopum et Gregorium sancte Marie in Aquiro diaconum
cardinalem, quos ad nostrani presentiam direxistis, eo quo decuit honore suscepimus
et super hiis, que inter sacrosanctam Romanam ecclesiam et nostrani celsitudinem,
mediantibus dilecto familiari nostro Riccardo fìlio Mathei dilecti cancellarli nostri
et Dion. venerabili Amalfitano archiepiscopo dilectis fidelibus nostris, fuerunt agitata,
iuxta quod inferius annotata sunt et de communi voluntate convenimus. De appel-
lationibus quidem ita: Appellationes libere fient ad Romanam ecclesiam in toto regno
Sicilie. Legationes vero in Apulia et Calabria et illis partibus regni, que Apulie sunt
aftìnes, ecclesia Romana habebit libere. In Siciliam vero, si voluerit, legatum de
quinquennio in quinquennium destinabit, nisi forte interim vel ab excellentia regia
legatus peteretur vel evidens necessitas id exigeret. Electiones libere fient in toto
regno, ita videlicet quod vacantibus sedibus clerici convenient in personam idoneam
et eam excellentie nostre nunciabunt: que si non fuerit de notis proditoribus aut
notis inimicis nostris vel heredum nostrorum assensum prestabimus; si vero de notis
proditoribus aut notis inimicis nostris vel heredum nostrorum fuerit, illud ecclesie
Romane nos et heredes nostri significabimus, et ecclesia Romana eam ad nostrum
vel heredum nostrorum testimonium reprobabit. Celebrationes conciliorum ecclesia
Romana faciet, in quacumque civitate Apulie vel Calabrie voluerit aut illarum par-
34 Tancredi ili Sicilia e Celestino IH a. 1192
tium, que Apulie sunt affines. Translationes in ecclesiis regni fient, si necessitas et
utilitas ecclesie aliquem de una ecclesia ad aliam vocaverit et vos aut successores
vestri concedere volueritis. Consecrationes et visitationes libere Romana ecclesia
tam in Sicilia quam in toto regno habebit. Et si de Sicilia personas aliquas eccle-
siastici ordinis vocaverit, venient. Magnificentia vero nostra vel heredes nostri prò
christianitate facienda vel prò suscipienda corona remoto malo ingenio retinebit, quas
providerit retinendas. Cetera quoque ibidem habebit, que habet in aliis partibus regni
nostri. De ecclesiis et monasteriis terre nostre, de quibus a Romana ecclesia questio
mota fuit, sic fiet : vos quidem et successores vestri in eis habebitis, quod habetis in
ceteris ecclesiis, que sub nostra potestate consistunt, que solite sunt accipere conse-
crationes seu benedictiones a Romana ecclesia, et debitos insuper et statutos ecclesie
Romane census exsolvent. Profecto vos nobis et heredibus nostris, qui in regnum
successerint, concessistis regnum Sicilie, ducatum Apulie et principatum Capue cum
omnibus pertinentiis suis, Marsiam et alia que ultra Marsiam debemus habere, Nea-
polim, Salernum et Amalfiam cum pertinentiis suis et reliqua tenimenta, que inclite
recordationis predecessores nostri Sicilie reges, homines sacrosancte Romane eccle-
sie, iure tenuerunt; et contra omnes homines iuvabitis honorifice manutenere. Pro
quibus omnibus vobis vestrisque successoribus et sancte Romane ecclesie fidelita-
tem iuravimus et vobis ligium hominium fecimus, sicut continetur in duobus simi-
libus capitularibus, quorum alterum penes vos sigillo nostro aureo, alterum vero
sigillo vestro signatum penes excellentiam nostram habetur. Et censum sexcentorum
scifatorum de Apulia et Calabria, quadringentorum vero de Marsia vel equivalens
in auro vel argento nos ac nostros heredes Romane ecclesie statuimus annis singulis
soluturos, nisi forte impedimentum aliquod intervenerit, quo cessante census ex integro
persolvetur. Omnia vero predicta, que nobis concessistis, sicut nobis, ita etiam et
heredibus nostris qui in regnum successerint concessistis et qui, sicut nos, vobis
vestrisque successoribus et ecclesie Romane fidelitatem tacere et que prescripta sunt
voluerint observare. Ut autem que supra diximus tam vestro quam vestrorum suc-
cessorum tempore perpetuam obtineant firmitatem et nec nostris nec nostrorum
heredum temporibus alicuius valeant presumptione turbari, presens scriptum per
manus Raynaldi notarii et fidelis nostri scribi fecimus et bulla aurea nostro typario
impressa iussimus roborari, anno, mense et indictione subscriptis, nullo alio scripto
huic nostro privilegio preiudicium faciente.
Datum in civitate Gravine, per manus Riccardi regii familiaris, filii Mathei regii
cancellarvi, quia ipse cancellarius absens erat, anno dominice incarnationis millesimo
centesimo nonagesimo secundo, mense Iunii, decime indictionis, regni vero domini
nostri Tancredi Dei gratia magnifici et gloriosissimi regis Sicilie, ducatus Apulie et
principatus Capue anno tertio, feliciter amen, ducatus autem Rogerii ducis Apulie
filii eius anno secundo, prospere amen.
e). - Promissio hotninii.
Domino Celestino Dei gratia sedis apostolice summo pontifici reverendo in Christo
patri suo et domino Tancredus eadem gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et princi-
patus Capue.
a. 1198 Innocenzo III e Costanza ili Sicilia
Per hoc scriptum notum facimus, quoti cum vestre preminentia sanctitatis pio
recipiendo a nobis hominio iuxta consuetudinem progenitorum nostrorum ad partes
regni nostri quibusdam supervenientibus non posset accedere, prò recipiendo iura-
mento fidelitatis a nobis Albani venerunt Albinus venerabilis Albanensis episeopus
et Gregorius Sancte Marie in Aquiro venerabilis cardinalis ad nostrani celsitudinem
destinati. Quibus presentibus iuxta formam capitularis, quod per eos sanctitati vestre
traiiNmittimus aurea bulla nostra signatum, fìdelitatem iuravimus. Et tam nos quam
heredes nostros obligantes presenti scripto, qua vobis tenemur fidelitate promittimus
ut, quandocumque vos aut successores vesti-i nobis aut heredibus nostris in quacumque
parte regni nostri que nostre subiaceat ditioni signilìcaveritis ... ' nisi aliquod impe-
dimentum intervenerit vel evidens necessitas detineat; quo cessante nichilominus ad
faeiendum hominium debitum sine fraude veniemus. Et sic a nobis vel heredibus
nostris vobis vel successoribus vestris prestito hominio, presens scriptum curie vestre
uelxt sine contradictione qualibet assignari.
Da Montini. Geriti. Histor., loc. cit. 592-595 (n. 416-418), ove, come pel n. VI dato a p. 32,
è ripetuta l'edizione fattane da Huillard-Bréholles in Notices et Extraits des Manuscripts
de la Bibliothèque Imperiale XXI, deux. partie I Paris 1865\ 330-334 dal codice Parigino 8890,
copia dei Rouleaux de Clitny.
Vili.
INNOCENZO IH E COSTANZA DI SICILIA.
19 novembre 1198.
Innocentius, etc, Constancie imperatrici regine Sicilie ac carissimo (ìlio F.s illu-
stri regi Sicilie, etc. Nec novum nec injustum existit si regno Sicilie gratiam facimus
specialem, quod inter universas et singulas regiones in quibus nomen colitur chri-
stianum fere semper promptius et devotius in Ecclesie Romane devotione permansi!
et ab ea3 specialius meruit honorari. Reges siquidem et principes ejus in Apostolice
Sedis fidelitate fortius roborati usque adeo ei fideliter et familiariter adheserunt ut
ad ipsius exaltationem potenter intenderint et ab ea nullius divelli potuerint impetu
tempestatis, se in ipsa et per ipsam exaltari credentes et in ea post Deum sue spei
ponentes et gaudii fundamentum. Specialiter autem inclyte recordationis R. quon-
dam pater, W. frater et \V. nepos tui, filia imperatrix, reges Sicilie, familiari eam
venerati sunt devotionis obsequio et predecessoribus nostris usque adeo non minus
in adversis quam prosperis adheserunt ut cum fratribus nostris vobis ob eorum
memoriam et constantiam sinceritatis quam ad nos vos habere cognovimus, per
effectum, quantum cum Deo et nostra possumus honestate, deferre velimus et, salva
justitia et ecclesiarum canonica libertate, petitionibus vestris assensum facilem exhi-
bere. Ne igitur ulla de cetero inter nos et successores nostros ac vos et heredes
vestros super electionibus dissensio suscitetur, modum faciende in posterum electionis
1 Weiland propone il supplemento: « acce-suri -imus ligium hominium presuturi ».
5 H. - B. om. « F. ■.
' H. - B. : «eo».
36 Filippo di Svevia e Innocenzo III a. 1203
presentibus curavimus litteris explicare ; in quibus sic in multis regie serenitati defe-
rimus ut libertatem ecclesiasticam non ledamus. Sede vacante capitulum significabit
vobis et vestris heredibus obitum decessoris. Deinde convenientes in unum, invocata
Spiritus Sancti gratia, secundum Deum eligent canonice personam idoneam cui requi-
sitimi a vobis prebere debeatis assensum, et electionem factam non different publi-
care. Electionem vero factam et publicatam denuntiabunt vobis et vestrum requi-
rent assensum. Sed antequam assensus regius requiratur, non inthronizetur electus
nec decantetur laudis solennitas que inthronizationi videtur annexa, nec antequam
auctoritate pontificali fuerit confirmatus, administrationi se ullatenus immiscebit. Sic
enim honori vestro volumus condescendere ut libertatem canonicam observemus,
nullo prorsus obstante rescripto quod a Sede Apostolica fuerit impetratum. Rogamus
ergo serenitatem regiam et attentius exhortamur quatenus contra prescriptam ele-
ctionis formam nec vos veniatis de cetero nec cogatis alios nec patiamini qualibet
occasione venire, sed taliter in hoc nobis studeatis et ecclesiastice libertati deferre
ut timorem ejus habere pre oculis videamini per quem reges regnant et principes
dominantur et sponsam ejus Ecclesiam venerari. Nulli ergo, età, hanc paginam nostre
dispositionis et constitutionis, etc.
Datum Laterani.
Da I.-L.-A. Huillard-Bréholles, Historia diplom. Friderici secundi 1 1 (Parisiis 1853),
19 s., con nuova collazione del Reg. Vat. 4 nell'Archivio segreto Vaticano, f. 113.v
IX.
TRATTATO DI FILIPPO DI SVEVIA CON INNOCENZO III.
Maggio 1203.
a) - Promissa regìs.
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Ego Philippus Romanorum rex semper
augustus.
Antequam Martinus prior Camaldulensium et frater Otto monachus de Salem
venirent ad me tractaturi de pace ecclesie et imperii, voveram Deo et sanctis eius
me iturum ultra mare ad liberandam terram promissionis a gentium feritate, et iterum
post eorum adventum audito verbo eorum super tractatu pacis de concessione domini
apostolici in manu predicti prioris vice domini apostolici vovi et promisi Deo et san-
ctis eius et eidem priori loco sepedicti domini apostolici, me oportuno tempore ecclesie
et imperio et liberationi terre predicte bona fide absque omni fraude illuc iturum et
opitulanto Deo terram illam prò posse meo liberaturum. Huius voti testes sunt Dittalh-
mus Constantiensis episcopus, Eberchardus abbas de Salem, Petrus abbas de Burgo
sancti Sepulcri, frater Otto de Salem, Henricus dapifer de Walpurc, Henricus de
Smalenekke, Henricus marescalcus de Papinheim, Helfricus notarius.
Insuper promisi me facturum omnia hic subscripta:
Omnia bona tam Romane ecclesie quam aliarum ecclesiarum, que antecessores
mei reges vel imperatores iniuste abstulerunt vel detinuerunt vel ego abstuli vel
iniuste detineo, restituam et ab eis quiete ac pacifice semper possideri permittam.
1203 Filippo di Svevia e Innocenzo III 37
Omnes abusus, quos antecessores nostri in ecclesiis habuerunt, utputa mortuis
prelatis bona ipsorum vel ecclesiarum eorum accipiebant, perpetuo relinquam.
Electiones episcoporum et aliorum prelatorum canonice fieri permittemus, omnia
--piritualia summo pontifici relinquentés.
Monasteria irregularitcr viventia in quantum maiestati imperiali congruit caia
adiutorio domini apostolici regularibus conventibus, scilicet Cisterciensi, Camaldu-
lensi, Premonstratensi, subiciemus et operam dabo. ut tam monasticus quam cleri-
calis ordo ea qua decet religione vivat et honestate.
Advocatos sive patronos ecclesiarum ab exactionibus, angariis, perangariis in
quantum poterò cessare compellam.
Si omnipotens Dominus regnum Grecorum michi vel leviro meo subdiderit, eccle-
siam Constantinopolitanam Romane ecclesie bona fide et sine fraude faciam foro
subiectam.
Romane ecclesie in omnibus et per omnia fidelis et devotus atque filius et defensor
semper ero.
Generalem legem statuam et observari faciam semper et ubique per totum
imperium, ut quicumque excommunicatus fuerit a domino apostolico, in banno statim
sit imperiali.
Insuper prò pace et amicitia inter me et dominum apostolicum semper servanda
et omni mala suspectione auferenda. ut ipse semper michi sit benignissimus pater
et ego ei fìdelissimus et obtimus filius, nliam meam nepoti eius in coniugium dabo
et alias vel alios de cognatione mea secundum voluntatem suam generi suo copu
lari faciam.
De omnibus excessibus meis ad mandatum et voluntatem domini apostolici Deo
et ecclesie piene satisfaciam.
Hec etiam in presentia domini episcopi Constancie et domini Martini prioris
Camaldulensium et domini Ebirhardi abbatis de Salem et domini Retri abbatis de
Burgo sancti Sepulcri et fratris Oddonis de Salem presentium latoris, Hainrici dapi-
feri de Walpurc, Hainrici de Smalenegge, Hainrici marescalci de Bapinham, Helferici
notarii me facturum et observaturum bona fide et sine omni fraude turavi.
b) - Epistola regis.
Reverendo in Christo patri domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie
summo pontifici Ph. Dei gratia Romanorum rex et semper augustus salutem et
filialis obedientie sincerum affectum.
Omnium bonorum largitori et vestre sanctissime paternitati gratias referimus
quam plures, quod placuit vestre pietati, venerabili priori Camaldulensium concedere,
ut ipse ad nostram accederet presentiam super tractatu concordie et amicitie inter
vos et nos et prò reformanda pace inter ecclesiam et imperium secundum propo-
sitiones et conditiones a viro religioso et honesto fratre Oddone de Salem sanctitati
vestre intimatas. Indubitanter itaque sciat vestra prudentia, nostrum esse domino
inspirante firmissimum propositum, vobis obedientes et devotos semper existere et
Romanam ecclesiam totis viribus nostris tueri et exaltare, hoc etiam liquere volentes,
quod per nos non stabit, quin de tranquillitate totius ecclesie una cum veslro auxilio
38 Promessa di Ottone IV a. 120!»
affectuosissime cogitare et disponere intendamus. Universas itaque ' conditiones in
cartula intra istam inclusas bona fide et absque omni fraude semper inconcusse
ac inviolabiliter observabimus et executioni pienissime mandabimus. Ceterum pieno
rogamus afìectu, ut eis que latores presentium, antedictus prior et frater O., vobis
ex parte nostra dixerint, indubitatam adhibere curetis fiduciam. Quecumque enim
ipsi cum vestra sanctitate de presenti negotio tractaverint, nos in totum ratum sumus
habituri et inviolabiliter observaturi.
Da Monum. Genti. Histor., Lcgum scctio IV. Constitutioncs et actet publica impera-
torutn et regunt. Tomus II (Hannoverae 18%) ed. L. Weiland 8-10 (n. 8-9), nuovamente
collazionata la copia del 1245 in A A. Ann. I-XVIII 582 (già Arni. II, e. VI, n. 1) nell'Ar-
chivio segreto Vaticano.
X.
PROMESSA DI OTTONE IV.
22 marzo 1209.
(C). In nomine sancte et individue Trinitatis. Otto quartus divina favente cle-
menza Romanorum rex et semper augustus. Recognoscentes ab eo nostra promo-
tionis donum misericorditer processisse, a quo est omne datum optimum et omne
donum perfectum, ipsum eiusque vicarium et sponsam eius, sanctam ecclesiam,
disposuimus et decrevimus magnifice honorare, ut qui nobis in presenti temporale
contulit regnum, in futuro quoque tribuat sempiternum. Proinde vobis, reveren-
tissime pater et domine summe pontifex Innocenti, quos prò multis beneficiis nobis
impensis sincerissimo veneramur affectu, vestrisque catholicis successoribus et eccle-
sie Romane omnem obedientiam, honorificentiam et reverentiam semper humili
corde ac devoto spiriti! impendemus, quam predecessores nostri reges et impera-
tores catholici vestris antecessoribus impendisse noscuntur, nichil ex iis volentes
diminuì, sed magis augeri, ut nostra devotio clarius enitescat. Illum igitur abolere
volentes abusum, quem interdum quidam predecessorum nostrorum exercuisse
dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus et sanctimus, ut electiones pre-
latorum libere ac canonice fiant, quatinus ille prefitiatur ecclesie viduate quem
totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxerit eligendum, dum modo
nichil ei obstet de canonicis institutis. Appellationes autem in negociis et causis
ecclesiasticis ad apostolicam sedem libere fiant eorumque prosecutionem sive pro-
cessum nullus impedire presumat. Illum quoque dimittimus et refutamus abusum,
quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut edam ecclesiarum vacantium
nostri consueverunt antecessores committere prò motu propri? voluntatis. Omnia
vero spiritualia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere disponenda, ut
que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione reddantur. Super
eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et operam efficacem.
Possessiones etiam, quas ecclesia Romana recuperava ab antecessoribus nostris seti
' Copia Vatic; ■ iiamque»,
a. 1212 Federico II 39
quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus et ipsam ad eas
rettinendas bona fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum recuperavit, ad recu-
perandum prò viribus crimus adiutores; et quecumque ad manus nostras devenient,
sine difiìcultate ei restituere satagemus. Ad has pertinet tota terra quo est à Radi-
cofano usque ad Ceperanum, marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse,
Mahtildis, comitatus Brittenorii, exarchatus Ravenne, Pentapolis cum aliis adiacen-
tibus terris expressis in multis privilegi imperatorum et regum a tempore Lodwici,
ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum, cum omni iurisdictione, districtu et
honore suo. Veruntamen cum ad recipiendum coronam imperii vel prò necessita-
tibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato summi pontitìcis reci-
piemus procurationes sive fodrum ab illis. Adiutores etiam erimus ad rettinendum
et defendendum ecclesie Roman? regnum Sicilig ac cetera iura que ad eam perti
nere noscuntur, tamquam devotus filius et catholicus princeps. Ut autem hec omnia
memorato sanctissimo patri nostro domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie
summo pontifici eiusque successoribus per nos et nostros successores Romanorum
imperatores et reges observentur firmaque et inconvulsa semper permaneani, presens
exinde privilegium conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus communiri.
Sicnum domini Ottonis quarti Romanorum recis invictissimi. (M.).
Ego Conradus Spirensis episcopus vice domini Sitridi Maguntini archiepiscopi
et tocius Germani? archicancellarii, regalis aule cancellarius, recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis millesimo CCVIIII, indiction. XII,
regnante domino Ottone quarto Romanorum rege glorioso, anno regni eius undecime
Datum apud Spiram XI. Kalendas Aprilis.
Da Mommi. Germ. Histor., loc. cit. 36s. (n. 31). collazionato nuovamente l'originale
in AA. Ann. I-XVIII 22 (già Ann. I, e. Ili, n. 4) nell'Archivio segreto Vaticano.
XI.
PATTI E PRIVILEGI DI FEDERICO II.
1. - Patto con Innocenzo III.
Febbraio 1212.
a) - Privilegium Friderici IL regis.
In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi, amen. Reverentissimo
patri et carissimo domino Innocentio Dei gratia sancte Romane ecclesie summo
pontifici Fredericus Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue.
Inter universa, que gerimus in desideriis nostris precipue, hoc principaliter affe-
ctamus, ut vobis et sacrosancte Romane ecclesie gratum inpendamus obsequium et
devotum exhibeamus honorem, ne unquam beneficiorum vestrorum, quod avertat
Dominus, inveniamur1 ingrati, cum post divini muneris gratiam non solum terram,
1 Weiland: > inveniamus ».
40 Federico II a. 1212
sed vitam per vestrum patrocinium nos fateamur habere. Licet igitur antecessores
nostri dare memorie reges Sicilie apostolice sedis fideles fuerint'et devoti, nos tamen
tanto fideliores et devotiores ei desideramus existere, quanto plura et potiora beneficia
nos ab ea cognovimus percepisse ac inposterum percepturos esse speramus. Vos enim
nobis et heredibus nostris, qui in regnum successerint, concessistis regnum Sicilie, du-
catum Apulie ac principatum Capue cum suis pertinentiis universis, Neapolim, Saler-
num et Amalfiam cum pertinentiis suis, Marsiam et alia que ultra Marsiam debemus
habere ac reliqua tenimenta, que tenemus a predecessoribus nostris hominibus sacro-
sancte Romane ecclesie iure detenta, et contra omnes homines honorifice manute-
aere iuvabitis. Pro quibus omnibus coram carissimo amico nostro domino Gregorio
Sancti Theodori venerabili diacono cardinali, apostolice sedis legato, fidelitatem vobis
vestrisque successoribus et ecclesie Romane iuravimus, sicut in duobus similibus
capitularibus est expressum, quorum unum penes nos vestro sigillo et alterum penes
vos nostro sigillo aureo munitum habetur, firmiter promittentes, quod quia presens
presenti debet hominium exhibere, quandocunque vos aut successores vestri nos in
aliquam partem regni, quam secure possimus adire, ad vestram presentiam vocavc-
ritis, accedemus ligium hominium prestituri, nisi certum impedimentum aut evidens
necessitas intervenerit, quibus cessantibus veniemus sine fraude ad ligium hominium
faciendum. Censum vero sexcentorum squifatorum de Apulia et Calabria, quadrili-
gentorum vero de Marsia vel equivalens in auro vel argento nos et heredes nostri
vobis et successoribus vestris annis singulis persolvemus, nisi forte aliquod impedi-
mentum intervenerit, quo cessante census ex integro persolvetur. Electiones autem
secundum Deum per totum regnum canonice fiant de talibus quidem personis, quibus
nos et heredes nostri requisitum a nobis prebere debeamus assensum. Hec autem
omnia sicut nobis, sic etiam et heredibus nostris, qui in regnum successerint conces-
sistis, quique sicut nos vobis et successoribus vestris ac ecclesie Romane fidelitatem
facere queve prescripta sunt voluerint observare. Ut autem que supra diximus tam
vestro quam successorum vestrorum tempore perpetuam obtineant firmitatem et nec
nostris ' nec heredum nostrorum temporibus alicuius valeant presumptione turbari,
presens privilegium per manus Bonihominis de Gaieta notarii et fidelis nostri scribi
et bulla aurea tipario nostre maiestatis impressa precepimus communiri, anno, mense
et indictione subscriptis.
Dat. in civitate Messanensi, anno dominice incarnationis MCC undecimo, mense
Februarii, quintedecime indictionis, regni vero domini nostri Frederici Dei gratia
gloriosissimi regis Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue anno quartodecimo ;
feliciter amen.
Da Monum. Genti. Histoi:,, loc. cit. 543 (n. 412), con nuova collazione della copia in
.1.1. Ann. I-XVIII 96 (già Ann. I, c.X, n.4) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegium Friderki IL de electionibus.
-;- In nomine Dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi, amen. Reverentissimo
patri et carissimo domino Innocentio Dei gratia sancte Romane ecclesie summo
pontifici Fredericus Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue. Ne
i Weilakd: ■ ne vestris ».
a. 1213 Federico II
ulla de cetero inter vos vel successores vestros et nos vel heredes nostros super
electionibus celebrandis dissensio suscitetur, que nonnunquam inter ecclesiali] et
regnum rancoris et indignationis fomitem ministrabant, modum et ordinerà eleetionis
in posterum faciende presentibus litteris curavimus explicare, in quibus sic canonice
libertati deferimus, ut dignitatem regiam non ledamus. Sane sede vacante capitulum
significabit nobis et heredibus nostris obitum decessoris, deinde convenientes in unum
invocata Spiritus sancti grada secundum Deum eligent eanoniee personam idoneam,
cui requisitum a nobis prebere debeamus assensum, et electionem factam non diflc-
rent publicare. Electionem vero factam et publicatam denuntiabunt nobis et nostrum
requirent assensum; set antequam assensus regius requiratur, non intronizetur electus
nec decantetur laudis sollempnitas, que intronizationi videtur annexa, nei antequam
auctoritate pontificali fuerit confìrmatus, amministrationi se ullatcnus inmiscebit.
Volumus igitur et concedimus, ut secundum prescriptam formam electiones de cetero
per totum regnum nostrum libere celebrentur, nullo prorsus obstante rescripto ;i
sede apostolica impetrato. Ad huius autem nostre concessionis memoriam et robur
perpetuo valiturum presens scriptum per manus Bonihominis de Gaieta notarii et
fidelis nostri scribi et bulla aurea ripario nostre maiestatis impressa precepimus com-
muniri anno, mense et indictione subscriptis.
Data in civitate Messane, anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo
undecimo, mense Februar., quintedecime indictionis, regni vero domini nostri Frede-
rici Dei gratia gloriosissimi regis Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue, anno
quartodecimo; feliciter amen.
Da Monum. Gemi. Histov., loc. cit. 544 (n. 413), collazionato nuovamente l'autografo
in Arni. XIV, e. IX, ti. 4 nell'Archivio segreto Vaticano.
2. - Promessa di Eger.
12 luglio 1213.
a) - Privilegia regia primiim et secundum.
(C.) In nomine san[ctje et individue Trinitatis. Fredericus secundus divina (avente
clementia Romanorum rex semper augustus et rex Sycilie.
Regnum nostrum tunc stabiliri credimus et confidimus, cum Altissimum, de
cuius manu ea que possidemus bona recepimus, honoramus. Tanto enim Domino,
qui bona tribuit nobis, ad oflerendas hostias operis et devotionis astringimi!)-, quanto
ipsum misericordem in nobis et mirabilem experimur. Congnoscentes igitur gratiam
que data est nobis ab ipso, habentes quoque pre oculis inmensa et innumera bene-
fitia vestra, (carissime domine et reverentissime pater, protector et benefactor noster
domine Innocenti Dei gratia summe pontifex venerande, per cuius benefitium, operam
et tutelam aliti sumus, protecti pariter ac promoti, postquam in sollicitudirtem vestram
mater nostra felicis memori? Constantia imperatrix ex ipso quasi utero nos iactavit,
vobis, beatissime pater, et omnibus catholicis successoribus vestris sancteque Romane
ecclesie spetiali matri nostre omnem obedientiam, honorificentiam atque reverentiam
semper humili corde ac devoto spiritu impendemus, quam predecessores nostri reges
et imperatores catholici vestris antecessoribus impendisse noscuntur, nichil ex his
12 Federico li a. 1213
volentes diminuì, set magis augeri, ut nostra devotio magis enitescat. Illum igitur
abusum volentes abolere, quem interdum quidam predecessorum nostrorum exer-
( uisse dinoscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus et sanccimus,
ut electiones prelatorum libere fiant et canonice, quatenus ille prefitiatur. ecclesie
viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxerit eligendum,
dummodo nichil obstet ei de canonicis institutis. Appellationes autem in negotiis et
causis ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum prosecutionem sive
processum nullus impedire presumat. Illum quoque dimittimus et refutamus abusum,
quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam ecclesiarum vacantium
nostri consueverunt antecessores committere prò motu proprie voluntatis. Omnia
vero spiritualia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere disponenda, ut
que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione reddantur. Super
eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et operam enìcacem.
Possessiones etiam, quas ecclesia Romana recuperava, ab antecessoribus nostris seu
quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus, ipsamque ad eas obti-
nendas bona fide promittimus adiuvare. Quas autem nondum recuperavit, ' ad recu-
perandoli prò viribus erimus coadiutores; et quecumque ad manus nostras deve-
nient, sine diftìcultate ei restituere satagemus. Ad has pertinet tota terra que est a
Radicophano usque Zeperanum, marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comi-
tisse Mahtildis, comitatus Brittenorii, exarcatus Rauenne, Pentapolis cum aliis adia-
centibus tetris expressis in multis privilegiis imperatorum et regum a tempore
Lud[o]wicì, ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum, cum omni iurisditione,
districtu et honore suo. Veruntamen cum ad recipiendam c[or]onam imperii vel prò
necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato summi pon-
tificis recipiemus procurationes sive fodrum ab illis. Adiutores etiam erimus ad retti-
nendum et deffendendum Romane ecclesie regnum Sycilie ac cetera iura que ad
ipsam pertinere dinoscuntur, tamquam devotus filius et catholicus princeps. Ut autem
hec omnia vobis memorato sanctissimo patri nostro domino Innocentio sacrosancte
Romane ecclesie summo pontifici vestrisque successoribus per nos et nostros succes-
sores Romanorum reges et imperatores observentur firmaque et inconvulsa semper
permaneant, presens privilegium conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus
communiri.
Testes autem hii sunt: Sigefridus Moguntine sedis arciepiscopus apostolica
sedis legatus, Eberhardus Salzburgensis arciepiscopus, Berardus Barensis arciepisco-
pus, Chìinradus Ratisponensis episcopus, Otto Wirzinburgensis episcopus, Manegoldus
Pattauiensis episcopus, Engelhardus Zizensis episcopus, Odacrius Boemorum rex,
Lodwicus dux Bawarie, Liupoldus dux Austri? et Styrie, Hermannus lantgrauius
Thuringie, comes Albertus de Eberstein, comes Adolfus de Sowenburc, comes Bur-
chardus de Mannesueld, comes Gerhardus de Diets, comes Ludwicus de Wirtem-
berch, Gebèhardus burcrauius Meigdeburgensis, Hainricus de Stahhelburch, Wal-
terus de Langenberch, Hainricus de Chalandrino marescalcus imperii, Waltherus
de Sypf pincerna imperii, Gwaltherus Gentilis comestabulus regni Sycilie, et alii
quam plures.
i \Vnt ano: « recuperaverit ..
a. 1213 Federico II 43
Signum domini Frederici secundi Romanorum regis invici issimi (M.) et regis
Sycilie.
Ego Chfinradus Dei et apostolico sedis gratia Metensis episcopus vice domini
Sigefridi Moguntini arciepiscopi et apostolica sedis legati ac totius Germanie arci-
cancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno domini nostri lesu Christi millesimo CCXII1, indictione
prima, regnante domino Frederico secundo Romanorum rege glorioso et rege Sicilie,
anno regni eius Romani primo, Sicilie vero XVI.
Datum apud Egram per manus Bertoldi de Niffen regalis aule prothonotarii,
quarto Idus lulii.
Da Mommi. Germ. Histor., loc. cit. 58 s. (n. 4b-47), ove è detto che i due privilegi • uno
textu iungi potuerunt, quippe quac paucis modo locis iisque haud magni momenti inter se
discrepent » : fu collazionato l'autografo A A. Arni. C. 399 (già Tnstr. mise. C. fase. 37, n. I,
D. 2) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Privilegimn regìunt tertium.
12 luglio 1213.
In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Fredericus secundus divina
(avente clementia Romanorum rex et semper augustus et rex Sicilie. Regnum
nostrum tunc stabiliri confidimus, cum Altissimum, de cuius manu ea que pos-
sidemus bona recepimus, honoramus. Tanto enim Domino, qui bona tribuit nobis,
ad offerendas hostias operis et devotionis astringimur, quanto ipsum misericordem
in nobis et mirabilem experimur. Cognoscentes igitur gratiam que data est nobis
ab ipso, habentes quoque pre oculis immensa et innumera beneficia vestirà, karis-
sime domine et reverentissime pater, protector et benefactor noster domine Inno-
centi Dei gratia summe pontifex venerande, per cuius beneficium, operam et tute-
lam aliti sumus, protecti pariter et promoti, postquam in sollecitudinem vestram
mater nostra felicis memorie Constantia imperatrix et Sicilie regina ex ipso quasi
utero nos iactavit, vobis, beatissime pater, et omnibus successoribus vestris catho-
licis sancteque Romane ecclesie speciali matri nostre omnem obedientiam, honorifì-
centiam atque reverentiam semper humili corde ac devoto spiritu impendemus, quam
predecessores nostri reges et imperatores catholici vestris antecessoribus impendisse
noscuntur, nichil exinde volentes diminuì, set magis augeri, ut nostra magis devotio
enitescat. Illum igitur volentes abolere abusum, quem interdum quidam predecessorum
nostrorum exercuisse dinoscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus
et sancimus, ut electiones prelatorum libere et canonice fiant, quatinus ille prefi-
ciatur ecclesie viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxeril
eligendum, dummodo nichil desit ei de canonicis institutis. Appellationes autem in
negotiis et causis ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum prosecu-
tionem sive processum nullus impedire presumat. Illuni quoque dimittimus et relu-
tamus abusum, quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam eccle-
siarum vacantium nostri consueverunt antecessores committere prò motu proprie
voluntatis. Omnia vero spiritualia vobis et aliis ecclesiarum prelatìs relinquimus
libere disponenda, ut que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributionc-
1 1 Federico li a. 1213
reddantur. Super eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et
operam efficacem. Possessiones etiam, quas Romana ecclesia recuperavit, ab ante-
cessoribus nostris seu quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimit-
timus et ipsam ad eas obtinendas bona fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum
recuperavit ad reeuperandum erimus prò viribus adiutores; et quecumque ad manus
nostras devenient, sine diffieultate ae mora ei restituere satagemus. Ad has pertinet
tota terra que est a Radicofano usque Ceperanum, marchia Anconitana, ducatus
Spoletanus, terra comitisse Matildis, comitatus Brittenorii, exarchatus Rauenne, Pen-
tapolis, Massa Trabaria cimi adiacentibus terris et omnibus aliis ad Romanam eccle-
siam pertinentibus, ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum cum omni iuris-
dietione, districhi et honore suo. Verumtamen cum ad recipiendam coronam imperii
vel prò necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato
summi pontificis recipiemus procurationes sive fodrum ab ipsis. Omnia igitur supra-
dicta et quecumque alia pertinent ad Romanam ecclesiam de voluntate et conscientia,
eonsilio et consensu principum imperii libere illi dimittimus, renuntiamus et resti-
tuimus, nccnon ad omnem scrupulum removendum, prout melius valet et efficacius
intelligi, coneedimus, conferimus et donamus, ut sublata omnis contentionis et dissen-
sionis materia, firma pax et piena concordia in perpetuum inter ecclesiam et impe-
rium perseverent. Adiutores etiam erimus ad retinendum et defendendum ecclesie
Romane regnum Sicilie cum omnibus ad ipsum spectantibus tam citra Farum quam
ultra, necnon Corsicam et Sardiniam ae cetera iura que ad eam pertinere noscuntur,
tamquam devotus filius et catholicus princeps. Ut autem hec omnia memorato san-
ctissimo patri nostro domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie summo ponti-
fici eiusque successoribus per nos et nostros successo res Romanorum reges et impe-
ratores observentur firmaque et inconvulsa semper permaneant, presens privilegium
conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus communiri.
Testes autem hii sunt: Sifridus Maguntine sedis archiepiscopus apostolice sedis
legatus, Eberhardus Salzburgensis archiepiscopus, Chounradus Ratisponensis episco-
pus, Otto Wirzburgensis episcopus, Manegoldus Patauiensis episcopus, Engelhardus
Zizensis episcopus, Otacharus Boemorum rex, Lodouicus dux Bawarie, Liupoldus
dux Austrie et Styrie, Hermannus lantgrauius Thuringie, comes Albertus de Eber-
stein, comes Adolfus de Sowemberc, comes Burchardus de Mannesueld, comes
Gerardus de Dets, comes Lodouicus de Wirtemberhc, Gebehardus burcrauius Meig-
deburgensis, Hainricus de Stahelberch, Walterus de Langenberch, Hainricus de Cha-
landina marescalcus imperii, Walterus de Sipf pincerna imperii, et alii quam plures.
Signum domini Frcderici secundi Romanorum regis invictissimi et regis Sicilie.
Ego Chunradus Dei et apostolice sedis gratia Metensis et Spirensis episcopus
imperialis aule cancellarius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi et apostolice
sedis legati ac totius Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno domini nostri Iesu Christi millesimo CCXIII, indictione prima,
regnante domino Frederico seeundo Romanorum rege glorioso et rege Sicilie, anno
regni eius Romani primo, regni vero eius Sicilie XVI.
Datum apud Egram per manus Bertoldi de Niffe regalis aule prothonotarii,
quarto Idus lulii.
Da Monum. Germ Histor., [oc, cit. 60s. (n. 48).
a. 1219 Federico 11 45
3. - Promessa di Hagenau.
Settembre 1219.
a) - Privilegium regium.
(C.) In nomine Dei eterni et salvatori* nostri Iesu Christi, amen. Fridericus
secundus divina favente elementia Romanorum rex semper augustus et rex Sicilie.
Regnum nostrum tunc stabiliri confidimus, cum Altissimum, de cuius manu ea
que possidemus bona recepimus, honoramus. Tanto enim Domino, qui bona tribuit
nobis, ad offerendas hostias operis et devocionis astringimur, quanto ipsum miseri-
cordem in nobis et mirabilem ' experimur. Cognoscentes igitur gratiam que data
est nobis ab ipso, habentes quoque pre oculis inmensa et innumera beneficia vestra,
karissime domine et reverentissime pater, protector et benefactor noster domine
Honori Dei gratia summe pontifex venerande, per cuius benelicium, operam et tutelarli
aliti sumus, protecti pariter et promoti, postquam in sollicitudinem vestram mater
nostra felicis memorie Constancia imperatrix et regina Sicilie ex ipso quasi utero
nos iactavit, vobis, beatissime pater, et omnibus successoribus vestris catholicis san-
cteque Romane ecclesie, speciali matri nostre, omnem obedientiam, honorifìcentiam
atque reyerentiam semper humili corde ac devoto spiritu inpendemus, quam prede-
cessores nostri reges et imperatores catholici vestris antecessoribus inpendisse
noscuntur, nichil exinde volentes diminui, set magis augeri, ut nostra magis devotio
enitescat. Illum igitur volentes abolere abusum, quem interdum quidam predeces-
sorum nostrorum exercuisse noscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, con-
cedimus et sancimus, ut electiones prelatorum libere et canonice fiant, quatenus ille
prericiatur ecclesie viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius
duxerit eligendum, dum modo nichil desit de canonicis institutis. Appellationes
autem in negociis et causis ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum
prosecutionem sive processum nullus impedire presumat. Illum quoque dimittimus
et refutamus abusum, quem in occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam
ecclesiarum vacantium nostri consueverunt antecessores committere prò motu proprie
voluntatis. Omnia vero spiritalia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere
disponenda, ut que sunt cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione red-
dantur. Super eradicando autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et
operam efficacem. Possessiones etiam, quas Romana ecclesia recuperavit, ab anteces-
soribus nostris seu quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus
et ipsam ad eas obtinendas bona fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum
recuperavit ad recuperandum erimus prò viribus adiutores; et quecumque ad manus
nostras devenient, sine dirficultate ac mora ei restituere satagemus. Ad has pertinet
tota terra que est a Radicotono usque Ceperanum, marchia Anchonitana, ducatus
Spoletanus, terra comitisse Mahtildis, comitatus Brutenorii, exarcatus Rauenne, Pen-
tapolis, Massa Trabaria cum adiacentibus terris et omnibus aliis ad Romanam eccle-
siam pertinentibus, ut eas habeat Romana ecclesia in perpetuum cum omni iuridi
ctione, districtu et honore suo. Verumtamen cum ad recipiendam coronam imperii
vel prò necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus,2 de mandato
> Weilaxd: « miserabilem ».
s Weiland. < venirc-mus ».
II.
Federico II »• 1221
summi pontìficis recipiemus procurationes sive fodrum ab ipsis. Omnia igitur supra-
dicta et quecumque alia pertinent ad Romanam ecclesiam de voluntate et con-
scientia, Consilio et consensi! principimi imperi] libere LUÌ dimittimus, renunciamus
c< restituimus, nec non ad omnem scrupulum removendum, prout melius valet et effi-
catìus intelligi, concedimus, conferimus et donamus, ut sublata omnis contentionis
et dissonsionis materia, firma pax et piena concordia inter ecclesiam et imperium
perseverent. Adiutores etiam erimus ad retinendum et defendendum ecclesie Romane
regmim Sicilie cum omnibus ad ipsum spectantibus tam citra Farum quam ultra,
nec non Corsicam et Sardiniam ac cetera iura que ad eam pertinere noscuntur,
lamquam devotus fìlius et catholicus princeps. Ut autem hec omnia memorato san-
cissimo patri nostro domino Honorio sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici
eiusque successoribus per nos et nostros successores Romanorum reges et impera-
lores observentur iirmaque et inconvulsa semper permaneant, presens privilegium
conscriptum maiestatis nostre aurea bulla iussimus communiri.
Testes mi sunt: Henricus Argentinus episcopus, Henricus Basiliensis episcopus,
abbas Sancti Galli, Vgo abbas Morbacensis, Golfradus abbas de Wicziburc, Tibaldus
dux Lotheringie, comes Egeno de Vrahc, comes Lodowicus de Wirtinberc, comes
Euerardus de Ellinstein, Henricus de Niffen, et alii quam plures.
Signum domini Friderici Dei grada Romanorum regis semper augusti (M.) et
regis Sicilie.
Ego Conradus Dei et apostolice sedis gratia Metensis et Spirensis episcopus inpe-
rialis aule cancellarius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi et tocius Germa-
nie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo nonodecimo
mense Septembr. indictione octava, regnante domino Fr. secundo Romanorum rege
glorioso et rege Sicilie, anno Romani regni ipsius in Germania septimo, et in Sicilia
vicesimo secundo ; feliciter amen.
Dat. apud Hagnowe per manus Henrici regalis aule prothonotarii, anno, mense
et indictione prescriptis.
Da Moniim. Cerni. Histor., loc. cit. 78 s. (n. 65), con nuova collazione dell'autografo
in AA. Arni. I-XVHI 25 (già Arni. I, e. TV, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano.
b) - Coiifìriiiatio ut lamenti Hagenoweiisis.
(ramaio 1221.
Fredericus divina favente clementia Romanorum imperator semper augustus et
rex Sicilie. Per presens scriptum notum facimus tam presentibus quam iuturis, quod
nobis existentibus anno preterito in mense Septembri octave indictionis apud Age-
noue fieri fecimus quoddam scriptum ad mandatum karissimi in Christo patris
domini H. sancte Romane ecclesie summi pontìficis et nuntiorum eius, quod con-
ti nebat:
In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Ego Fridericus secundus
Dei gratia Romanorum rex semper augustus et rex Sicilie tibi domino meo san-
ciissimo et patri karissimo Honorio pape tertio tuisque successoribus et ecclesie
Romane, presentibus subscriptis principibus imperii et nobilibus, spondeo, polliceor,
a. 1^1
Federico II 47
promitto et iuro: quod omnes possessione^, honores et iura Romane ecclesie pio
posse meo bona fide protegam et servabo. Possessiones autem, quas ecclesia
Romana recuperava, liberas et quietas sibi dimittam et ipsam ad eas retinendas
bona fide iuvabo; quas autem nondum recuperavit, adiutor ero ad recuperandum,
et recuperatarum secundum posse meum ero sine fraude defensor. Et quecumque
ad manus nostras devenient, sine difficultate restituere procurabo. Ad has pertinct
tota terra que est a Radicofano usque Ceperanum, exarcatus Ravenne, Pentapolis,
marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse Mahthildis, comitatus Brit-
tenorii cum adiacentibus terris expressis in multis privilegio impcratorum a tem-
pore Lodoyci. Has omnes prò posse meo restituam et quiete dimittam cum omni
iurisdictione, districtu et honore suo. Verumtamen cum ad recipiendam coronam
imperii vel pio necessitatibus ecclesie ab apostolica sede vocatus accessero, de
mandato summi pontificis accipiam procurationem ab eis. Adiutor etiam ero ad
retinendum et defendendum ecclesie Romane regnum Sicilie. Tibi etiam domino meo
Honorio pape et successoribus tuis omnem obedientiam et honorificentiam exhibebo,
quam devoti et catholici imperatores consueverunt sedi apostolice exhibere. Et si
propter negocium meum Romanam ecclesiam oportuerit incurrere guerram, subve-
niam ei, sicut necessitas postulaverit, in expensis. Omnia vero supradicta tam iura-
mento quam scripto firmabo, cum imperii fuero coronam adeptus.
Principes autem imperii et nobiles, coram quibus iuravi, hii sunt : Henricus Argen-
tinus episcopus, Henricus Basiliensis episcopus, abbas sancti Galli, Ugo abbas Mor-
bacensis, Golfradus abbas de Wicziburc, Tibaldus dux Lotheringie, comes Egeno de
Vrahc, comes Lodowicus de Wirtiberc, comes Everardus de Helfinstein, Henricus
de Niffen, et quam plures ahi.
Actum apud Hagnowe, anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo nono
decimo, mense Septembris, indictione octava.
Nos autem pre oculis habentes dilectionis et grafie puritatem, quam predictus
pater noster summus pontifex in nostra promotione laudabiliter dignoscitur habuisse,
et quod de bono in melius ad exaltationem nostram intendit, scriptum ipsum, sicut
continetur superius, confìrmamus et volumus ab omnibus observari, et ad maiorem
securitatem presens scriptum fieri fecimus bulla aurea typario nostre maiestatis
impressa fìrmatum.
Datum Capue post curiam sollempniter celebratam, anno dominice incarnationis
millesimo ducentesimo vicesimo primo, mense Ianuarii, indictione nona et anno imperii
nostri primo; feliciler amen.
Da Mommi. Genti Histor., toc. cit. 113s. (n.90), ma il giuramento di Hagenau da ibid.
79s. (n. 66), collazionatone l'autografo in AA. I-XVIII 26 (già Arni. I, e. IV, n. 2) nell'Ar-
chivio segreto Vaticano.
48 Giovanni Stizza Terra re d'Inghilterra a. 1212
XII.
PROMESSE DI GIOVANNI SENZA TERRA RE D'INGHILTERRA.
1. - Pace coi prelati del regno.
27 febbraio 1212.
a) - Lettera ti' Innocenzo III, che fissa le condizioni.
Joanni illustri regi Angliae, spiritum consilii sanioris.
Auditis verbis nuntiorum tuorum, qui ad nostrani praesentiam pervenerunt, etsi
non illa nobis ex parte tua suftìcienter obtulerint quae sunt ad satisfactionem suffi-
cientia competentem super multis et magnis injuriis et jacturis quas longo jam
tempore intulisti Ecclesiae Anglicanae contra divini nominis gloriam et apostolicae
sedis honorem, in periculum animae ac dispendium iamae tuae, adhuc tamen expe-
riri volentes utrum te revocare possimus ab errore ad veritatem, ecce tibi bene-
dictionem et maledictionem proponimus, ejusexemplo qui per Moysem iamulum suum
benedictiones et maledictiones proposuit nliis Israel, ut eligas quam malueris, vel
benedictionem, si satisfeceris, ad salutem, vel maledictionem, si contempseris, ad
ruinam. Licet enim quasdam nobis litteras destinaveris, quibus asseruisti habiturum
te ratum quidquid abbas de Belloloco et frater A. Marcel ' et alii quatuor nuntii tui
super negotio Cantuariensis Ecclesiae agerent coram nobis, quia tamen ex iis non-
nisi tres ad nostram pervenere praesentiam, ii sine aliis nihil facere poterant secundum
earumdem continentiam litterarum. Praeterea non agitur tantum de negotio Cantua-
riensis Ecclesiae, sed totius Ecclesiae Anglicanae, quam impie persequendo niteris
ancillare: propter quod anathematis meruisti vinculo innodari. li vero tres nuntii
nobis ad ultimum obtulerunt quod secundum illam formam satisfacere promittebas
quam per dilectos hlios Pandulphum subdiaconum et fratrem Durandum familiares
nostros tibi curavimus destinare. Verum cum per te steterit quo minus secundum
eamdem formam pax fuerit reformata, et postea peiora prioribus attentaveris, nos
ad eam, quae prò maiori parte gratiam continebat, minime iam tenemur, cum ipsa
gratia reddideris te indignum. Ut autem vincamus in bono malum et omnem tibi
excusationis materiam auferamus, adhuc eam parati sumus servare, si usque ad
Kalendas Junii proxime venturas per juramenta quatuor baronum tuorum juran-
tium, te praesente ac mandante, in animam tuam, et per patentes tuas litteras repro-
miseris quod eam lìdeliter et efficaciter adimplebis secundum expositiones et expla-
nationes quas ad omnis dubitationis scrupulum removendum duximus adhibendas, et
infra eumdem terminum hoc totum significaveris per tuas patentes litteras venera-
bili fratri nostro Stephano Cantuariensi archiepiscopo et qui cum eo sunt episcopis
suis. Alioquin eius exemplo qui populum suum de servitine Pharaonis in manu valida
1 /.'. ,. i ii. . \i .i celi •.
a. 1212
Giovanni Sema Jena re ^Inghilterra 49
liberavit, Anglicanam Ecclesiam in forti brachio de servitute tua studebimus liberare;
praedicentes nunc tibi veraciter et constanter quod si pacem recipere, cum vales,
non vis, cum volueris non valebis, eritque inutilis poenitentia post ruinam; sicut per
eorum exempla potes cognoscere qui diebus istis umilia praesumpserunt. Formam
vero quam praefatis nuntiis nostris injunximus praesentibus tibi litteris mittimus
interclusam.
Expositiones autem et explanationes sunt istae. In primis itaque solemniter et
absolute jurabis stare mandatis nostris coram legato vel delegato nostro super
omnibus prò quibus a nobis exeommunicatus existis, et veram pacem ac plenam
securitatem praestabis venerabilibus fratribus Stephano Cantuariensi archiepiscopo,
Willelmo Londoniensi, Eustachio Eliensi, Aegidio Herefordensi, Jocelino Bathoniensi,
et Huberto Lincolniensi episcopis, ac dilectis filiis priori et monachis Cantuarien-
sibus, Roberto quoque filio Walteri, et Eustachio de Vesci, nec non caeteris clericis
et laicis hoc negotium contingentibus, praestando simul coram eodem legato vel
delegato nostro publice juramentum quod ipsos cum suis nec laedes nec laedi facies
aut permittes in personis et rebus, eisque omnem indignationem dimittes, et in gra-
tiam tuam eosdem recipies, ac bona fide tenebis, quodque praefatos archiepiscopum et
episcopos non impedies nec permittes aut facies impediri quo minus ipsi libere suum
exsequantur officium, et piena suae jurisdictionis auctoritate, prout debent, utantur;
et super iis tam nobis quam ipsi archiepiscopo et singulis episcopis tuas patentes
litteras exhibebis, faciens ab episcopis et comitibus ac baronibus tuis, quot et quos
praefati archiepiscopus et episcopi postulaverint, juramenta et patentes eorum
litteras exhiberi quod ipsi bona fide studebunt ut haec pax et securitas firmiter
observetur. Et si forte (quod Deus avertat), per te ipsum vel alios contraveneris,
ipsi prò Ecclesia contra violatores securitatis et pacis mandatis apostolicis inhae-
rebunt, tuque perpetuo custodiam vacantium Ecclesiarum amittes. Quod si forte
nequiveris eos ad hanc ultimam juramenti partem inducere, videlicet quod si per
teipsum vel alios contraveneris, ipsi prò Ecclesia contra violatores securitatis et
pacis mandatis apostolicis inhaerebunt, tu propter hoc nobis ac Romanae Ecclesiae
per tuas patentes litteras obligabis omne jus patronatus quod habes in Ecclesiis
Anglicanis. Omnes autem litteras quae prò securitate praedictorum sunt exhibendae
praefatis archiepiscopo et episcopis ante suum ingressum in Angliam destinabis.
Si vero tibi placuerit, saepefati archiepiscopus et episcopi praestabunt, salvo honore
Dei et Ecclesiae, juratoriam et litteratoriam cautionem quod ipsi nec per se nec
per alios contra personam vel coronam tuam aliquid attentabunt, te illis praedi-
ctam securitatem et pacem illibatam servante. De ablatis autem plenam restitu-
tionem et de damnis recompensationem sufficientem omnibus1 impendes, tam cle-
ricis 2 quam laicis 3 universis ad hoc negotium pertinentibus, non solum rerum,
verum 4 etiam libertatum, eisque libertates redditas conservabis, archiepiscopo qui-
dem et episcopo Lincolniensi a tempore suae confirmationis, aliis autem a tempore
discordiae inchoatae.
1 Reg. Val. om.
- Reg. Val. : > clericis omnibus ■.
3 Reg. Val.: « quam etiam laicis ».
» Reg. Vai.: « sed ».
50 Giovanni Senza Terra re d'Inghilterra a. 1212
Nec obstabit aliqua pactio vel promissio seu concessici quominus et damna recom-
pensentur et restituantur ablata tam vivorum quam etiam defunctorum. ' Nec de ablatis
aliquid retinebis praetextu servitii quod tibi dcbuerit impendi; sed postea tibi debita
prò servitio compensatio tribuetur; statimque facies omnesquos detines clericos abso-
lute dimitti ac restitui propriae ìibertati, et etiam laicos qui occasione hujus2 negotii
detinentur. Incontinenti quoque post adventum illius qui te debebit absolvere facies de
parte restitutionis ablatorum octo milia librarum legalium sterlingorum prò persolven-
dis debitis et faciendis expensis, nuntiis praedictorum archiepiscopi et episcoporum
ac monachorum Cantuariensium assignari sine impedimento quolibet per tuam potesta-
tem ad eos libere deferenda, ut expediti revertantur in Angliam honorifice revocati,
videlicet Stephano Cantuariensi archiepiscopo duo milia et quingentas libras, Willelmo
Londoniensi episcopo septingentas et quinquaginta libras, Eustachio Eliensi mille et
quingentas libras, Aegidio Herefordensi septingentas et quinquaginta libras, Joee-
lino Bathoniensi septingentas et quinquaginta libras, Huberto Lincolniensi septin-
gentas et quinquaginta libras, priori et monachis Cantuariensibus mille libras. 3 Sed
protinus4 absque mora postquam pacem istam duxeris acceptandam resignari facies
archiepiscopo et episcopis, et clericis ac Ecclesiis universis in manibus nuntiotum
vel procuratorum ipsorum omnia immobilia cum administratione libera eorumdem,
et in pace dimitti. Interdictum etiam vulgariter utlagatio nuncupatum, quod proponi
fecisti contra personas ecclesiasticas, publice revocabis, protestando per tuas patentes
litteras archiepiscopo tribuendas id ad te de personis ecclesiasticis nullatenus per-
tinere, quodque illud de caetero contra personas ecclesiasticas non facies promul-
gare Revocabis praeterea utlagationem laicorum ad hoc negotium pertinentium, et
remittes hominia quae post interdictum ab ecclesiarum hominibus recepisti praeter
regni consuetudinem et ecclesiasticam libertatem. Si vero super damnis vel ablatis
aut eorum quantitate vel aestimatione quaestio fuerit de facto suborta, per legatum
aut delegatum nostrum receptis probationibus publice terminetur. Et his omnibus
rite peractis, relaxabitur sententia interdicti. Super caeteris autem capitulis si quae
fuerint dubitationes subortae, de quibus merito valeat dubitari, nisi per legatum
vel delegatum nostrum de partium fuerint voluntate sopitae, ad nostrum referantur
arbitrium, ut quod super iis decreverimus observetur. Remittimus igitur ad tuam
regalem praesentiam praefatum subdiaconum et familiarem nostrum Pandulphum,
nobis et fratribus nostris merito suae probitatis acceptum, fideliter consulentes ut his
quae tibi ex parte nostra suggesserit omni dubitatone postposita benevolum imper-
tiaris assensum.
Datum Laterani, III Kal. Martii, pontificatus nostri anno quinto decimo.
Da Mk.ni-, Patrol. lai, CCXVI, 772-776, collazionato il Reg. Vat.8, f. 132'-133r nell'Ai*
chlvlo secreto Vaticano.
1 Rt ^. Val. : 1 morruoruni ».
- J\'i x- Val,: • huiusmodi ».
li " livi 1 1 1 ioe Londra, Batti, Ely, Heri ford e Lincoln.
, Id, «et».
a. 1813 Giovanni Senza Terra re d'Inghilterra 51
b) - Lettera con cai il re neretta le condieioni.
13 nitigi;io 1213.
Joannes Dei gratia rex Angliae, dominus Hiberniae, dux Normaniac ' et Aqui-
taniae, comes Andegavensis, omnibus praesentes litteras inspecturis salutem. Per
has patentes litteras sigillo nostro munitas volumus esse notum quod nobis praesen-
tibus et mandantibus ii quatuor nostri barones, scilicet Willelmus ! comes Sarisberiae
frater noster, Reginaldus comes Bononiensis, Willelmus comes Warennae, Willelmus
comes de Ferraria, juraverunt in animam nostrani quod nos subscriptam pacis
formam bona fide curabimus per omnia observare. In primis itaque solemniter et
absolute jurabimus stare mandatis domini papae coram eius legato vel delegato
super omnibus prò quibus exeommunicati sumus ab ipso, et veram pacem ac plenam
securitatem praestabimus venerabilibus viris Stephano Cantuariensi archiepiscopo,
Willelmo Londoniensi, Eustachio Eliensi, Aegidio Herefordensi, Jocelino Bathoniensi et
Huberto Lincolniensi episcopis, priori quoque ac monachis Cantuariensibus, et Roberto
(ìlio Walteri, ac Eustachio de Vesci, nec non et3 caeteris clericis ac laicis hoc negotium
contingentibus, praestando simul coram eodem legato vel delegato 4 publice jura-
mentum quod ipsos cum suis nec laedemus nec laedi faciemus vel permittemus in
personis vel rebus, eisque dimittemus omnem indignationem, et in gratiam nostram
recipiemus eosdem ac tenebimus bona fide, quodque praefatos archiepiscopum et
episcopos non impediemus nec faciemus aut permittemus aliquatenus impediri quo
minus ipsi libere suum exsequantur oftìcium et piena suae jurisdictionis auctoritate,
prout debent, utantur; et super iis tam domino papae quam ipsi archiepiscopo et
singulis episcopis nostras patentes litteras exhibebimus, facientes ab episcopis et
comitibus ac baronibus nostris, quot et quos praefati archiepiscopus et episcopi postu-
laverint, juramenta et eorum patentes litteras exhiberi quod ipsi bona fide stude-
bunt ut haec pax et securitas firmiter observetur. Et si forte (quod Deus avertat),
per nos ipsos vel alios contravenerimus, ipsi:' prò Ecclesia contra violatores securi-
tatis et pacis mandatis apostolicis inhaerebunt, nosque perpetuo vacantium eccle-
siarum custodiam amittamus.
Quod si forte nequiverimus eos ad hanc ultimam juramenti partem inducere,
vidclicet quod si per nos ipsos vel alios contravenerimus, ipsi prò Ecclesia contra
violatores securitatis et pacis mandatis apostolicis inhaerebunt, nos propter hoc
domino papae ac Ecclesiae Romanae per nostras patentes litteras obligabimus1'' omne
jus patronatus quod habemus in Ecclesiis Anglicanis. Et omnes litteras quae prò
securitate praedictorum sunt exhibendae praefatis archiepiscopo et episcopis ante
suum ingressum in Angliam transmittemus. Si vero nobis placuerit, saepefati archie-
piscopus et episcopi praestabunt, salvo honore Dei et Ecclesiae, juratoriam et litte-
1 Mickf, contro la su;i fonte: . N'urthmanniae ».
8 Cosi, rettamente, Reg. Vut. invece del ■ Walterus • di Migne.
1 Reg. Val. "m.
1 /?<X. Voi. : «subdelegato».
" Migse : * ipse ».
<■ Migne ci Baluzb, da cui prende: « obligavimus ».
Giovanili Senea tetra re d'Inghilterra a. 1218
ratoriam cautionem quod ipsi nec per se nec per alios contra personam vel coronam
nostrani aliquid attentabunt, nobis praedictam eis securitatem et pacem servantibus
illibatam. De ablatis autem plenam restitutionem et de damnis recompensationem
sufficientem omnibus impendemus, tam clericis omnibus quam etiam laicis universis
ad hoc negotium pertinentibus, non solum rerum, sed etiam libertatum, et restitulas
conservabimus libertates, archiepiscopo quidem et episcopo Lincolniensi a tempore
suae contirmationis, aliis autem a tempore discordiae inchoatae. Nec obstabit aliqua
pactio vel promissio seu concessio quo minus et damna recompensentur et resti-
tuantur ablata tam vivorum quam etiam defunctorum. ' Nec de iis aliquid retine-
bimus praetextu servitii quod debuerit nobis impendi, sed postea debita nobis prò
servitio recompensatio tribuetur. Statimque omnes quos detinemus clericos faciemus
absolute dimitti ac restituì propriae libertati, et etiam laicos qui occasione hujus
negotii detinentur. Incontinenti quoque post adventum illius qui nos debebit absol-
vere faciemus de parte restitutionis ablatorum octo millia librarum legalium ster-
lingorum prò persolvendis debitis et faciendis expensis nuntiis praedictorum archie-
piscopi et episcoporum ac monachorum Cantuariensium assignari, sine impedimento
quolibet per potestatem nostram ad eos libere deferenda, ut expediti revertantur in
Angliam honorifice revocati, videlicet Stephano Cantuariensi archiepiscopo duo millia
et quingentas libras, Willelmo Londoniensi septingentas et quinquaginta libras, Eusta-
chio Eliensi mille et quingentas libras, Aegidio Herefordensi septingentas et quin-
quaginta libras, Jocelino Bathoniensi septingentas et quinquaginta libras, Huberto
Lincolniensi septingentas et quinquaginta libras, priori et monachis Cantuariensibus
mille libras. Sed protinus absque mora postquam pacem istam duxerimus acce-
ptandam resignari faciemus archiepiscopo et episcopis et clericis ac ecclesiis uni-
versis in manibus nuntiorum vel procuratorum ipsorum omnia immobilia cum admi-
nistratione libera eorumdem et in pace dimitti. Interdictum vero vulgariter utlagatio
nuncupatum, quod proponi fecimus contra personas ecclesiasticas, publice revoca-
bimus, protestando per nostras patentes litteras archiepiscopo tribuendas id ad nos
de personis ecclesiasticis nullatenus pertinere, quodque illud de caetero contra per-
sonas ecclesiasticas nullatenus faciemus proponi. Revocantes praeterea utlagationem
laicorum ad hoc negotium pertinentium, et remittentes hominia quae post inter-
dictum recepimus 2 ab ecclesiarum hominibus praeter regni consuetudinem et eccle-
siasticam libertatem. Si vero super damnis vel ablatis aut eorum quantitate vel aesti-
matione quaestio fuerit de facto suborta, per legatum vel delegatum domini papae
receptis probationibus publice terminetur. Et his omnibus rite peractis, relaxabitur
sententia interdicti. Super caeteris autem capitulis si quae fuerint dubitationes
subortae, de quibus merito valeat dubitari, nisi per legatum vel delegatum domini
papae de partium fuerint voluntate sopitae, ad ipsius referantur arbitrium, ut super
iis quod ipse decreverit observetur. Teste me ipso, apud Doveram 13 die Maii, anno
regni nostri quarto decimo.
Da MlGNE, loc. cit. 876-878, collazionato il Reg. Vat. 8, f. 154 (Archivio segreto
Vaticano).
• mortuorum
i iims .,
a. 1^13 Giovanni Senea Terra re d'Inghilterra 53
e). - Lettera di Innocenzo III ai prelati.
31 ottobre 1213.
Dublinensi archiepiscopo et Norwicensi et Wintoniensi episcopis, et nobilibus
viris Guillelmo Saresberiensi, G. filio Petri Essexiae, R. Boloniae, R. Cestriae, W. Vua-
ranniae, W. marescallo Pambrociae, R. li Bigot Norfolciae, W. Arundelli, Guillelmo
de Ferr. et Saero ' Wintoniae comitibus, et R. filio Rogeri ; W. Brigerte, R. de Ros,
G. filio Ranfredi,2 R. de Mortuomari, P. filio Heberti, et W. de Albiniaco.
In forma concordiae qua3 cum multa deliberatione providimus prò reformanda
pace inter charissimum in Christo filium nostrum Joannem Anglorum regem illu-
strem et Ecclesiam Anglicanam hoc inter caetera continetur expressum, quod idem
rex veram pacem et plenam securitatem praestabit venerabilibus viris Stephano
Cantuariensi archiepiscopo, Willelmo Londoniensi, Eustachio Eliensi, Aegidio Here-
fordensi, Jocelino Bathoniensi et Huberto Lincolniensi episcopis, priori quoque ac
monachis Cantuariensibus et Roberto filio Walteri ac Eustachio de Vesci, nec non
caeteris clericis ac laicis hoc negotium contingentibus, praestando simul coram legato
vel delegato nostro publice juramentum quod ipsos cum suis nec laedet nec laedi
faciet vel permittet in personis vel rebus, eisque omnem indignationem dimittet, et
in gratiam suam eosdem recipiet ac bona fide tenebit, quodque praefatum archiepi-
scopum et episcopos non impediet nec faciet aut permittet aliquatenus impediri quo-
minus ipsi libere suum exsequantur officium et piena suae jurisdictionis auctoritate,
prout debent utantur, et super iis tam nobis quam ipsi archiepiscopo et singulis epi-
scopis suas patentes litteras exhibebit, faciens ab episcopis et comitibus ac baronibus
suis, quot et quos praefati archiepiscopus et episcopi postulaverint, juramenta et
eorum patentes litteras exhiberi quod ipsi bona fide studebunt ut haec pax et secu-
ritas firmiter observetur, et si forte (quod Deus avertat), idem rex per seipsum vel
alios contravenerit, ipsi prò Ecclesia contra violatores securitatis et pacis mandatis
apostolicis inhaerebunt, ac dictus rex perpetuo custodiam vacantium Ecclesiarum
amittat. Sane intelleximus vos prò praescripta securitate ac pace jurasse vestrasque
patentes litteras tradidisse. Unde per apostolica vobis scripta mandamus quatenus
ad consummandam et conservandam formam ejusdem securitatis et pacis diligens
studium impendatis et operam efficacem. Ne quis autem ex hujus vinculo cautionis
occasionem assumat contra praefatum regem aliquam turbationis matcriam susci-
tando cum per eam sic illis ad necessariam securitatem et pacem velimus esse
provisum quod isti ad gravamen indebitum vel incommodum non redundet, prae-
sentium vobis auctoritate praecipimus quatenus, si quid forsan emerserit quod
contra praescriptam securitatem et pacem facere proponatur, non ante cujusquam
instinctu adversus eumdem regem aliquatenus moveamini quam consulto Romano
pontifice ipsius recipiatis cum responso mandatum qui omnia consuevit aequo
libramine moderari, cum hoc ipsum in praedicta forma contineatur expressum,
1 Mignk : « Sacro ».
8 Mig.ve: « Ranfredi .
5 Reg. Val. : ■ quam i
Giovanni Senza Terra re d'Inghilterra a. 1213
quod vos prò Ecclesia contra violatores securitatis et pacis debetis mandatis apo-
stolicis inhaerere.
Datum Laterani, II Kal. Novemb., pontificatus nostri anno sexto decimo.
I )a Migne, loc. cit. 925s. collazionato il Reg. Val. 8, f. 162M631 (Archivio segreto Vaticano).
2. - Innocenzo IH conferma la pace fra il re ed i prelati circa le elezioni.
30 marzo 1215.
Innoccntius episcopus servus servorum Dei, venerabilibus fratribus et dilectis
rìliis universis Ecclesiarum praelatis, per Angliam constitutis, salutem et apostolicam
benedictionem.
Dignis laudibus attollimus magnificentiam Creatoris, quod, postquam idem, qui
est mirabilis et terribilis in consiliis super filios hominum, aliquandiu toleravit ut
peiilando discurreret per areolam horti sui spiritus tempestatis, quasi ludens taliter
in orbe terrarum ' ut sic ostenderet infirmitatem et insuffieientiam nostram nobis, -
statim, cum voluit, Aquiloni dixit Da, et Austro Noli prohibere, imperansque ventis
et mari statuit procellam in auram, ut nautae portum quietis inveniant peroptatum.
Cum enim inter regnum et sacerdotium Anglicanum non sine magno periculo
atque damno super electionibus praelatorum gravis fuerit controversia diutius agi-
tata, ilio tandem cui nihil est impossibile, quique ubi vult spirat mirabiliter operante,
charissimus in Christo filius noster J. rex Anglorum illustris, liberaliter ex mera
et spontanea voluntate, de consensu communi suorum baronum, prò salute animae
suae ac praedecessorum et successorum suorum, vobis concessit et suis litteris con-
firmavit, ut de caetero in universis et singulis ecclesiis ac monasteriis, cathedralibus
et conventualibus totius regni Angliae, in perpetuum libere fiant electiones quorum-
cumque praelatorum, majorum etiam et minorum.
Nos igitur hoc gratum et ratum habentes, concessionem huiusmodi, vobis et per
vos ecclesiis et successoribus vestris, prout in ejusdem regis litteris perspeximus3
contineri, auctoritate apostolica confirmamus, et praesentis scripti patrocinio com-
munimus.
Ad majorem autem firmitatem ' et perpetuam memoriam hujus rei, praefatas
regis litteras super hoc confectas praesentibus inseri fecimus, quarum tenor talis est :
« Joannes Dei gratia rex Angliae, dominus Hiberniae, dux Normanniae et Aqui-
taniae, et comes Andegaviae, archiepiscopis, episcopis, comitibus, baronibus, et mili-
tibus, ballivis et omnibus has litteras visuris, salutem. :'
« Quoniam inter nos et venerabiles patres nostros, Stephanum Cantuariensem
archiepiscopum, totius Angliae primatem et Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalem,
Willelmum Londoniensem, Eustachium Elyensem, Egidium Herefordiensem, Joce-
' Mi'. v> om. • in orbi- terrarum».
• Miche: • nostrani; nobia ..
mus ..
• Migri om.
.-1.1. « CI - + 1 ' li ni . !
a. 1813 Giovanni Senea Tara re d'Inghilterra 55
linum Bathoniensem et Glastoniensem, et Hugonem Lincolniensem episcopos super
damnis et ablatis eorum, tempore interdicti, per Dei gratiam de mera et libera volun-
tate utriusque partis, piene convenit, volumus ' non solum eis quantum secundum
Deum possumus, satisfacere, verum etiam toti Ecclesiae Anglicanae salubriter et
utiliter in perpetuimi providere.
« Inde est quod, qualiscunque consuetudo temporibus nostris et praedecessorum
nostrorum hactenus in Ecclesia Anglicana fuerit observata, et quidquid juris nobis
hactenus vendicaverimus ' in electionibus quorumcunque praelatorum; nos, ad ipso-
rum petitionem, prò salute animae nostrae et praedecessorum ac successorum nostro-
rum regum Angliae, liberaliter, mera :| et spontanea voluntate, de communi consensu
baronum nostrorum, concessimus et constituimus, et hac praesenti charta nostra
contìrmavimus, ut de caetero in universis et singulis ecclesiis et monasteriis, cathedra-
libus et conventualibus totius regni nostri ' Angliae, liberae sint in perpetuum electio-
nes quorumcunque praelatorum, majorum et minorum, salva nobis et haeredibus
nostris custodia ecclesiarum, et monasteriorum vacantium, quae ad nos pertinent.
« Promittimus etiam quod nec impediemus nec impediri permittemus per nostros,
nec procurabimus quin in singulis et universis ecclesiis et monasteriis memoratis,
postquam vacaverint praelaturae, quandocunque voluerint, libere sibi praeficiant
electores pastorem, petita tamen prius ar' nobis et haeredibus nostris licentia eligendi,
quam non denegabimus nec differemus.
« Et si forte, quod absit, denegaremus vel differremus, nihilominus procedent
electores ad electionem canonicam faciendam, et similiter post celebratam electionem
noster requiratur assensus, quem non denegabimus, nisi aliquid rationabile propo-
suerimus, et legitime probaverimus, propter quod non debeamus consentire.
« Quare volumus et fìrmiter jubemus, ne quis, vacantibus ecclesiis vel monaste-
rii>, contra hanc nostram concessionem et constitutionem in aliquo veniat, vel venire
praesumat. Si quis vero contra hoc aliquo unquam tempore venerit, 6 maledictionem
omnipotentis Dei et nostram incurrat.
Hiis testibus,
P. Wintoniensi episcopo. W. comite de Ferrariis.
W. Marescallo comite Pembroc. W. Briwerr'.
W. comite Warennae. \V. filio Geroldi.
R. comite Cestriae. W. de Cantilupo.
S. comite Wintoniae. H. de Nevill'.
G. de Mandevilla comite Roberto de Vere.
Gloucestriae et Essexiae. W. de Hunteingefeld.
Datum per manus Magistri Ricardi de Mariscis cancellarli nostri, quinto decimo
die Januarii, apud Novum Templum London', anno regni nostri sexto decimo ».7
Mh. ni add. « nos ».
Mi'. ni- om.
Mi'. ni- om.
MlGNE ora.
MlGNE om.
Miche: « veniret •.
Mic.ve om. « Hiis - sexto decimo i
56
Sancio II di Portogallo «• 1238
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae confirmationis incin-
gere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit,
indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus, se
noverit incursurum.
Datum Laterani, tertio Kalend. Aprilis, pontificati^ nostri anno octavo decimo.
Da Migne, Patrol. lat., CCXVII, 246-248, collazionata l'edizione, da lui malamente ripro-
dotta, in Th. Rymer, Foedera etc. accurantibus A. Clarke et Fred. Holbrooke I, Londini
1816, 127s., 126s., che pubblicano da originali conservati a Londra.
XIII.
CONVENZIONE CON SANCIO II RE DI PORTOGALLO.1
a) - Condizioni fissate da Gregorio IX.
14 aprile 1238.
.. illustri regi Portugalie, spiritum consilii sanioris. Si quam horribile sit in manus
Dei viventis incidere, debita meditatione pensares, ab offensione Sacrosancte Ecclesie,
sponse sue, quam ipse proprio sanguine comparavit, et servitorum ejus cautius
abstineres. Ad nostram siquidem audientiam noveris pervenisse, quod tu, pretextu
cujusdam prave constitutionis quam proavus tuus asseritur edidisse, videlicet ut
mulier capiatur, cum qua persona ecclesiastica reperitur, officiales et quidam alii
vassalli tui sepe domus hujùsmodi personarum diocesis Bracharensis infringunt, et,
sive inveniantur cum eis mulieres, sive non, easdem personas infamant, et bona diri-
piunt earumdem ; propter quod nonnulle ex ipsis, coacte vexationem suam redimere,
officialibus et aliis certam persolvunt pecunie quantitatem. Preterea, si contingat
aliquando quod venerabilis frater noster... archiepiscopus Bracharensis et ejus vicarii
procedant contra personas ecclesiasticas, puniendo ipsas, iuxta quod earum excessus
1 Ai 13 di maggio del 1210 Innocenzo III aveva confermato una convenzione, conclusa
giusta un suo rescritto, fra il re di Portogallo Sancio I e il vescovo di Porto, nella quale
contenevasi : « vos prius ipsum episcopum et suos in plenitudine gratiae vestrae bona fide
recipiatis ... et episcopatum suum cum debita integritate eidem et patrimonium suum cum
inde ablatis restituatis; de causis religiosorum et quorumcunque clericorum episcopatus sui
vos non intromittetis per vos vel per homines vestros, nisi requisitus ab eo, et ab omni
ipsorum gravamine deinceps desistetis; et si causam vel querimoniam adversus aliquem
de praedictis habueritis, non per vos, sed per eum, justitiam consequemini ; si autem adversus
i-piscopum vel adversus suos per archiepiscopum vel per summum pontificem tantum, si
ad eum appellatum fuerit, vobis, nisi cum eo aliter conveneritis, satisfaciet; et vobis non
recipientibus in protectione vestra contra eum aliquem de suis subditis, nec in aliquo amodo
eum gravantibus, neque impedientibus, omnia quae ad eum et ad officium ejus et ad jus
ecclesiae suae pertinent habeat, libere exerceat et quiete... addidimus etiam praeterea, ut
fabricam ipsius ecclesiae cum omnibus pertinentiis suis ecclesiae libere relinquatis. Ipsa
enim ecclesia debet de ipsa fabrica disponere prout viderit expedire ». Migne, Patrol. lat.,
CCXVI, 272 s.
a, 1238 Smtcìo II iti Portogallo 57
exposcunt, tu ipsos quod penam hujusmodi revocent, tam per occupationem honorum
suorum, quam alias, prò tua voluntate compellis, et per tuos facis integrari puni-
tos ; ex quo crimina remanent incorrecta. Archiepiscopum quoque ipsum ac personas
ecclesiasticas ut in tuo procedant exercitu, prò tue eitas arbitrio voluntatis, eosque
ad hoc per te ac tuos cogis invitos, ipsis nisi iverint penam pccuniariam infiggendo,
personas nichilominus ecclesiasticas ad retinendura homines et equos tuos in eccle-
siarum domibus et ministrandum eis necessaria, subire angarias et perangarias et
ad alia compellis onera inhonesta, et tam tua quam baronum et oftìcialium tuorum
banna et statuta servare; inter que tu tale fecisti, in odium Dei et ecclesie ac mini-
strorum ejus, statutum, videlicet ut, si quis possessiones uliquas ecclesie vel mona-
sterio donaverit inter vivos aut in ultima reliquerit voluntate, non liceat ecclesie
ipsas recipere, nec eis aut cuiquam persone ecclesiastice possessiones aliquas com-
parare, quantumcunque ab omni onere tributi vel servitutis immunes; ex quo devotio
fìdelium et voluntas decedentium nequiter impeditur. Ad hec, si qua persona eccle-
siastica, super possessionibus vel rebus aliis conventa a laico in seculari judicio, fori
exceptione proposita, ibi experiri recuset, in rei petite possessionem ponitur statim
actor, sicque conventus vel rem ipsam amittit, vel sub non suo judice litigare aut
compositionem cogitur inire dampnosam, et, quod gravius est, tam in criminali
quam civili causa passim prefate persone compelluntur subire judicia laicorum.
lnsuper, quotiens tu per ecclesias aut monasteria facis transitum, ab illis que nulla
obtinent a te regalia, procurationes, vel procurationum pretextu,' pecuniam exigis
et extorques, alias eadem pluribus exactiombus aggravando. Et cum excommunicatos
cautius evitare deberes, tu eosdem ad communionem tuam scienter admittis, bona
cathedralis et aliarum ecclesiarum ac monasteriorum, sumpta occasione qualibet
contra ipsa, frequentius occupando. Tu etiam non attendens quod laicis, quantum-
cumque religiosis, super ecclesiis, personis et rebus ecclesiasticis nulla sit attributa
potestas, quos obsequendi manet necessitas, non auctoritas imperandi, de ipsis contra
canonica instituta disponis, et, quod dolentes referimus, bona occupans ecclesiarum
vacantium Bracharensis diocesis, que, quamdiu rectores non 2 haberent, per ipsum
archiepiscopum aut eius vicarios hactenus viris ecclesiasticis facto consueverunt
inventario commendari, easdem facis per laicos custodiri; ac, in quibusdam earum
jus patronatus tibi contra justitiam vendicare contendens, quandoque ad eas personas
indignas, extraneas et ignotas, nolentes in ipsis residentiam facere nec ad presbite-
ratus ordinem promoveri, eidem archiepiscopo representas ; que, te cogente, sepius
admittuntur; et aliquando in aliquas ipsarum personas intrudis, archiepiscopo
minime requisito. Ecclesias etiam ac monasteria et colonos ipsarum per ofnciales tuos
et baronum tuorum adeo exactionibus aggravas, et aggravari permittis, quod coloni
suas colonias deserere compelluntur; alias ipsum archiepiscopum, clerum et suos
injuriis et molestiis et gravaminibus opprimendo. Propter que ecclesie ac monasteria
ad tantam exinanitionis miseriam sunt deducta, quod non possint ministros proprios
sustentare. Unde idem archiepiscopus te sepius monuit diligenter ut ecclesiis et
monasteriis ac personis ecclesiasticis de dampnis et injuriis per te ac tuos irrogatis
i Auvray: «procurationes, et ab aliis, procurationum pretextu •
- Auvray om.
Sancio li di Portogallo a. ìass
eisdem, satisfaceres competenter, personam tuam, et officiales ac subditos tuos super
premissis vcl similibus ab ecclesiarum molestiis cohibendo. Sed, te monitiones
eiusdem archiepiscopi surdis auribus transeunte, idem post monitiones et expecta-
tiones diutinas, gravamen ecclesiarum ulterius equanimiter sustinere non valens,
in tua, baronum et aliorum tuorum hominum, episcoporum quoque et multorum
relisjiosorum presentia, excommunicavit tam barones quam omnes alios, qui vel de
mandato tuo, vel propria auctoritate, seu temeritate potius, occasione quacumque,
premissis vel aliis similibus modis, contra libertatem ecclesiasticam ecclesias, mona-
steria vel personas ecclesiasticas Bracharensis diocesis presumerent aggravare. Nos
igitur, et saluti tue consulere, et ecclesiarum ac personarum ecclesiasticarum indem-
pnitatibus, sicut tenemur, precavere volentes, serenitatem tuam auctoritate presentium
districtius inhibemus ne per te, vel officiales aut vassallos tuos, personas ecclesia-
ticas infamare, vel domos infringere seu bona ipsarum diripere, predicto vel alio
consimili modo, presumas. Si vero archiepiscopus vel ejus vicarii contra viros eccle-
siasticos processerint, de facta ex eis justitia vel etiam facienda te nullatenus intro-
mittas, nec alias ipsius archiepiscopi vel officialium suorum jurisdictionem impedias
vel impediri permittas, cum non sit fas te talibus immisceri. Archiepiscopatum
quoque Bracharensem, vel maioris aut aliarum ecclesiarum seu monasteriorum
bona in toto non occupes vel in parte, studens excommunicatos artius evitare ;
nec per te nec per tuos compellas personas ecclesiasticas in seculari foro de causis
criminalibus vel civilibus respondere; viros etiam ecclesiasticos ab hiis que tenent
et possident, non removeas, dummodo parati sint super illis coram suo judice de se
conquerentibus exhibere justitie complementum. Preterea in ecclesias aliquos non
intrudas nec ab ejsdem amoveas institutos. Caveas ' ne archiepiscopum et personas
ecclesiasticas in expeditione tua profìcisci, seu banna et statuta tua, baronum et
officialium tuorum servare, maxime de possessionibus liberis ab ecclesiis vel per-
sonis ecclesiasticis minime acquirendis, 2 sive angarias vel perangarias aut alia onera
inhonesta subire compellas, ab ejusdem archiepiscopi, personarum, monasteriorum
et ecclesiarum gravaminibus, injuriis et molestiis expressis superius penitus desi-
stendo. Alioquin cum non sit cuique in anime sue periculum deferendum, noveris
nos eidem archiepiscopo nostris dedisse litteris districtius in preceptis ut, nisi tu
infra tres menses post receptionem litterarum nostrarum, vel publicationem earum
in loco ubi fueris, predicta curaveris adimplere, et ecclesiis ac monasteriis de dam-
pnis et injuriis per te, ac tuos irrogatis eisdem, satisieceris competenter, promittens
firmiter per patentes litteras tuas quod articulos expressos superius, cum sint de
jure communi, observabis, et facies observari, eidem archiepiscopo et suis plenam
securitatem impendens, te ac tuos, barones, officiales, balivos et subditos tuos ab eccle-
siarum gravaminibus cohibendo; idem archiepiscopus omnia capitula suprascripta,
sublato cujusque contradictionis et appellationis obstaculo, exequatur; contradictores,
si qui fuerint, vel rebelles per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, 3
compescendo; te insuper sententia excommunicationis percellens, loca ad que te
devenire contigerit, quamdiu ibi fueris, supponat ecclesiastico interdicto, et faciat
1 Ai vka v : « , cavcns ».
k>v "in. • max imi ■ acquirendis .
• i .la BrandÀo.
a. 1l'4."> Alfonso contr di Boa toglie 59
sententias ipsas usque ad satisfactionem condignam auctoritate nostra inviolabiliter
observari. Non obstante indulgentia quo tibi dicitur ab Apostolica Sede concessa,
ne quis in te vel regnum tuum excommunicationis vel interdicti sententiam audeat
promulgare. Si vero tu in hujusmodi pertinacia diutius duxeris persistendum, Romana
Ecclesia super hijs aliter, auctore Domino, providebit.
Dat. Laterali!, XVIII kalendas maii, anno duodecimo.
Da L. Acvray, Les registres de Grégoirc IX (Biblioth. des Écoles (rane. d'Athènes et
de Rome) II, Paris 1907, 997-999, n. 4319, il quale per alcuni brani rimanda al testo del
n. 2743 (154-158) al vescovo di Salamanca e altri ; fu collazionato, adottandone le varianti,
che compaiono nella lettera all'arcivescovo di Braga (Auvray 999, n. 4320 \ pubblicata con
gravi errori da A. Brand.\o, Quarta Parte da Monarchia Lusitana, Lisboa 1632, 274 s.,
il Reg. Vat. 19, f. 13r-14r nell Archivio segreto Vaticano.
b). - Accettazione delle cottdisioni da parte di re Sane/o li.
25 novembre 1238
Dom Sancho por graca de Deos Rey de Portugal, a vòs Dom Syluestre pella
mesma Arcebispo de Braga, saude. Sabei que eu prometo hrmemente por està minha
carta aberta, que quero seja testemunha da verdade, de fazer goardar, et por em
execucào os artigos da liberdade Ecclesiastica contheudos no rescripto Apostolico,
que principia nesta maneira - Gregorio Bispo seruo dos seruos de Deos ao illustris-
simo Rey de Portugal, deseja espirito de mais sào conselho. Se pezareis com madura
considerarlo quào horrivel cousa seja encorrer na indinacào diuina, et cahir nas
màos de Deos viuo; certo he que vos abstiuereis de offender sua esposa a Igreja
sagrada acquirida com seu propio sangue, et tratareis os ministros della com mais
recato, etc. Dada em Guimaràes sette dias antes das Calendas de Dezembro da
Era mil et duzentos et setenta et seis.
Da BrandÀo, loc. cit. 143, che traduce dal testo latino in « Archiuo de Braga », di cui
non si è potuto avere copia.
XIV.
GIURAMENTO DI ALFONSO CONTE DI BOULOGNE. '
6 settembre 1245.
Universis Christi fidelibus tam praesentibus quam futuris. Magister Ioan. D. Papae
Capellanus, et Ecclesiae Carnotensis Decanus, Magister Lucas Decanus, et Magister
Petrus Cancellarius Parisiensis, Petrus Garsia Thesaurarius Bracharensis, Sugerius
Sugerij Cantor Ciuitatens. Frater Petrus Pictauiens. Custos domus Fratrum Mino-
1 Non solo la presenza di Giovanni cappellano del Papa, che fu poi fatto Vescovo di Mondonedo (cf. C. Euiikl.
Hierarchia cathol. meda aevi-, ab an. 1198 mi an. 1431, Monasterii 1913, 343 e Les Registres d'Ittnocent [V par
E. Berger [Biblioth. des Écoles frane;. d'Athènes et de Rome] II, Paris 1887, 8, n. 4148), ma specialmente l'indica-
zione « Datum Laterani • ecc. sebbene, ove non si riferisca ad altro Pontefice, si celi un errore nella trascrizione della
data, che non può convenire al pontificalo di Innocenzo IV, fanno comprendere trattarsi di cosa concordata e poi appro-
b0 Alfonso inule di Boulogttc a. 1246
rum Parisiens. Frater Henricus Theutonicus, Frater Martinus de Valentinis, et
Frater Petrus Alfonsus Hispanus de Ordine Praedicatorum, Frater Dominicus
Brachar. de Ordine Minorum, Rodericus Gomesij de Britteiros, Gomes Egee milites,
Petrus Honorici, et Stephanus Ioannes nobilis viri Alfonsi Comitis Boloniae Came-
rarij salutem in Domino. Noueritis quod nobilis vir Alfonsus Comes Boloniae, et
filius inclitae recordationis Alfonsi Regis Portugalliae in praesentia constitutus,
venerabili Patre Ioanne Bracharensi Archiepiscopo recipiente nomine suo, et Ioannis
Martini Capellani venerabili* Patris Tiburcij Episcopi Colimbrien. recipiente nomine
eiusdem Episcopi, misso ad hoc ex parte eiusdem Episcopi cum sigillo ipsius inte-
resse, propter corporis inualitudinem non valentis, sub hac forma ad sancta Dei Euan-
gelia corporaliter praestitit iuramentum.
Ego Alfonsus Comes Boloniae natus clarae memoriae Alfonsi Regis Portu-
galliae, promitto, et iuro super haec Dei Euangelia, quod quocunque titulo Regnum
Portugalliae adeptus fuero, communitatibus, seu concilijs, militibus, et populis uni-
uersis, ac Religiosis et clero eiusdem Regni obseruabo, et faciam obseruari bonas
consuetudines seu foros scriptos et non scriptos, quos habuerunt cum Auo et Proauo
meo, et tollam malas consuetudines, seu potius abusus introductos qualibet occasione,
seu per quaslibet personas tempore patris, vel fratris mei, et specialiter de paena
paecuniaria prò homicidio non extorquenda a vicinia interfecti, maxime ubi author
homicidij notus est.
Item quod iudices faciam poni ubi ad me spectauerit per totum Regnum iustos
et rectos, quantum mihi Dominus dederit intelligere per electionem populi cui prae-
ordinandus est iudex, vel alio modo secundum Dominum, non per paecuniam, vel
oppraessionem, seu etiam petitionem cuiuslibet petentis in cuius terra iudex futurus
est, et hic cum sit electus, fuerit vel assumptus iura facere, iudicium, et iustitiam
secundum Dominum sine personarum acceptione inter eos qui suae iurisdictionis
extiterint, per me si in inquisitione annua de huiusmodi facienda in aliquo reus
inventus fuerit, animaduersione debita puniendus.
Item quod faciam iustitiam de quolibet homicida, et specialiter de ijs, qui per
se, vel per alium clericos, seu quoslibet Religiosos capiunt, spoliant, vulnerant, vel
occidunt, taliter quod paena talium sit omnibus in exemplum.
Item quod Ecclesias, Monasteria, et caetera pia loca, clericos et Religiosos, et
possessiones, ac eorum iura defendam, et manu tenebo, et conseruabo in statu debito,
et quantum mihi possibile fuerit ijsdem hactenus per quoscunque rapta vel ablata
restituam, seu restituì faciam a quomodolibet detentore, et spoliatore, vel etiam exa-
ctore, satisfieri nihilominus de damnis et iniurijs quibuscunque modis irrogatis ijsdem
à quibuscunque personis, siue patroni sint vel haeredes, siue alij, secundum quod
Archiep. Brachar. et Episcopus Colimbr. et alij Praelati, et Religiosi, et alij boni
homines non iure suspecti, vel malefactores, considerato statu Regni, et pace danda
ei viderint expedire.
vai .1 da Roma, [n data febbraio 1245 Innocenzo IV a ve va confermata una • amicabilis composi tio • • sicut sine
■ praul , parte spoiue recepta, et hactenus pacifice obseruata •, intervenuta dopo che fra il
>»c il Capitolo di Porto ed il re di Portogallo Sancio II) era sorta • materia questionis super quibusdam arti-
■ coli libertatil seruandis. decimis et rebus aliis . (/?<ff. Val. 21, f. 148' nell'Archivio «egreto V«tl=
ceno: cfr. BsMEI loc. cu. I. Parìa 1884, 161, n. 100'Jj. Il tc^to della convenzione non fu rintracciato.
a. 1245 Alfonsn conte dì Boulogne 61
Item quod quintanas seu casas factas de nouo tempore Sancij fratris mei à qui-
buslibet personis in praeiudicium aliorum, et maxime Ecclesiarum, et Monasteriorum,
et caeterorum Religiosorum, non obstante lapsu temporis, faciam penitus demoliri.
Item quod defensabo specialiter Ecclesias, et Monasteria ab illis, qui propter
maleficia sua, vel parentum suorum iure amiserunt ius patronatus in ipsas, ex quo
mihi de talibus innotuerit per Episcopum locorum illorum.
Item quod vitem exeomunicatos denunciatos mihi per exeomunicatores, et si
forte tales in exeomunicatione permanere efficaciter voluerint, priuatos benefieijs
quae à me tenuerint crescente contumacia maiori paena inde vitabo ad arbitrium
Praelatorum, sicut Catholicus Princeps facere debet.
Item quod cum Consilio Praelatorum paenam statuendam contra eos, qui exeo-
municantes se pignorant, vel alijs iniurijs afficiunt, ipsos aut suos sine personarum
acceptione executioni mandabo, cum contra nouos morbos noua oporteant antidota
praeparari.
Item quod collectas non recipiam in paecunia numerata, nec maiores quam
Auus meus recipiebat, nec nisi semel in anno, et cum transiero per loca unde dandae
fuerint, et ut breviter transeam, quod articulos libertatis, et alios in litera prouisionis
bonae memoriae Domini Gregorij papae Noni per Archiepiscopum Brachar. et alios
obtenta obseruabo, et faciam per totum Regnum à meis subditis obseruari.
Item quod emendabo et faciam emendari per posse, secundum quod praelati
considerato statu Regni, et pace danda eidem expedire viderint, mala hactenus com-
missa in Regno Portugalliae, et non permittam de caetero talia impune committi,
quae scilicet continentur in literis Domini Innocenti]' Papae Quarti, super hoc ad me,
Praelatos, communitates, ' et alios destinatis.
Item quod curam, et administrationem eiusdem Regni, et alia ad quae assum-
ptus sum, quantum Dominus dederit, et mihi possibile fuerit fideliter geram, et iusti-
tiam faciam studiose, malorum audaciam coercendo, et ius suum singulis impen-
dendo magnorum, vel minorum, pauperum vel diuitum, non accipiendo personas.
Item quod ero semper Ecclesiae Romanae Matri meae obediens et deuotus, sicut
Princeps Catholicus debet esse, et honori et exaltationi eius intendam, quantum
licuerit, et decuerit, secundum posse meum bona fide.
Item quod omnibus negotijs contingentibus statum bonum Regni, cum Consilio
Praelatorum, vel aliquorum eorum qui conuenienter vocari potuerint secundum tempus
et locum bona fide.
Per hoc autem Sacramentum non intelligunt dicti Archiepiscopus, et Episcopi
Comitem esse obligatum, et in dando et tollendo terras Regni, et in paecunijs suis
dandis teneatur sequi consilium Praelatorum, si melius sibi apparuerit, et hoc con-
cedunt eidem.
Haec autem omnia supradicta ego praefatus Comes seruabo saluo iure meo et
Regni Portugalliae, ita tamen quod omnia supradicta semper rata et firma perma-
neant, et in omnibus et per omnia obseruentur.
Nos igitur in testamentum praedictorum ad petitionem praefati Comitis, et
dictorum Archiepiscopi Bracharensis, et Episcopi Colimbriensis sigilla nostra in
' Così correggo il t cummunitis . di BranoÀo: cfr. Behger loc. cit. I, 212, n. 1389.
Carlo 1 d'Angiò e Clemente IV a. 1265
praesenti scripto duximus apponenda. Nos vero fratres Petrus Alfonsus Hispanus,
Frater Dominicus Bracharensis, et ego Gomesius Egee miles, qui sigilla propria non
habemus, appositionem sigillorum approbamus. Aetum Parisijs in domo dicti Can-
cellarij Parisiensis Vili. Idus Septembris anno Domini 1245.
Datum Laterani V. Kal. Aprii. Pontifieatus nostri anno primo.
Da BrandÀo, loc. cit. 283"-284, che toglie da « Archiuo da Sé de Braga » : da A. C. De Sousa
Provas da bistorta genealogica da Casa Real Portugueza I, Lisboa 1739, 51-53, il quale
desume dal BrandÀo, fu presa qualche correzione. Non s'è potuto avere copia del docu-
mento originale, e perciò si sono lasciati tali e quali alcuni luoghi scorretti.
XV.
CONDIZIONI APPOSTE ALL'INVESTITURA DEL REGNO DELLE DUE
SICILIE CONCESSA A CARLO I D'ANGIÒ CONFERMATE DA CLE=
MENTE IV.
4 novembre 1265.
Clemens episcopus servus servorum Dei ' carissimo in Christo filio nostro Karolo
regi Sicilie illustri, - nato dare memorie Lodovici regis Francorum. Ad perpetuam rei
memoriam.
Constituti ab eo, per quem reges regnant et principes imperant et qui solus habet
in regno hominum potestatem, super gentes et regna, necesse habemus interdum
de regnis ipsis, et specialiter que Romane ecclesie iuris et proprietatis existunt, cum
fratribus nostris ad pacem et iustitiam populorum perpetua stabilitale disponere ac
in eorum soliis ad regimen gentium subiectarum quos dignos credimus sublimare.
Et quia instructi ab eo, qui spiritus angelos suos facit, super huiusmodi dispositione
regnorum nonnumquam aliquibus ex fratribus ipsis aliqua committimus peragenda,
licet ea, que ab ipsis fratribus super illis cum maturitate debita rite ac provide
ordinantur, eo ipso, quod constat ipsa de nostra fieri iussione, robur obtineant fìrmi-
tatis, ne tamen vacillent in posterum vel cavillationi subiaceant, eo sunt fortius apo-
stolico munimine roboranda, quo circa maiora, in quibus maius periculum formidatur,
maior est cautele discretio adhibenda. Sane porrecta nobis tue filialis devotionis petitio
continebat, quod cum, regno Sicilie et tota terra citra Farum usque ad confinia ter-
rarum Romane ecclesie, que de predicto Sicilie regno esse dinoscitur, ad disposi-
tionem et ordinationem sedis apostolice, ad quam specialiter pertinet, piene ac libere
devolutis, sedes ipsa obtentu devotionis qua persona tua erga dictam Romanam preful-
get ecclesiam, et prò fidei puritate, qua christianissimum genus tuum semper noscitur
claruisse, perpenso Consilio disposuerit ad laudem Dei, honorem et pacem ipsius
ecclesie ac tranquillitatem et profectum fìdelium regni eiusdem de regno ipso per-
sonam et domum tuam regiam honorare, habitis diligentibus et diutinis inter te et
sedem eandem tractatibus de predictis regno et terra in feudum tibi tuisque here-
1 Rodhsbi-'ki. om, • Cle
E . \ .ti. om.
a. 1865 Carlo 1 d'Angiò e Clemente IV 63
dibus concedendis, nos, ad lìnalem consumationem eorundem tractatuum et negotii
regni predicti nostrum animum fìrmiter dirigentes, clilectis filiis nostris Anibaldo
Basilice Duodecim Apostolorum presbvtero, Riccardo Sancti Angeli, Iohanni Sancti
Nicolai in Carcere Tulliano, et Iacobo Sancte Marie in Cosmidin diaconis cardi-
nalibus nostris dedimus litteris in mandatis, ut iuxta condiciones et 'formarci tibi per
venerabilem fra t rem nostrum B(artholomeum) archiepiscopum Cusentinum et dilectum
filium magistrum Petrum notarium nostrum novissime presentatas, quas condiciones
et formam et nostrani super dicto negotio difììnitionem aliaque ipsi oportuna negotio
sub bulla nostra eisdem cardinalibus miseramus, ad plenariam consumationem eius-
dem negotii et ad collationem et investituram tibi de predicto regno auctoritate
nostra faciendam efficaciter procedere procurarent, concessa eisdem per dictas litteras
a nobis de ipsorum fratrum Consilio et assensu procedendi ad consumationem, col-
lationem et investituram huiusmodi piena et libera potestate. Qui, considerantes difììni-
tionem predictam a nobis super dicti regni negotio editam nostra et fratrum nostro-
rum subscriptionibus et bulla necnon et eorundem fratrum sigillis ad perpetuati!
memoriam roboratam et etiam predictas condiciones et formam per dictos archie-
piscopum et notarium tibi ex parte nostra novissime presentatas, ac etiam diligentius
attendentes quod ea, que ante consumationem predicti negotii tibi facienda et implenda
incumbebant ex forma predicta, per te facta fuerunt' et etiam adimpleta, ad plenariam
consumationem eiusdem negotii, collationem et investituram faciendam tibi de regno
et terra predictis iuxta prefatas condiciones et formam ex mandato nostro et pote-
state sibi super hoc tradita processerunt ; tibique totum regnum Sicilie ac totam ter-
nari que est citra Farum usque ad confinia terrarum predicte Romane ecclesie,
excepta cavitate Beneventana cum toto territorio et omnibus districtibus et perti-
nentiis suis per Romanum pontifìcem distinctis vel in posterum distinguendis, quam
sibi eadem ecclesia Romana usque ad tempus illud retinuisse ac reservasse dinosci-
tur et tunc etiam expresse retinuit et ad suum demanium reservavit, in feudum
perpetuo tibi tuisque heredibus ex te legitime descendentibus, predictum consu-
mando negotium, sub predictis condicionibus tibi plenius expressis et expositis con-
ferentes et etiam concedentes, investierunt te per vexillum ecclesie presentialiter de
eisdem, a te vice nostra et predicte Romane ecclesie fidelitatis iuramento recepto -
iuxta formam in eisdem condicionibus comprehensam, receptione ligii homagii,
quod teneris nobis et diete ecclesie facere, nobis specialiter reservata, prout in paten-
tibus dictorum cardinalium litteris exinde confectis et ipsorum sigillis pendentibus
communitis plenius continetur. Ut autem collatio seu concessio et investitura pre- \
diete sub predictis forma et condicionibus expressis et appositis robur obtineant
perpetue firmitatis, humiliter supplicasti eas sub ipsis forma et condicionibus apo-
stolice confirmationis munimine roborari. Nos igitur, volentes tibi et heredibus tuis
fai posterum super hiis salubriter providere, tuis supplicationibus inclinati, collatio-
nem, concessionem et investituram predietorum regni et terre sub condicionibus et
forma predictis a prenominatis cardinalibus tibi et dictis heredibus tuis factas ac
regnum ipsum et totam terram predictam tibi et eisdem heredibus ex certa scientia et
de fratrum nostrorum Consilio et assensu auctoritate apostolica confirmamus, et pre-
1 Roi>fnbfr<; : «fuerant».
Ol Carlo I d'Angiò e Clemente IV a. 1265
sentis scripti patrocinio communimus. Ceterum, quia in quibusdam articulis seu capi-
tulis condicionum ipsarum expressius continetur, quod in certis casibus tu et heredes
tui excommunicationis sententiam incurratis et dictum regnum ac tue et ipsorum
heredum terre sint ecclesiastico supposite interdicto: nos exnunc huiusmodi senten-
tias, videlicet excommunicationis in te ac eosdem heredes et interdicti in prefatum
regnum ac terras predictas, si tua vel ipsorum culpa huiusmodi casus emerserit, de
dictorum fratrum nostrorum Consilio auctoritate apostolica promulgamus, tenorem
predictarum litterarum cardinaliuni eorundem de verbo ad verbum presentibus inseri
facientes. Qui talis est:
« Excellentissimo et magnifico principi domino Karolo illustri regi Sicilie, nato
dare memorie Ludovici regis Francorum, miseratione divina frater Anibaldus Basi-
lice Duodecim Apostolorum presbyter, Riccardus Sancti Angeli, Iohannes Sancti
Nicolai in Carcere Tulliano et Iacobus Sancte Marie in Cosmidin diaconi cardinales
ad perpetuam rei memoriam.
Quoniam ad subsistentiam multorum et regimen preesse oportuit unum singu-
lare principium, prò eo quod pluralitas in presistentia scissuram induceret et solidam
gubernaculi disrumperet firmitatem, preminent dispositione divina singulis regnis et
mundi provinciis singula regnantium solia et singule principantium potestates, quia
dum reges populis imperant, et populi regibus reverenter intendunt, dum hii humi-
liter subsunt et illi benigne presunt, dum congruis illi preeunt iussibus et devotis
isti animis obsequuntur, viget ex hoc in eisdem populis concordium animorum unitas,
misericordia et veritas sibi obviant ac iustitia et pax se invicem complectuntur.
Ideo namque a summo ilio celesti rege, per quem singuli reges regnant et principes
principantur, temporalis gladii ad malorum vindictam laudemque honorum terrenis
est regibus attributa potestas, ut ipsi assumpto dominandi officio iudicent in equi-
tate populos et dirigant in terris subiectas sibi gentium nationes, quatinus sit voluntas
eorum in executione iustitie ac meditatio in lege rectitudinis et observantia sancte
pacis. Sane regno Sicilie et tota terra citra Farum usque ad confinia terrarum
Romane ecclesie, que de predicto regno Sicilie esse dinoscitur, ad dispositionem et
ordinationem sedis apostolice ad quam specialiter pertinent, piene et libere devo-
lutis, sede ipsa circa statum eiusdem regni sollicite cogitante illiusque regimen alicui
catholico et devoto principi cupiente committere, qui ad laudem Dei, honorem et
pacem ecclesie et tranquillitatem et profectum l fidelium ipsius regni eius solio presi-
derei: tandem, quia persona vestra multa erga Romanam ecclesiam devotione refulget
vestrumque Christianissimum genus precipua 2 semper fidei claruit puntate, sedes
ipsa Consilio perpenso 3 disposuit vos de regno ipso domumque vestram regiam
honorare. Habitis igitur diligentibus diutinisque tractatibus inter eandem sedem
et vos1 de predictis regno et terra in feudum vobis vestrisque heredibus conce-
dendis, demum sanctissimus pater et dominus noster, dominus Clemens sacrosancte
Romane et universalis ecclesie summus pontifex, ad salutarem consumationem
1 RoDRXBKRG «, « L'I profivlum I
ibi K'. : « precipue ».
1 Rodenbi-.kc: i perpetuo».
* Rodkxbi k(i ora. «Il VOS».
a. 12C.5 Carlo I d'Augia e Clemente 1 1 ' 65
eorundem tractatuum et negotii regni Sicilie suum animum firmiter dirigens, suas
transmisit nobis litteras in hac forma:
" Clemens episcopus servus servorum Dei dilectis filiis Anibaldo Basilice Duo-
decim Apostolorum presbytero, Riccardo Sancti Angeli, Iohanni Sancti Nicolai in
Carcere Tulliano, et Iacobo Sancte Marie in Cosmidin diaconis cardinalibus salutem
et apostolicam benedictionem.
Piene vos scire credimus conditiones et formam dilecto (ilio nobili viro Carolo '
Andegavie et Provincie corniti per venerabilem fratrem nostrum B. archiepiscopum
Cusentinum et dilectum filium magistrum Petrum notarium nostrum super negotio
regni Sicilie ex parte nostra novissime presentatas, cum et nos illas necnon et
nostram super negotio ipso difnnitionem et alia eidem oportuna negotio nuper vobis
sub bulla nostra duxerimus destinanda. Volumus igitur et de fratrum nostrorum
Consilio et assensu vobis per apostolica scripta mandamus, quatinus ad plenariam
consumationem ipsius negotii et ad collationem et investituram de predicto regno
ipsi corniti faciendam auctoritate nostra iuxta easdem conditiones et formam effica-
citer procedatis. Nos enim procedendi ad consumationem, collationem et investituram
huiusmodi plenam et liberam de ipsorum fratrum Consilio et assensu vobis conce-
dimus auctoritate presentium potestatem, - nobis tamen receptione homagii, quod per
ipsum comitem sine alicuius interpositione ministri 3 volumus nobis oportuno tem-
pore presentialiter exhiberi, specialiter reservata, - non obstante quod dictus comes
ex forma diffinitionis huiusmodi tenebatur infra festum beatorum apostolorum Petri
et Pauli ad nostram personaliter i venire presentiam, collationem et investituram
easdem et totani"' ipsius consumationem negotii de nostris manibus recepturus.
Dat. Perusii, XI Kalendas Iulii, pontificatus nostri anno I „.
Nos itaque, considerantes difrinitionem ab ipso summo pontifice editam super
dicti regni negotio et eiusdem domini pape et fratrum suorum subscriptionibus eiusque
bulla et eorundem fratrum sigillis ad perpetuam memoriam roboratam ac formam
et conditiones per venerabilem patrem B. archiepiscopum Cusentinum et discretum
virum magistrum Petrum notarium ipsius summi pontificis super ipso negotio vobis
ex parte ipsius summi pontificis novissime presentatas, ac diligentius attendentes
quod " ea, que ante consumationem predicti negotii vobis facienda et implenda incum-
bebant ex forma predicta, per vos facta sunt et etiam adimpleta, ad plenariam con-
sumationem eiusdem negotii et ad collationem et investituram faciendam vobis de
regno et terra predictis iuxta predictas conditiones et formam ex mandato ipsius
summi pontificis et potestate tradita nobis per supradictas litteras duximus proce-
dendum.
Ad honorem igitur Dei omnipotentis patris et filii et spiritus sancti, et beate et
gloriose semperque virginis Marie, beatorum quoque apostolorum Petri et Pauli nec
non predicti domini Clementispape IIII et sacrosancte Romane ecclesie totum regnum
* Rodenbbrg : « filio nostro Carolo».
2 Rodenberg : < vobis concedimus auctoritatem >
! Rodfnberg : « sine interpretatione ministri ».
* RODENBFR(. Olii.
•• Rodenberc : • etiam ».
" RODSNBERG "m.
i' Carlo I <l Augia e Clemente IV a. litìó
Sicilie et totam terram que est citra Farum usque ad confinia terrarum Romane
ecclesie, excepta civitate Beneventana cum toto territorio et omnibus districtibus et
pertinentiis suis, quam Romana sibi hactenus retinuit et reservavit et nunc prout
plenius infra exprimitur retinet et reservat ecclesia, ' in feudum perpetuo2 vobis
vestrisque heredibus ex vobis legitime, sicut infra dicitur, descendentibus sub infra -
scriptis conditionibus auctoritate et potestate nobis in hac parte concessa, dictum
eiusdem regni negotium consumando, concedimus atque conferimus, vosque de ipsis
regno et terra per vexillum ecclesie presentialiter investimus - non obstante quod
ex forma diete diffìnitionis tenebamini infra instans festum beatorum apostolorum
l'etri et Pauli ad ipsius summi pontificis personaliter ire a presentiam, collationem et
investituram casdem et totam ipsius negotii eonsumationem de suismanibus recepturi.
Recipimus etiam vice ipsius summi pontificis et ecclesie Romane iuramentum fide-
litatis a vobis secundum formam in eisdem contentam conditionibus et inferius anno-
tatam nec non et aliorum, super quibus secundum tenorem conditionum ipsarum
Romano pontifici et predicte ecclesie prestare tenemini iuramenta, receptione homagii
predicto summo pontifici specialiter 4 reservata. Omnes quoque concessiones comi-
tatuum, ' baroniarum, feudorum et aliorum quorumeumque bonorum et iurium factas
in predicto regno Sicilie per quondam Fridericum olim Romanorum imperatorem
et Conradum et Manfredum natos eius ipsorumque officiales, familiares, et fauto-
res post depositionis sententiam in ipsum Fridericum per felicis recordationis domi-
num Innocentium papam UH promulgatam in Lugdunensi concilio revocamus. Con-
ditiones autem sunt he:
Si in vestro vel6 heredum vestrorum obitu legitimum, prout subsequitur, heredem
vos aut ipsos, quod absit, non habere contigerit, regnum ipsum ad Romanam eccle-
siam eiusque dispositionem libere revertatur. Descendentes autem ex vobis et
vestris heredibus, Sicilie regibus, mares et femine in eodem regno succedent, sic
tamen quod de liberis duobus maribus in eodem gradu per eandem lineam concur-
rentibus primogenitus, et de duabus feminis primogenita, et de mare et femina in
eodem gradu similiter concurrentibus masculus omnibus aliis preferatur. Si vero vos,
quod absit, sine liberis ex vobis legitime descendentibus mori contigerit, possit vobis
in regno et terra predictis succedere dumtaxat nobilis vir Alphonsus comes Picta-
vensis, germanus vester. Et si dictus Alphonsus vobis non supervixerit, " possit vobis
succedere unus ex filiis domini Ludovici illustris regis Francorum, videlicet maior
natu post illum, qui succedet 8 in regno Francorum. Et hec gratia vel successio tam
ex parte vestra quam ex parte illorum erit tantummodo personalis, ita scilicet quod
ad nullum filiorum vel heredum ipsius Alphonsi, si Alphonsum ipsum premori vobis
contigerit, huiusmodi successio se extendet, sed huiusmodi maior natu succedet ■' in
1 Rodenberg : . qu;im Romana ecclesia hactemi! sibi reservat» con in noia: .reservavit?».
Rodi nbi ne om.
R rbbro : ■ venire] .
' R ubi ve. . geni caliti i >.
' RoDENBRRG : • . "imminJlal imi ■.
0 Rodenberg .
: E*. Vat. « sapervi veret».
» Roni
Rodi beri • succi lai ..
a. 1205 Carlo l d'Angiò e Clemente 1\ 67
regno Sicilie et terra predictis ; similiter et nullus tìliorum vel heredum ipsius
maioris natu, si idem maior natu vobis non supervixerit, huiusmodi successionem
habebit, sed regnum Sicilie et terra predicta ad Romunam ecclesiam eiusque disposi-
tionem libere devolventur. Si vero Alphonsum et maiorcm natu predictos premori
vobis contigerit, nullus alius vobis sine ' liberis ex vobis legitime descendentibus in
ci>dem regno et terra succedet, sed liberum erit eidem Romane ecclesie de ipsis
regno Sicilie et terra disponere iu\ta sue beneplacitum voluntatis. Si autem predictos
Alphonsum et maiorem natu post successionem huiusmodi a ut eorum heredes sine
liberis ex ipsis legitime descendentibus mori contigerit, regnum Sicilie et terra pre-
dicta similiter ad eandem Romanam ecclesiam eiusque dispositionem libere rever-
tentur. Sed si aliquem de aliis successoribus vestris, regem vel reginam Sicilie, sine
legitima prole sui corporis mori contigerit, in futurum succedent eidem servatis
gradibus, si superstites fuerint, he persone: videlicet regis vel regine sine prole
legitima sui corporis decedentis frater vel soror ac collaterale* superiores, mares
et femine, ut puta- patrui et avunculi, amite et matertere, et sursum usque ad quartum
gradum dumtaxat, illis collateralibus, quos vos habetis ad presens et habebitis dum
vixeritis3 et qui post vestrum obitum forsitan ex eisdem orirentur, ' exceptis; collate-
rales edam inferiores succedent • similiter, mares et femine, utpote'1 nepos vel 7 neptis
ex tratte vel sorore, et inferius usque ad eundem tantummodo quartum gradum. Quod
autem de feminabus recte linee et collateralium superius est expressum, intelligendum
est tam de nuptis quam etiam de innuptis, dummodo nupte sint fidelibus et Romane
ecclesie devotis. Et sicut inter hass personas gradus servali volumus, ut scilicet prior
gradus posteriori gradui preferatur, a sic et in eodem gradu pluribus concurrentibus
priorem natu posteriori et marem femine in huiusmodi successionibus volumus ante-
ferri. Personarum autem huiusmodi nulla superstite, regnum ipsum, sicut predicitur,
ad Romanam ecclesiam et eius dispositionem libere revertatur. Quod si forte, defi-
cientibus masculis, contigerit feminam innuptam in regno succedere, illa maritabitur
persone, que ad ipsius regni regimen et defensionem existat idonea. Romani tamen
pontificis prius l0 super hoc Consilio requisito ; nec nubet " nisi viro catholico et Romane
ecclesie devoto. Et si contra hoc fieret, ''- licebit eidem Romano pontifici contra ipsam
ad privationem regni et terre predictorum sine figura iudicii et absque omni iuris
solempnitate, in quacumque etate filia " ipsa consistet, procedere, si hoc ei videbitur
expedire. In regnum vero et terram predictam nullus succedet, qui non fuerit de
legitimo matrimonio procreatus.
1 Rodenbbrg: < sive •.
- RoDENBERG : UtpOtc».
Rodenbbrg: • quo-; vos habebitis ad presens .lum rixenas»
* Rooenbekg : t orientur ».
Rodbnbekg: ■ succedunt ».
0 Cosi anche Es. Vat.
• Rodrnbkrg: • . t ».
" Rodenbkkg : « eas ».
■ Rodenbbrg: > preferetnr».
1,1 Rodenberg ora.
" Rodbnberg : « nub.tt -.
'- Rodfsberg : « fecerit ».
1 Rodenbbrg • femina •.
68 Carlo I d'Angiò e Clemente IV a. 1265
Adhec tam vos quam vestri ' in regno heredes regnum et terram predicta
nullatenus dividetis, 2 sed semper illa unus tantum sub ipsis conditionibus immediate
ac in capite ab ecclesia Romana tenebit.
Vos autem, nobis recipientibus vice predicti Romani summi pontificis et ecclesie
Romane, prestatis :t ad presens iuramentum fidelitatis, reservata receptione ligii 4
homagii eidem summo pontifici iuxta ipsius mandatum ; et tam vos eius successori-
bus5 canonice intrantibus expressis eorum nominibus et ipsi ecclesie quam vestri in
predicto regno heredes sub propriis nominibus prelibato summo pontifici et huius-
modi eius successoribus dicteque ecclesie f' ligium homagium facietis, et dictum iura-
mentum fidelitatis faciendo mentionem de presenti instrumento seu litteris presta-
bitis in hunc modum:
" Ego Carolus Dei gratia rex Sicilie, plenum et ligium vassallagium 1 faciens
ecclesie Romane prò regno Sicilie et tota terra que est citra Farum usque ad con-
finia terrarum ipsius ecclesie, excepta civitate Beneventana cum toto territorio et
omnibus districtibus et pertinentiis suis secundum antiquos fines territorii, pertinen-
tiarum et districtus civitatis eiusdem per Romanum pontificem distinctos vel in
posterum distinguendos, ab hac hora inantea fidelis ero et obediens beato Petro et
domino meo domino Clementi pape UH suisque successoribus canonice intrantibus
et sancte apostolice Romane ecclesie. Non ero in Consilio aut consensu vel factp, ut
vitam perdant aut membrum aut capiantur mala captione. Consilium, quod mihi
credituri sunt per se aut per nuncios suos sive per litteras, ad eorum dampnum me
sciente nemini pandam, et si scivero fieri vel procurari sive tractari aliquid, quod sit
ad ipsorum dampnum, illud prò posse impediam; et si impedire non possem, 8 illud eis
significare curabo. Papatum Romanum et regalia sancti Petri, tam in regno Sicilie et
terra predictis quam alibi existentia, adiutor eis ero ad retinendum et defendendum
ac recuperandum et recuperata manutenendum contra omnem hominem. Universas et
singulas conditiones contentas in presenti instrumento seu litteris super ipsorum regni
et terre concessione confectis et omnia et singula, que continentur in eodem instru-
mento seu litteris, plenarie adimplebo et inviolabjliter observabo, nec ullo umquam
tempore veniam contra illa. Sic me Deus adiuvet et hec sancta Dei evangelia ".
lluiusmodi autem homagium9 vos et dicti heredes facere et iuramentum fideli-
tatis prestare secundum formam prescriptam, si Romanus pontifex in Italia fuerit,
infra sex menses, si vero eum extra Italiani esse contigerit, infra annum, postquam
regni dominium adepti fueritis, teneamini; et singulis ipsis successoribus et eidem
ecclesie Romane renovabitis tam ipsum homagium quam huiusmodi iuramentum.
In optione autem et beneplacito erit Romane ecclesie vos et '" heredes vestros vocare
« \ ìli ».
• ih idatis ..
■ prestabitis ■.
,.m.
-' RODHNBRRG
« tam vis sibi ci eius successoribus
om. « prelibato - ecclesii
• homagium •.
ini ..
. 1 •
" RODRSBBKc. :
a. 1265 Carlo I d'Angiò e Clemente IV 69
ad prestandum personaliter iuramentum tidelitatis et ligium homagium Romano pon-
tifici et eidem ecclesie, dummodo ad hoc ' vobis locum tutum statuant et assignent,
vel aliquem cardinalem ipsius ecclesie seu alium, qui vice Romani pontificis iura-
mentum iuxta eandem formam et homagium recipiat, destinare.
Vos quoque ' predicto summo pontifici et ecclesie Romane in manibus nostris
iuratis, 3 ad presens vos ad hoc ' specialiter obligantes, et tam vos singulis eius suc-
cessoribus et ipsi ecclesie4 quam vestri in dicto regno heredes prefato summo pontifici
et singulis eius successoribus ac predicte ecclesie, quando prestabitis huiusmodi iura-
mentum tidelitatis, iurabitis, vos ad hoc' specialiter obligantes, quod numquam per vos
vel alios seu quocumque modo procurabitis, ut eligamini vel nominemini in regem vel
imperatorem Romanorum vel regem Theutonie seu dominimi Lombardie seu Tuscie
vel maioris partis earundem Lombardie vel Tuscie. Et si electionem vel nomina-
tionem ad imperium vel ad regnum Romanum seu ad regnum Theutonie aut ad
dominium Lombardie vel Tuscie seu maioris partis earundem de vobis celebrari
contigerit, nullum huiusmodi electioni vel nominationi assensum prestabitis nec
intromittetis vos ullo modo de regimine ipsius imperii vel regni Romani seu regni
Theutonie aut Lombardie seu Tuscie vel maioris partis ipsarum, ad quodcumque horum
nominati fueritis vel electi. Quod si vos vel aliqui vestrorum in regno heredum
studentibus et procurantibus 5 vobis aut eis, ad imperium ipsum sive ad dictum
regnum Romanum sive regnum Theotonie aut dominium Lombardie seu Tuscie
vel maioris partis earum electi vel nominati fueritis vel fuerint, si hoc verum et
manifestum fuerit, aut si post talem electionem vel nominationem de imperii vel
regni Romani seu regni Theutonie aut Lombardie seu Tuscie seu maioris ipsarum
partis regimine vos manifeste intromiseritis vel intromiserint : eo ipso a iure predi-
ctorum regni Sicilie et terre cadatis et B cadant ex toto ipsaque prorsus amittatis et
amittant; et eadem regnum et terra ad Romanam ecclesiam libere devolvantur.
Si autem vos aut aliquis ex predictis heredibus electioni vel nominationi facte non pro-
curantibus vobis vel eis, aut procurantibus consenseritis vel consenserint et 1 ut huic
electioni vel nominationi facte seu iuri omnino renuncietis et renuncient, et quod de
imperio seu aliquo alio premissorum, ad quod electi seu nominati fueritis vel fuerint,
vos nullatenus intromittatis et intromittant, moniti, infra quatuor mensium spatium
post monitionem huiusmodi tali electioni vel nominationi seu iuri non renunciaveritis
vel renunciaverint, vel de ipso imperio vel de aliquo premissorum, ad quod electi
seu nominati fueritis vel fuerint, vos intromiseritis vel intromiserint quoquomodo:
ex hoc sitis et sint eisdem regno Sicilie et terra et omni prorsus eorundem iure pri-
vati ; et, ut dictum est, eadem regnum et terra ad Romanam ecclesiam libere devol-
vantur. Si vero ad vos vel vestros in eodem regno heredes non poterit commode talis
monitio pervenire, 8 super quo utique impedimento, videlicet quod moneri commode
1 Roubnberg : «hec».
' Rodenberg: « vosque •.
> Rodenberg: «et ecclesie in vcsiris nominibus manibus iunctis».
« Rodenberg om. « et ipsi ecclesie ».
s Rodenberg: -in rei»no sedentium heredum eodem, procurantibus».
' Rodenberg: >vel».
: Rodenberg om. « electioni-et •.
• Rodenberg: «provenire».
70 Carlo I d'Angle e Clemente II' a. 1265
nequeatis vel nequeant, credetur et stabìtur assertioni Romani pontificis sive dicto:
sufficiet prò ea super hoc ipsius Romani pontificis monitio publica et solempnis, ita
quod si infra sex menses post illam non renunciaveritis seu renunciaverint aut de
imperio seu de aliquo alio predictorum, ad que vos vel dicti heredes electi seu nomi-
nati fueritis vel fuerint, vos quolibet modo intromiseritis vel intromiserint, ex hoc
cadatis et ' cadant ab omni iure ipsorum regni et terre ; et regnum et terra ipsa ad
Romanam ecclesiam libere devolvantur. Ceterum si contigerit aliquem ex vestris
heredibus, qui deberent "in predictis regno Sicilie et terra succedere, in regem vel
imperatorem Romanorum seu in regem Theutonie vel dominum Lombardie seu Tuscie
sive maioris partis earum nominari seu eligi vel assumi, nullatenus possessionem
eorundem regni Sicilie et terre nanciscatur vel habeat, nec se de illorum cura seu
dominio et regimine per se vel per alios aliquatenus intromittat, nisi prius imperio vel
regno Romano seu regno Theutonie aut dominio Lombardie vel Tuscie seu maioris
earum partis, ad quodcumque eorum electus seu nominatus fuerit vel assumptus, et
omni iuri sibi in, illis competenti omnino renunciet, et illorum regimen, nec de iure
nec de facto illud gerens vel retinens, omnino dimittat, ipsum nullo umquam tempore
resumpturus; alioquin cadat ab omni successione et iure, que in regno Sicilie et
terra predictis sibi competerent, ipso facto, ita quod eadem regnum Sicilie et terra
ad Romanam ecclesiam eiusque dispositionem piene ac 2 libere devolvantur. Quod si,
non extantibus masculis, femina in eisdem regno et terra successerit, illa regi vel
imperatori Romanorum seu in regem vel imperatorem Romanorum electo aut regi
vel electo in regem Theutonie aut domino Lombardie seu Tuscie aut maioris partis
earum seu electo ad earum dominium numquam matrimonialiter copuletur; et si
contrarium fecerit, eo ipso cadat a Sicilie regno et terra predictis maneatque prorsus
ipsorum iure privata, ipsis regno et terra Sicilie ad eandem ecclesiam devolutis.
Si autem vos vel aliquis vestrorum in regno heredum contra hec veneritis vel
venerint, eo ipso excommunicati et insuper labe et reatu periurii respersi et notati
existatis vel existant. In huiusmodi quoque iuramento vos nunc expresse additis, 3 et
tam per vos quam per vestros in dicto regno heredes addetur expresse, quod nullo
umquam tempore regnum seu imperium Romanum aut regnum Theutonie vel domi-
nium Lombardie vel Tuscie vel maioris partis ipsarum aut easdem Lombardiam vel
Tusciam vel maiorem partem ipsarum per vos vel per alium aut alios occupabitis,
capietis vel acquiretis aut vobis alias quolibet modo vendicabitis, ' et si secus feceritis,
secundum prescriptam formam penas similes incurratis. Quod autem dicitur de
maiori parte domimi' Lombardie sive Tuscie, intelligitur scienter; si vero ignoranter,
eam ad mandatum ecclesie dimittere teneamini, et si eam ecclesia mandante dimit-
tatis, non incidatis in penam in isto articulo et in consimilibus constitutam. Si vero
moniti non dimittatis, remaneat pena, prout est in hoc articulo et in aliis similibus
constituta. Quod si forte in posterum regem Sicilie contingat in imperatorem eligi,
postquam fuerit regni Sicilie possessionem adeptus, non transeat ad imperium; alio-
I K. .di nbbbg : • ei ».
18ERG om. • pieni ai »,
RODBNBERO: • vos addi tis ».
' Rodenberg : • \ nuli. u\ mi is .
{{ODI nberg om.
a. 1265 Carlo l d'Angiò e (Irniente IV 71
quin in penas incidat in hoc articulo vel aliis similibus comprehensas. Quod si, regni
possessione predicti nondum habita ' seu obtenta, in imperatorem electus transire
voluerit ad imperium, in manu prius Romani pontifìcis vel illius, quem ad hoc idem
pontifex duxerit destinandum, tilium suum successurum in regno, cuiuscumque fuerit
etatis, emancipet et regno renunciet, nichil iuris in eo retinens clam vel palam nec
cuiuslibet etiam potestatis, nec ipsum filium ad servitium seu subsidium aliquod
faciendum iuramento vel voto, stipulatione vel pacto sibi vel successoribus suis
astringat ; sicque factus filius sui iuris ab eodem Romano pontifice vel alio destinato
ab ipso protinus investiatur de regno, ad cuius regis - successionem, si torte decederet
sine liberis, nullo umquam tempore pater veniat imperator existens. Sed si imperio
et omnibus, que pertinent ad imperium, idem pater renunciare voluerit et regno
tantum esse contentus, post renunciationem huiusmodi ad illius successionem lìbere
admittatur; et tunc ab ipso Romano pontifice vel alio destinato ab eodem investi-
turam recipiat regni eiusdem.
Quod si dictus filius sic 3 ad regnum assumptus maior annis XVIII fuerit, libere
administret; sed quamdiu minor extiterit, tam ipse quam regnum ipsius in custodia
Romane ecclesie remaneat, donec rex ipse impleverit supradictam etatem, fructibus
et obventionibus regni, ex quibus sumptus necessarii faciendi prò eiusdem regni
custodia deducantur, regi conservandis eidem et lucro alterius ratione ipsius custodie
non cessuris.
Que vero de filio dicuntur, ut ei videlicet regnum possit sub observatione
premissa a patre ad imperium transeunte dimitti, de filia etiam duximus conce-
dendum. Et si rex non habens filios in imperatorem electus ad imperium transire
voluerit, et de personis, quas supra diximus liberis non extantibus in regno posse
succedere, aliqui superstites fuerint : que de filio et filia preordina vimus, obser-
ventur in illis, excepto emaneipationis articulo, que in solis illis procedere poterit,
qui capaces emaneipationis existent * ratione patrie potestatis.
Declaramus etiam, quod si regi :' Sicilie sine filio decedenti superstes sit filia
vel mulier alia, que iuxta predictam formam debeat ad huiusmodi successionem
admitti, que imperatori, dum ipse rex viveret, fuerat desponsata vel nupta, non
succedat in regno; et si regno sibi delato imperatori nupserit, cadat protinus ab
eo, nisi vir eius imperio prorsus renuntians, regno solummodo sit contentus. In
primo autem casu, repulsis filia et alia predicta, ad personas ipsas servatis gradibus
regnum perveniat, quas prenotavimus in regno posse succedere, si regi premortuo
liberi non supersint. '; In secundo autem casu regnum ipsum ad Romanam eccle-
siam devolvatur.
Regnum quoque Sicilie et terra predicta imperio nullo modo subdentur seu sibi
ullo umquam tempore in eadem persona quolibet modo unientur ; et precise super
hoc articulo tam per penas spirituales quam alias cautiones cavebitur iuxta ecclesie
1 Es. Vat. : < agnita » !
: Rodenberg : « in regno, ad cuius regni ».
1 Rodenberg om.
* Rodenberg: cexistant».
* Rodenberg: •etiam, si illi regi •.
« Rodenberg: « rege premortuo filii non supersint
72
Carlo I (/Augii) e Clemente IV a. 1285
voluntatem, quandocumque Romanus pontifex hoc duxerit requirendum, cum prorsus
intentionis sit Romane ecclesie, ut regnum et terra predicta nullo umquam tem-
pore imperio uniantur, ut scilicet unus Romanus imperator et Sicilie rex existat.
Quod autem circa unionem ipsorum regni et terre cum imperio dicimus, hoc ipsum
circa unionem dictorum regni et terre cum regno Romano aut regno Theutonie seu
cum Lombardia seu Tuscia seu cum maiori parte ipsarum Lombardie vel Tuscie
intelligimus et volumus esse dictum.
Pro toto vero generali censu ipsorum regni et terre ' octo milia unciarum auri ad
pondus ipsius regni in festo beati2 Petri, ubicumque Romanus pontifex fuerit, ipsi
Romano pontifici et Romane ecclesie annis singulis persolventur. Si vero vos vel
vestri in dicto regno heredes quocumque termino non solveritis integre ipsum censum,
et expectati per duos menses terminum ipsum immediate sequentes de ilio ad plenum
non satisfeceritis, eo ipso eritis exeommunicationis vinculo innodati. Quod si in secundo
termino infra subsequentes duos menses 3 eundem censum sine diminutione qualibet
non persolveritis, totum regnum Sicilie ac tota terra predicta ecclesiastico i erunt
supposita interdicto. Si vero nec in tertio termino nec infra duos menses proximos per
plenam satisfactionem illius eiusdem census vobis duxeritis consulendum, ita quod
transactis eodem termino tertio et duobus mensibus proxime sequentibus non sit de
octo milibus unciis5 huiusmodi primi termini ipsi ecclesie integre satisfactum, ab ipsis
regno et terra ipsorumque iure cadetis6 ex toto, et regnum ipsum et terra ad Romanam
ecclesiam integre et libere revertentur. 7 Si autem de censu octo milium unciarum
huiusmodi primi termini infra dictos tertium terminum et sequentes duos menses ple-
narie satisfeceritis, nichilominus semper prò singulis octo milibus unciarum singu-
lorum terminorum, si simili modo in eorum solutione cessaveritis vel ipsas non sol-
veritis, penas similes incurretis, salvis aliis penis et processibus, que vel qui de iure
inferri vel haberi poterunt per Romanum pontificem in hoc casu.
In quolibet etiam triennio dabitis vos et vestri in dicto regno heredes Romano
pontifici unum palafredum album, pulchrum et bonum in recognitionem veri dominii
eorundem regni et terre.
Adhec postquam vos predictum regnum vel tantum de ipso acquisiveritis et8
habueritis, quod, etiamsi alique ipsius regni civitates vel munitiones aut aliqua alia loca
adhuc vobis rebellia fuerint, reputemini et possitis ipsius regni rex et 8 dominus repu-
tari, solvetis Romane ecclesie quinquaginta milia marcarum sterlingorum per infra
scriptos terminos: scilicet quod infra sex menses, postquam dictum regnum acqui-
siveritis, prout dictum est, solvetis eidem ecclesie decem milia marcarum sterlin-
gorum, et infra singulos sex menses successive sequentes solvetis singula decem
milia, donec tota predicta quinquaginta milium summa fuerit integre persoluta.
Quod si vos in huiusmodi terminis illa non solveritis, liberum erit Romano pontifici
1 Koiienbehì, um. : ipsorum- terre • .
- Rodi nbhri. : • sancti ».
1 Rodbnbbrg: • unii" [et] infra scquenles duos menses
• RODBMHKRG Oli.
■■> rg om.
■■ Rodbnbbkg: • cadatis ■.
T Rodenberg : ■ revertantur ».
» Rodknbhkg : • vel •.
a. 12(>5 Cariò I d'Augia e Clemente IV 73
contra vos prò singulis terminis ad penas spirituales procedere, prout sibi videbitur
expedire. Quia vero, sicut in tractatu negotii actum extitit, tempore, quo esset tra-
ctatus sive negotium consumandum, dominus papa petitionem vestram super remil-
tendis vobis eisdem quinquaginta milibus marcarum factam audiret ex parte saltem
aliqua, de qua vos teneri sibi ad gratias deberetis, nolumus quod per prefixionem huius-
modi terminorum aliquod vobis in hoc preiudicium generetur, quin illa pars de qua
vobis taciet gratiam, de predicta summa quinquaginta milium deducatur. l
Quandocumque autem Romanus pontifex, qui prò tempore fuerit, asseruerit vel
dixerit Romanam ecclesiam indigere, ita quod super indigentia huiusmodi ipsius
Romani pontificis simplici verbo stetur, vos vel vestri in dicto regno heredes requi-
siti ab co in Urbem, in Campaniam, in Maritimam, in patrimonium beati Petri
in Tuscia, ducatum Spoletanum, marchiam Anconitanam et in premissam civitatem
Beneventanam ac eius territorium et pertinentias, que remanebunt ecclesie, et in
omnes terras alias ipsius ecclesie per Italiani trecentos milites equis et armis bene et
decenter munitos et paratos, ita quod unusquisque ipsorum habeat quatuor equita-
turas vel tres ad minus, in ecclesie predicte obsequium et subsidium transmittetis,
per tres menses integros in vestris vel dictorum in regno heredum sumptibus et
stipendiis, semel tantum in anno, in servitio eiusdem ecclesie moraturos, mensibus
ipsis a die, quo iidem milites terram vestri domimi vel fines vestri districtus egressi
fuerint, per vulgares dietas et solitas computandis. Quod si maluerit ecclesia eadem
ingruenti necessitate, super qua stetur 2 verbo Romani pontificis, ut dictum est, navali
iuvari exercitu, predicti milites debita taxatione et recompensatione prehabita in
navale stolium commutentur.
Verum predicta civitas Beneventana, quam hactenus Romana ecclesia sibi reti-
nuit et in suum demanium et dominium cum omnibus iuribus suis et pertinentiis
reservavit, et totum tenimentum civitatis eiusdem cum finibus eius antiquis, quos
Romanus pontifex quandocumque semel, cum3 sibi placuerit, bona fide distinguet,
eidem ecclesie et in eius proprietate libere remanebit, nullo iure vobis vel cuicumque
alii de regno predicto ibidem retento seu quolibet modo reservato. Distinctioni quoque
per Romanum pontificem semel faciende, ut dictum est, stabitis absque contra-
dictione seu refragatione quacumque, prout ipsa distinctio per apostolicas litteras
apparebit.
Pro predicta quoque ci vitate Beneventana hac vice reficienda per Beneventanos
exponetis per septennium prò lignaminibus omnia nemora ipsorum regni et tene
et omnem materiam ad edificia oportunam, puta lapides, arenam que puteolana
vocatur, cementum et similia, sine preiudicio iuris singularum personarum ad unam
dietam prope Beneventum. Prestabitis etiam ipsis Beneventanis securitatem per totum
regnum et terram predictam, nisi in terra vestra de novo delinquant; propter quod
ad vos de iure iustitia pertinebit. Privilegia insuper diete civitati a regibus et prin-
1 Rodenberg: « super remittendis vobis eisdem decem milibus marcarum factam crederet ex parte saltem aliqua.
de qua vos teneri sibi ad padani deberetis, nolimus, quod per prefixionem huiusmodi aliquod in hoc vobis faciet
vobis per gratiam de predicta summa decem milium marcarum deducatur » con in nota una proposta non felice di
correzione al « locus corruptus > del testo da lai seguito.
■' Es. Val.: . statuì" ».
3 Es. Vat.: « tantum •,
,'J
Carlo l d'Aìtgiò e Clemente IV »• 1^65
cipibus concessa illibata servabitis. Omnia statuta per quondam Fridericum olim
Romanorum imperatorem seu quoscumque alios reges Sicilie facta contra libertatem
civitatis eiusdem revocabitis; et in omnibus et per omnia que libertatis fuerint ceteris
regnicolis parifìcabitis illam ; nec aliqua statuta seu aliquas leges condetis inposterum,
per que diete civitati directe vel indirecte possit preiudicium generari; ac prò apo-
stolice sedis et beati Bartholomei patroni civitatis eiusdem reverentia fidancias ab
omnibus remitti facietis et remittetis eisdem. Fidanciarum autem remissio est con-
cessio libertatis, ut cives Beneventani possint libere proprias vineas et terras exco-
lere ipsarumque fruges et fructus colligere et easdem vineas ac terras vendere et
de ipsis prò sua voluntate disponere sine aliqua exactione vel munere vel etiam
datione.
Vos autem et vestri in regno Sicilie heredes in dieta civitate ac eius territorio
et pertinentiis suis, que Romane remanebunt ecclesie, vel in Urbe seu Campania vel
Maritima seu in ducatu Spoletano aut marchia Anconitana aut in patrimonio beati
Petri in Tuscia sive in aliis quibuscumque tetris aut demaniis sive feudis ipsius
ecclesie ubilibet constitutis ex successione vel legato aut venditione sive donatione
aut alio quocumque iure vel titulo seu contractu nichil umquam vobis acquiretis vel
vendicabitis seu poteritis acquirere vel quolibet modo vendicare, et nichil umquam
recipietis, habebitis vel retinebitis, seu poteritis recipere, vel habere seu etiam reti-
nere;1 ac nullam potestariam seu capitaniam vel rectoriam.nullumque alium honorem
nullamque dignitatem seu potestatem, senatoriam vel quameunque aliam, aut admi-
nistrationem vel commendam, nec quodeumque aliud officium recipietis seu recipere
poteritis, habebitis vel retinebitis, seu habere vel retinere poteritis in eisdem. Hoc
autem intelligimus de illis heredibus vestris, qui vobis in eodem Sicilie regno succe-
dent. Nolumus enim, quod delictum aliorum heredum, qui succedent vobis in comi-
tatibus et aliis terris vestris, in penam heredis, qui est vobis successurus in regno,
aliquatenus extendatur. Ne vero huiusmodi alii heredes vestri contra ea, que conti-
nentur in isto articulo, forsan aliquo tempore venire presumant, acquirendo vel vendi-
cando aut recipiendo vel habendo seu retinendo sibi aliquid in terris in articulo ipso
expressis, vel recipiendo, habendo seu retinendo in eisdem terris potestariam seu
capitaniam vel aliquid aliud de his que in articulo continentur eodem: sic super
hoc duximus providendum, ut videlicet nulli etiam huiusmodi aliorum heredum
vestrorum ullo umquam tempore liceat sibi quicquam in eisdem terris acquirere vel
vendicare, recipere, habere vel etiam retinere aut recipere vel habere seu retinere -
potestariam seu capitaniam vel rectoriam aut aliquid aliud ex his, que, prout dictum
est, in eodem articulo plenius exprimuntur. Quicumque autem ipsorum secus presum-
pserit, eo ipso exeommunicatus existat, nec ipse nec eius posteri in perpetuum pos-
sint in eodem regno succedere, si eis in casu aliquo huiusmodi successio deferretur; 'J
sed ab illa repellantur ' omnino, et nichilominus ille, qui tunc eiusdem regni guber-
naculis presidebit, ;> Romano pontifici contra eum patenter assistere teneatur.
i Rohenbeki; : ■ recipere, habere vel retinere <
- Rodenhkki. om. • aut-retinere ».
Roderbbrc: • devolvere tur •.
' Rodenuekg . ■ repellatUT >,
■' Rodenberi. . « irubernacula possidet ».
a. 1285 Carlo / d'Angiò e Clemente l\ 75
Si vero vos vel vestri in regno heredes predictam Beneventanam civitatem, ter-
ritorium vel pertinentias cius, que remanebunt ecclesie, vel aliquam partem earum,
aut Campaniam aut Maritimam seu Urbem aut ducatum Spoletanum vel marchiani
Anconitanam sive patrimonium beati Petri in Tuscia aut alias quascumque terras
Romane ecclesie ubilibet constitutas occupaveritis vel occupati feceritis aut super
hiis offenderitis vel molesta veritis ecclesiam seu feceritis molestari,1 et postquam
super hoc a Romano pontifice moniti vel requisiti fueritis, vel si commode moneri
aut requiri nequiveritis, iuxta ipsius Romani pontificis assertionem vel dictum, post-
quam de hoc ipse publice ac 2 solempniter vos monuerit, intra tres menses non resti-
tueritis integre omnia occupata: eo ipso ab eorundem regni Sicilie et terre iure
cadatis totaliter, ipsaque regnum et terram prorsus amittatis, et hec ad Romanam
ecclesiam libere devolvantur. Quod si etiam restitueritis occupata, nichilominus ad
plenum de universis iniuriis et dampnis illatis ad mandatum eiusdem Romani pontificis
satisfacere teneamini. Alii quoque heredes vestri, videlicet qui vobis non 3 succedent
in regno, occupare vel facere occupari easdem terras Romane ecclesie vel molestare
et molestari facere super illis eandem ecclesiam non attemptent. UH vero, qui secus
attemptaverint, premissas penas, ut videlicet eo ipso sint excommunicati et tam ipsi
quam eorum posteritas in perpetuum ad successionem predicti regni, si in aliquo
forte casu eadcm successio devolveretur 4 ad illos, nullatenus admittantur, incurrant ;
et rex Sicilie, qui tunc erit, teneatur assistere Romano pontifici contra ipsos, prout
superius est expressum.
Sane omnibus ecclesiis, tam cathedralibus quam aliis, regularibtts et secularibus,
necnon et omnibus prelatis et clericis ac universis personis ecclesiasticis, secula-
ribus et religiosis, r' et quibuslibet religionis locis plenarie dimittentur et restituentur
integre omnia bona eorum immobilia, a quibuscumque ablata vel occupata sint et
per quoscumque detineantur. Mobilia vero, que extant et poterunt inveniri, simili
modo restituentur eisdem. Hec autem restitutio fiet absque contradictione vel diffi-
cultate qualibet, sicut nanciscemini predictorum regni Sicilie et terre possessionem,
hoc modo, scilicet quod statim in illa parte ipsorum regni et terre, que vobis obediet,
restitutio ipsa fiet ipsaque postmodum successive consumabitur, sicut eadem regnum
et terra habebuntur. Ne autem super his rebus restituendis ingerì possit aliqua diffi-
cultas, deputabuntur a Romano pontifice aliqui viri discreti, ad quorum mandatum
et arbitrium iurium et rerum immobilium et mobilium que extant restitutio piena
fiat, ita quod ea, de quorum dominio vel proprietate seu possessione notorium
fuerit, ad eorum mandatum et arbitrium mox reddentur. In dubiis vero per ipsos
de plano et absque strepitu iudicii veritas diligentiusinquiretur. Sufficiet autem 6 vocari
camerarium vel procuratorem seu ballivum, in cuius iurisdictione vel ballivia seu
territorio bona, de quibus agetur, 7 consistant, ad videndum iurare testes, qui in
huiusmodi inquisitione deponent.
1 Rodeinberc. : e occupaveritis vel occupari feceritis am molestari •.
■ Rodexberg : ■ aut >.
J Es. Vat. ora. !
* Rodexrerc, : ■ devolventi- •.
■ Rodexberg : « regularirius ..
6 Rodenberg: < sufficit enim ..
7 Es. Yat.: caseretur».
7b Carlo I d'Angiò e Clemente IV a. 1265
Omnes insuper ecclesie, tam cathedrales quam alie, regulares et seculares,
necnon et omnes prelati et clerici et universe persone ecclesiastice, seculares et
religiose, et quecumquc religionis loca cum omnibus bonis suis in electionibus, postula-
tionibus, nominationibus, provisionibus et omnibus aliis piena libertate gaudebunt ; nec
ante electionem sive in electione vel post regius assensus vel consilium aliquatenus
requiretur. Quam utique libertatem vos et vestri in predicto regno heredes semper
manutenebitis et conservabitis et manuteneri et conservari facietis ' ab omnibus subditis
vestris; dicteque ecclesie ac persone utentur libere omnibus bonis et iuribus suis,
salvo vobis et vestris in regno heredibus iure patronatus in ecclesiis in tantum, quantum
in hac parte patronis ecclesiarum canonica instituta concedunt, ubi antiqui reges
Sicilie huiusmodi ius patronatus in ipsis ecclesiis habuerunt. Omnes etiam cause ad
forum ecclesiasticum pertinentes libere et absque ullo impedimento agitabuntur,
tractabuntur et ventilabuntur coram ordinariis et aliis ecclesiasticis iudicibus et termi-
nabuntur per eos. Et si ad sedem apostolicam super huiusmodi causis appellari conti-
gerit, tam appellantes quam appellati ad eandem venire sedem prò appellationum
prosecutionibus 2 libere et absque aliqua inhibitione permittantur. Sacramenta vero
(ìdelitatis prestabuntur secundum antiquam et rationabilem consuetudinem, prout
canonica instituta3 permittunt, ab illis ecclesia rumprelatis, quorum predecessores anti-
quis illa Sicilie regibus prestiterunt. Ab illis autem prelatis et ecclesiis, qui tempo-
ralia sive regalia bona tenent, si qui tamen sunt, qui huiusmodi bona teneant a domino
regni et aliis dominis temporalibus, et qui huiusmodi ratione honorum ab antiquo
consueverunt regibus et ipsis dominis temporalibus servitia exhibere, huiusmodi
honesta et antiqua servitia eis secundum rationabilem et antiquam consuetudinem, et
sicut antiqua4 patiuntur canonica instituta,3 impendantur, salva semper circa ecclesias
cathedrales et alias regulares et seculares ac personas et loca ecclesiastica tam in
faciendis provisionibus et electionibus confirmandis quam in omnibus quibuscumque
aliis Romani pontificis et ecclesie romane iurisdictione :' ac auctoritate plenaria et
libera potestate.
Revocabitis quoque omnes constitutiones seu leges per dictum Fridericum vel
per reges Sicilie seu per Conradum ipsius Friderici fìlium aut Manfredum quondam
principem Tarentinum, qui de facto detinet 6 ipsum regnum occupatum, editas contra
ecclesiasticam libertatem, nec statuta vel constitutiones aliquas edetis aut etiam
promulgabitis, per que iuri aut ecclesiastice libertati derogetur. 7
Promittitis" etiam, quod nullus clericus vel persona ecclesiastica eorundem regni
et terre in civili vel criminali causa convenietur coram iudice seculari, nisi super
feudis iudicio petitorio ' conveniatur civiliter, sed omnes ecclesie et i0 persone eccle-
siastice omnimode erunt libere et in nullo regi vel principi subiacebunt.
1 Rodbnberg: "i manuteneri facietii
- Rodbnberg: «executionibns».
3 RODENBERG : . stallila. .
' Bs. Val. om.
* Rodenhkrg : > iurisdictionibus •.
• RoDBKBI BC ■ "ini' l •.
: RoDBNBBRG : ■ derOgCtl
" Rodbnberg: « Premiti
- pi i itorìs ..
-.m. ei i lesie < i •.
a- 1265 Carlu I d'Angiò e Clemente TV 77
Xullas insuper tallias vel collectas imponetis ecclesiis, monasteriis, clericis et
riris ecclesiasticis vel rebus eorum; et in ecclesiis vacantibus vos vel vestri in
regno heredes nulla habebitis regalia; nullosque fructus, redditus et proventus, nullas
edam obventiones ac nulla prorsus alia percipietis ex iisdem, custodia earundem
ecclesiarum interim libera ' remanente penes personas ecclesiasticas iuxta canonicas
sanctiones.
Comites vero, barones, milites et universi homines totius regni et terre pre-
diete vivent in eadem libertate et habebunt illas immunitates illaque privilegia ipsisque
gaudebunt, quas et que tempore dare memorie Guilk-lmi secundi Sicilie regis et
aliis antiquis. temporibus habuerunt.
Omnes exules regni Sicilie et terre predicte, cuiuscumque conditionis existant,
ad mandatum ecclesie reducentur - in regnum et terram predicta, ipsisque de bonis
et iuribus eis debitis restitutio piena fiet. In huiusmodi autem restitutione secundum
predictam formarti in capitulo de bonis ecclesiarum ;l restituendis contentam tam
in notoriis quam in dubiis procedetur; omnesque captivos et obsides, qui tenentur
in regno et terra predictis, Romanos, regnicolas et alios de terra ecclesie, Tuscos et
Lombardos et illos de marchia Tarvisina bona fide restituetis libertati prò posse.
Heredibus vero quondam Riccardi comitis Sorani, germani felicis recordationis
domini Innocentii pape tertii, ius, quod in comitatu Sorano, et aliis ecclesie Romane
tidelibus illud, quod in aliis civitatibus et bonis, si qua eis in regno et terra predictis
a regibus et principibus sunt concessa, obtinent, penitus erit salvum;4 nec per pre-
sentem ipsorum regni et terre concessionem comitatuum Sore :' concessorum eorun-
dem cuique, quo ad proprietatem seu possessionem, preiudicium generetur, regio
in his omnibus iure salvo.
Nullam etiam confederationem vel pactionem seu societatem cum aliquo impe-
ratore vel rege vel principe seu barone, Sarraceno, Christiano vel Greco, aut cum
aliqua provincia seu civitate aut communitate vel loco aliquo scienter contra Roma-
nam ecclesiam vel in dampnum ecclesie facietis; et si etiam feceritis ignoranter,
teneamini ad mandatum ecclesie revocare.
Habebitis 6 autem mille ad minus Ultramontanorum militum comitivam; quorum
quilibet equitaturas quatuor secum habeat. ' Habebitis etiam trecentos balistarios et
tot alios bellatores, quot ad prosecutionem negotii sufficere videbuntur. 8
Et usque ad annum a presenti die computandum sic muniti cum tota vestra
huiusmodi comitiva esse teneamini et sitis extra fines comitatus Provincie versus
Italiani vel in Italia, et ex tunc infra tres menses immediate sequentes esse teneamini
et sitis in terris conterminis9 regno Sicilie, nisi forsitan in Italia hostium obstaculo
impediamini vel occursu ; quorum impugnationi et debellationi quamdiu taliter muniti
1 Rodknberg: «libere».
2 Rosenberg : « reducantnr ».
■ Rodenberg: • ecclesiasticis».
« Rodenbekg: .illud in aliis comitatibus-pridcipibus concessa obtinent, erit salvum».
1 RODF.NBERG : « sic ».
« Rodenberg: • Haheatis ..
< Rodenberg : « habebit ».
» Rodenberg: » negotii tidei sufficere videntur ».
» Rodenberg: »contiguis».
78 CarlQ 1 d-'Angiò <• Clemente IV a. 1265
perscveranter institeritis, intelligamini negotium prosequi, nec vobis tempus predi-
ctorum trium mensium currat. Quod si vos sic muniti usque ad huiusmodi annum
non fueritis extra fines predicti comitatus, vel si infra eosdem tres menses tali non
prepediti obstaculo non fueritis in terris eisdem Sicilie regno conterminis cum comi-
tiva huiusmodi constituti, vel in quocumque easu, vobis prosecutioni negotii opor-
tunam non impcndentibus ' operam, in eisdem terris conterminis dicto regno infra
ipsos tres menses non fueritis sic muniti: liberum erit Romano pontifici ac in pote-
state remanebit ipsius dicere, pronunciare vel proferre in scriptis vel sine scriptis
de Consilio vel sine Consilio fratrum suorum, vobis aut alio etiam quocumque, cuius
forsitan interesset, non vocatis et absque omni iuris solempnitate, collationem, con-
cessionem, investituram, vobis et lieredibus vestris de regno et terra predictis factas,
vacuas omnino esse nullumque robur vel valorem habere ac eas revocare, cassare,
irritare ac ipsas cassas et irritas nunciare. Liberum quoque erit eidem Romano pon-
tifici hoc idem facere, si, quod absit, vel longa prepediti valitudine vel morte pre-
venti dictum negotium iuxta eandem formam non assumpseritis vel assumptum non
fueritis prosecuti, nisi forte talis persona et tam idonea iuxta formam eandem vices
vestras vel vestrorum heredum in hac parte suppleverit, que merito ad hoc suffi-
ciens possit 2 et debeat a Romana ecclesia reputari. Quod si forte vos alio3 impedi-
mento fueritis irretiti et hoc significaveritis Romano pontifici, tunc liberum erit eidem
Romano pontifici et 4 in potestate remanebit ipsius vel ' dicere, pronunciare et appro-
bare et proferre iuxta formam in capitulo ipso contentam collationem, concessionem
et investituram huiusmodi, vobis et heredibus vestris factas de regno et terra pre-
dictis, vacuas omnino esse nullumque valorem et robur habere ac eas revocare,
cassare et irritare et ipsas cassas et irritas nunciare, vel talem personam et tam
idoneam assumere vel admittere ad dictum negotium, que merito ad hoc ab ipso
suftìciens reputetur.
Denique " omnes premissas conditiones, que in persona vestra apponuntur, circa
vestros etiam in dicto regno heredes et successores intelligimus et volumus esse
dictas, sai vis omnibus, que circa alios heredes vestros ordinata consistunt, prout
superius est expressum.
Vos etiam dabitis privilegium vestrum domino pape ac Romane ecclesie bulla
aurea bullatum, in quo proprio iuramento fatebimini et recognoscetis expresse
regnum Sicilie et totam terram que est citra Farum usque ad confinia terrarum
Romane ecclesie, cxcepta civitate Beneventana cum territorio et pertinentiis eius,
que ecclesie remanebit eidem, ex sola gratia et mera liberalitate sedis apostolice
vobis vestrisque heredibus de novo fore concessa, vosque recepisse ac tenere regnum
et terram huiusmodi a dieta Romana ecclesia sub pactis et conditionibus supradictis.
Ut autem predicti negotii consumatio et hec nostra collatio, concessio et inve-
stitura ac revocano ac alia premissa illibata perpetuo maneant et inconeussam semper
1 E-. Vat.: • impedientibus » !
RODBMBERG ■ UfBl eri el possil ..
RoDENBI «.. : € aliquo ».
' RoDINBBKC "in. « uni. -et ..
Rodi ibi k.. om.
Rodi kbbrc ■ Deii
a. 1372 Gregorio XI e Federico HI d'Aragona 7C<
obtineant fìrmitatem, presens instrumentum seu presentes litteras sigillorum nostro-
rum munimine roboratas vobis duximus concedendas.
Actum Rome apud Lateranum in basilica Salvatoris l que appellatur Constan-
tiniana, ante sacratissimum altare ipsius basilice, Il II Kalendas Iulii, * anno Do-
mini MCCLXV, pontificatus vero predicti Clementis pape INI anno primo ».
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infrin-
gere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se
noverit incursurum.
Dat. Perusii per man uni magistri Michaelis de Tholosa sancte Romane ecclesie
vicecancellarii, IlNonas Novembris, indictione nona.incarnationis Dominice MCCLXV,
pontificatus vero domini Clementis pape UH anno primo.
Da Montini. Gemi. Histor. Epistolae saeculi XIII e regestis Pontificum Romanorum
selectae, ed. C. Rodenberg. Tomus III (.Berolini 1894), 639-653 (n. 646) il quale, salvo il
tratto fino alla parola « officio » in 1. 25 di p. o4, tradito anche in Reg. Val. 32 neh' Archivio
segreto Vaticano (nuovamente ora collazionato i, tolse dall'edizione di E. Martene-U.
Durand, Thesaurus novits anecdotorum II, Lutetiae Parisiorum 1717, col. 220-237 (n. 174)
e corresse il testo sulla base delle «conditiones super negotio regni Sicilie», colle quali
Urbano IV era stato disposto a conferire a Carlo il regno di Sicilia, ripubblicate da Roden-
berg, loc. cit. 510-520 (n. 539), collazionato ora, e seguito in tutto ciò che possa avere qualche
valore, il testo contenuto nella dichiarazione originale in data di Roma 17 febbraio 1295,
con cui Carlo li d'Angiò riconosce che il padre aveva ricevuto in feudo dalla Chiesa
Romana la Sicilia e le terre napoletane, in AA. Arni. I-XVIII 480 (già Ann. II, e. V,
>i. 5) nell Archivio segreto Vaticano. L'esemplare vaticano pone compiuta l'investitura
«HII Kalendas Iunii», ciò che è incompatibile colla data (XI Kalendas Iulii) della com-
missione e podestà conferite dal Papa ai Cardinali.
/ re di Napoli e Sicilia ripeterono in seguito questa formula nell'atto dell'omaggio
feudale. Essa presenta qualche variazione negli accordi intervenuti, nel 1372, per opera
di Gregorio XI fra Giovanna I di Napoli e Federico IH d'Aragona, che dolcette pro-
mettere, fra altro, l'osservanza di quanto segue:
Item quod praefatus Fredericus promittet solemniter et jurabit, quod omnibus ecclesiis
tam cathedralibus quam collegiatis regularibus et secularibus, nec non aliis ecclesiis, et
omnibus praelatis et clericis, ac universis personis ecclesiasticis secularibus et regularibus,
et quibuscunque reliyiosis locis et personis in regno Trinacriae seu insulis praedictis infra
tres annos, et ante, quantocius 3 poterit, bona fide assignabit realiter et cum effectu suo posse
omnia castra, fortalitia, jura et bona ad ipsas ecclesias, seu ecclesiasticas personas spectantia
quoquo modo, seu per eas, seu earum nomine • quomodolibet possessa, seu in quorum posses-
sione fuerunt tempore, quo Siculi contra inclytae memoriae praefatum Regem Carolum rebel-
1 Rodenberg: < saniti Salvatoris ..
- Es. Vat.: « Iunii >.
3 Raynaldcs: «annos, quanto citius ..
" Rayxaldus: € prò eis seu eorum nomine».
Gregorio XI e Federico III d'Aragona a. 1372
larunt; ita quod de nullo cursu temporis opponatur eisdem, cum notorie dictis temporibus
hostilitates duraverint; nisi ' per praelatos ecclesiarum ipsarum, vel alios authoritatem haben-
tes, aliqua ex praedictis castris, fortalitiis, possessionibus, juribus, et bonis quibuscunque
personis concessa, permutata, si ve alienata legitimc extiterint: quo casu praedicta concessio,
datio, permutatio, seu alienatio inviolabiliter observentur, et in suo robore perseverent:
quodque libertatem ecclesiasticam conservabit suo posse, universis personis ecclesiasticis ac
rebus et bonis earum, et ecclesias praedictas ecclesiasticasque personas, omnia religiosa, et
pia loca, resque et bona eorum in sua libertate restituet, et gaudere permittet et curabit
restituì tacere, et gaudere permitti ' juribus et jurisdictionibus, privilegiis, libertatibus a jure
concessis, beneficiis, bonis, juribus, redditibus, et proventibus earundem: nec aliquas exa-
ctiones quovis quaesito colore petet vel exiget ab eisdem per se vel alium, directe vel indirecte;
nec peti, vel cxigi permittet. Ne autem super iis restituendis ingerì possit aliqua difficultas,
deputabuntur a Romano Pontefice aliqui viri discreti, ad quorum mandatum et arbitrium
jurium et rerum immobilium (si qua extent) restitutio piena fiat, ita quod ea de quorum
dominio vel proprietate seu possessione notorium s fuerit, ad eorum mandatum, et arbitrium
mox reddantur. In dubiis vero per ipsos summarie, simpliciter, et de plano, ac sine strepitu
et figura judicii veritas inquiretur, 4 et justitia ministrabitur.
Omnes insuper ecclesiae tam cathedrales quam aliae regulares et seculares, nec non
omnes praelati et clerici, ac universae personae ecclesiasticae seculares et religiosae in ele-
ctionibus, postulationibus, nominationibus, provisionibus, et omnibus aliis piena libertate
gaudebunt: nec ante electionem nec in electione, vel post dicti Frederici seu eius succes-
sorum in regno sive insulis praedictis, consensus vel consilium aliquatenus requiretur : 5 quam
utique libertatem ipse Fredericus, ipsiusque in dictis insulis seu regno successores semper
manutenebunt et conservabunt, et manuteneri facient ab omnibus subditis suis: dictaeque
ecclesiae et personae, et omnia religiosa et pia loca utentur libere omnibus bonis et juribus
suis; salvo sibi et successoribus suis in regno praedicto Trinacriae seu insulis jurepatro-
natus, prout et secundum quod patronis ecclesiarum canonica instituta concedunt, et in illis
tantum ecclesiis, in quibus Reges antiqui Siciliae huiusmodi juspatronatus habuerunt; salva
semper circa ecclesias cathedrales, et alias regulares et seculares quascumque, ac personas
et loca ecclesiastica tam in faciendis provisionibus et electionibus confirmandis, quam in
reservationibus de ipsis ecclesiis faciendis, quam in omnibus et quibuscumque aliis Romani
Pontificis et ecclesiae Romanae jurisdictione, ordinatione, et authoritate plenaria, et libera
potestate.
Omnes vero causae ad forum ecclesiasticum pertinentes libere et absque ullo impedi-
mento agitabuntur, ventilabuntur, et tractabuntur coram ordinariis, et delegatis apostolicis, et
aliis ecclesiasticis judicibus, et terminabuntur per eos: et si ad sedem Apostolicam super
hujusmodi causis appellari contigerit, tam appellantes quam appellati ad eamdem venire
sedem prò appellationum prosecutionibus libere, et absque inhibitione aliqua et impedi-
mento quolibet permittentur. Sacramenta vero fidelitatis praestabuntur Frederico praefato,
et eius in regno Trinacriae successoribus secundum antiquam et rationabilem consuetudinem
Iprout canonica instituta permittunt) ab illis ecclesiarum praelatis, quorum praedecessores
antiquis Regibus Siciliae praestiterunt. Si qui autem sint praelati et clerici, qui temporalia
sive regalia bona teneant a dicto Rege et aliis dominis temporalibus, et qui ratione hujus-
modi honorum ab antiquo consueverunt Regibus et ipsis dominis temporalibus servitia
lALDira • nisi quod •.
Rayhaldui » i, i.ni-i titni lacere et gaudere permittet ».
1 Ratralods ■ notum ».
' Ra YN ALDUS : » inquinimi »,
R n .-. u Dua • n quiratui •.
a. 1274 Rodolfo I di Habsburg ' Gregorio X 81
exhibere hujusmodi lionesta et antiqua servitia ipsis ' Regi et dominis secundum rationa-
bilem et antiquam consuetudinem, et sicut statuta patiuntur canonica impendent. Promittet
etiam quod nullus clericus vel persona ecclesiastica eorumdem regni, seu insularum in
civili, vel criminali causa conveniatur '•' coram judice seculari: sed omnes personae ecclesia-
sticae omnimode erunt liberae, et in nullo dicto Frederico seu ejus successoribus subjace-
bunt. N'ullas insuper talias vel collectas, seu alia onera ecclesiis, monasteriis, clericis, et
viris ecclesiasticis vel rebus eorum directe vel indirecte imponent, imponi facient, vel per-
miuent; et in ecclesiis ac benefìciis vacantibus ipse Fredericus vel ipsius in regno Trina-
criae vel insulis successores nulla habebunt regalia, nullam custodiam,3 nullosque fructus,
redditus, et proventus; nullas obventiones et nulla prorsus alia percipient ab eisdem; sed
custodia earumdem ecclesiarum et beneliciorum interim libera penes personas ecclesiasticas
juxta et secundum statuta canonica remanebit. Revocabunt etiam omnes constitutiones seu
leges per eumdem Fredericum seu praedecessores suos, praefatarum insularum detentores,
si quae editae existant contra ecclesiasticam libertatem: quas nos etiam ex nunc irritas
nunciamus, nec constitutiones vel statuta edent aut promulgabunt, quae juri vel ecclesiasticae
libertati in aliquo derogent.
Da O. Raynaldus, Ann. Eccl. ad a. 1372, x s., ed. J. D. Mansi VII, Lucae 1752, 212 s.,
collazionato il Reg. Aligli. 185, f. 4b3r-4t>4r e ristrumento originale di Giovanna I di Napoli
in data 31 marzo 1373 (cfr. Raynaldus, loc. cit. xxiv, p. 221) in AA. Ann. IXVIII 510 (già
Arni. II, e. V, n. 34) nell Archivio segreto Vaticano.
XVI.
RODOLFO I DI HABSBURG E GREGORIO X.
1. - Confirmatio privilegiorum et iuramentorum per procuratorem data.
6 ghigno 1274.
In nomine Domini amen.
Ego Otto Sancti Guidonis Spirensis prepositus regie aule cancellarius, gloriosis-
simi principis domini mei Rodulfi Dei gratia regis Romanorum semper augusti pro-
curator et nuntius, habens ab ipso mandatum in forma subscripta presenti scripto
confiteor, me privilegia necnon et iuramenta dare memorie Ottonis II II. et quondam
Fr(ederi)ci secundi imperatorum, tunc regum Romanorum, non cancellata, non abo-
lita nec in aliqua sui parte vitiata, sed in prima sui facie aureis bullis regum ipsorum
regie maiestatis impressis typario consignata, diligenter inspexisse, de verbo ad ver-
bum legisse ac in Theotonico ydiomate propter infrascriptos nobiles exposuisse in
consistorio vestro, sanctissime pater et domine domine Gregori papa decime, astan-
tibus vobis reverendis patribus Iohanne Portuensi, Petro Tusculano, Vicedomino
Prenestino, fratribus B. Albanensi, Petro Ostiensi episcopis, Symone tituli Sancti Mar-
tini in Montibus, A. tituli Sancte Praxedis, Guillelmo tituli Sancti Marci, Symone
tituli Sancte Cecilie presbiteris, Ottobono Sancti Adriani, Iacobo Sancte Marie in
R AVN ALDUS : ■ ipsi ».
Raynaldus om.
Raynaldus : « justitiam ■
Rodolfo I di Habsburg e Gregorio A a. 1274
Cosmidin, Gottifrido Sancti Georgii ad Velum aureum, Uberto Sancti Eustachii et
Matheo Sancte Marie in Porticu diaconis cardinalibus, et presentibus inibi venera-
bilibus patribus Henrico Treverensi, Guarnero Maguntino, Engueberto Coloniensi,
Conrado Magdeburgensi, Giselberto Bremensi archiepiscopis, Conrado Argentinensi,
Leone Ratisponensi, Brunone Brixinensi, Ottone Mindensi, Fr(ederi)co Merseburgensi,
Widegone Misnensi, Iohanne Kimensi, Ildebrando Eistetensi episcopis et nobilibus
viris Frederico burclavio de Nurenberk ac Gottefrido comite Seunensi.
Tenores autem predictorum privilegiorum et iuramentorum de verbo ad verbum
tales sunt:
Forma iuramenti Ottonis quarti imperatoris tunc regis Romanorum prestiti
felicis recordationis Innocentio pape III : « Ego Otto - coronam adeptus » (in Monum.
Germ. Histor. Legum Sectio IV. Constit. etc. T. II, 27 s. [n. 23]).
Tenor privilegii dicti Ottonis quarti imperatoris tunc regis Romanorum con-
cessi eidem Innocentio et ecclesie Romane: « In nomine sancte - Kalendas Aprilis »
(v. sopra p. 38 s.).
Tenor privilegii Frederici secundi imperatoris tunc regis Romanorum concessi
eidem Innocentio pape III. et ecclesie Romane: «In nomine sancte - Idus Iulii »
(v. sopra p. 43 s.).
Simile privilegium concessum ab eodem Fr(ederi)co tunc rege Romanorum felicis
recordationis Honorio pape III: « In nomine Dei - indictione prescriptis » (v.sopra p.45s.).
Forma iuramenti eiusdem Frederici tunc regis Romanorum prestiti prefato Inno-
centio pape tercio : « In nomine sancte - indictionis prime » (in Montini. Germ. Histor.,
loc. cit. 62 [n. 50]).
Forma iuramenti eiusdem Frederici tunc regis Romanorum prestiti prefato '
Honorio pape tercio: « In nomine sancte - indictione octava » (in Monum. Gemi.
Histor., loc. cit. 79 s. [n. 66]).
De predictorum itaque archiepiscoporum, episcoporum ac nobilium Consilio et
expresso consensu ego memoratus cancellarius omnia et singula in eisdem con-
tenta privilegiis eiusdem regis R. nomine ratifico, rata et firma habeo et ab aliis
haberi volo et eadem innovo atque de novo concedo, promittens eodem nomine
beato Petro, celestis regni clavigero, ac vobis patri sanctissimo eius successori
ceterisque vestris successoribus et ecclesie Romane ac iurans in animam ipsius
regis R., quod ipse per se vel per alium seu alios non occupabit nec invadet in
totum vel partem aliquam terras ipsius ecclesie Romane aut terras vassallorum
eius, quas iure feudi vel sub census aut alterius prestationis titulo sive alio quo-
cumque modo tenent ab ipsa ecclesia, nec eas vel earum aliquam procurabit
occupari per alium seu alios vel invadi. Quin etiam nec ipsas nec tenentes eas-
dem, se vel terras ipsas sibi ultro volentes subicere, nec officium aliquod aut
dignitatem vel quamcumque potestatem ih terris eisdem et specialiter in civitate
Romana recipiet sub quocumque colore sine vestra seu successorum vestrorum
licentia speciali. Et si qui eas occupare vel invadere temptarent, non solum dene-
gabit illis auxilium, consilium et favorem publicum et occultum, verum etiam
ad requisitioncm vestram vestrorumve successorum adiutor erit contra illos in
1 Si BWA1 v
a. 1274 Rodolfo I di Habsburg e Gregorio A 83
defendendis et conservandis eisdem. Item quod idem Rex Rudolphus per se vel per
alium non offender vassallos ecclesie et specialiter magnificum principem dominum
Carolimi regem Sicilie illustrem seu heredes ipsius, nec volentibus ipsum offendere
prestabit consilium, auxilium aut tavorem publice vel occulte, nec regnum Sicilie,
quod idem rex C. ab eadem Romana tenet ecclesia, vel aliquam eius partem occu-
pabit aut invadet per se vel per alium aut occupali vel invadi procurabit, nec
invadere aut occupare temptantibus prestabit auxilium, consilium aut favorem publi-
cum vel occultum. Alios etiam devotos ipsius ecclesie, qui eidem ecclesie astiterunt
contra dictum Fredericum, heredes vel successores ipsius, propterea non gravabit,
sed nichilominus favorabiliter prosequetur. Vassallos autem suos contra predicto-
rum aliquod facientes prò posse bona fide compescet. Servabit preterea et faciet
omnia et singula, que in canonibus positis sexagesima tertia distinctione, quorum
quidem canonum alter " Ego Lodowicus „ , alter vero " Tibi domino pape ,, incipit,
contine[n]tur. Quodque idem rex R. premissa omnia tam in privilegiis ipsis contenta
quam alia inviolabiliter observabit ac de premissis omnibus et singulis observandis
prestabit tactis corporaliter sacrosanctis euangeliis iuramentum, et privilegia per
omnia, verbis tamen competenter mutatis prout facti qualitas exigit, similia supra-
scriptis continentia et nichilominus piene alia omnia, que preter privilegiorum pre-
missorum tenores superius exprimuntur, ac insuper ratificationem, confirmationem,
innovationem ac novam concessionem omnium renuntiationum, dimissionum, pro-
missionum, pollicitationum, sponsionum, concessionum, cessionum, confirmationum
et confessionum, quas tam dictus Fredericus secundus quam alii reges et impera-
tores Romanorum precedentes eundem beato Petro apostolorum principi, summis
pontificibus qui prò rempore fuerunt vel ecclesie Romane prestitisse noscuntur, pre-
fato apostolorum principi ac vobis sanctissimo patri eius successori ceterisque
catholicis vestris successoribus et ecclesie Romane concedet, quandocumque per
sedem apostolicam super hoc litteris fuerit vel nuntio requisitus. Et iuramenta etiam
prestabit et litteras super huiusmodi prestatione concedet, prout dicti reges Roma-
norum prestiterunt et concesserunt. Postquam autem Romam ad recipiendum unctio-
nem, coronationem seu imperiale diadema pervenerit ipsaque perceperit, premissa
omnia et singula innovabit seu de novo faciet, ac sine aliqua difficultate iuramenta
prestabit, que imperatores romani hactenus prestiterunt. Item quod dictus rex
Rudolfus bona fide sine fraude et malo ingenio procurabit, quod omnes principes Ale-
manie laici promittent et iurabunt, se bona fide curaturos et facturos, quod ipse rex
Rudolfus premissa omnia et singula inviolabiliter observabit, et si quod absit ipse rex
Rudolfus predicta non servaret, iidem principes in hoc ipsi aliquatenus non assistent.
Tenor quoque predicti mandati, quod ab eodem Rudolfo recepì, per omnia talis est :
« Sanctissimo in Christo - anno primo » (in Montini. Gcnn.Histor., loc. cit.42 fn.48]).
Acta sunt hec Lugduni in predicto consistorio, anno Domini MCCLXXIIII,
mense Iunii, die Martis VI. mensis eiusdem, pontificatus vestii anno tercio. Porro
ad certitudinem presentium et memoriam futurorum de premissis omnibus presentes
litteras fieri feci et mei sigilli munimine roborari.
Da Montini. Gemi. Histor. Leguni Sectio IV. Constit. Tomus III (Hannoverae et
Lipsiae 1904-1906), ed. I. Schwalm, 42-44 (n. 49), collazionato nuovamente il transunto del 1278
in Arni. I-XVIII 48 (già Arni. I, e. V, ». 9) nell'Archivio segreto Vaticano.
84
Rodolfo I di Hubsbitrg e Gregorio X a. 1275
2. - Privilegium regium.
21 ottobre 1275.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Rudolfus divina favente clementia Roma-
norum rex semper augustus.
Ab eo solo, per quem reges regnant et potentes scribunt iustitiam, recogno-
scentes inextimabilem nostre promotionis gratiam, qui regali iam in nobis culmine
consumato nos ad obtinendum imperialis glorie solium sua sola pietate disponens,
ut non solum cum principibus sedeamus, sed ut illis presideamus, erexit, sancteque
matris ecclesie ac vestra, pater reverentissime domine Gregori divina providentia
papa X, immensa beneficia, quibus nos in benedictione dulcedinis prevenistis feli-
cibus eiusdem nostre promotionis auspitiis, multiplicibus concurrendo favoribus et
ipsam favorabilis prosecutionis auxiliis confòvendo, attenta sollicitudine recensentes,
reddimur corde solliciti, cogimur cogitare profundius, qua tante dignationis gratiam
digna saltem, prout humana insufficientia sufficit, gratitudine prosequamur. Illi ergo,
a quo cuncta procedere novimus et humiliter confitemur quod ab eo recepimus,
offerentes eius et apostolice sedis ac vestris obsequiis, nos quicquid possumus, quic-
quid sumus, in perpetuum humili voto et incommutabili ' proposito devovemus, vobis-
que, beatissime pater, et omnibus successoribus vestris catholicis ac eidem sancte
Romane ecclesie, speciali matri nostre, omnem obedientiam, honorificentiam atque
reverentiam semper humili corde ac devoto spiritu impendemus, quam predeces-
sores nostri reges et imperatores catholici vestris antecessoribus impendisse noscun-
tur, nichil exinde volentes diminui, sed magis augeri, ut nostra magis devotio enitescat.
Illum igitur abolere volentes abusum, quem interdum quidam predecessorum nostro-
rum exercuisse noscuntur et dicuntur in electionibus prelatorum, concedimus et san-
cimus, ut electiones prelatorum libere et canonice fiant, quatinus ille preficiatur ecclesie
viduate quem totum capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxerit eligendum,
dummodo nichil desit de canonicis institutis. Appellationes autem in negotiis et causis
ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere fiant, earum prosecutionem sive processum
nullus impedire presumat. Illuni quoque dimittimus et refutamus abusum, quem in
occupandis bonis decedentium prelatorum aut etiam ecclesiarum vacantium nostri
consueverunt antecessores committere prò motu proprie voluntatis. Omnia vero spiri-
tualia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relinquimus libere disponenda, ut que sunt
cesaris cesari et que sunt Dei Deo recta distributione reddantur. Super eradicando
autem heretice pravitatis errore auxilium dabimus et operam efficacem. Possessiones
etiam, quas Romana ecclesia recuperavi^ ab antecessoribus nostris seu quibuslibet
aliis ante detentas, liberas et quietas sibi dimittimus et ipsam ad eas obtinendas bona
fide promittimus adiuvare. Quas vero nondum recuperavit, ad recuperandum erimus
prò viribus adiutores; et quecumque ad manus nostras devenient, sine difficultate
ac mora ei restituerc satagemus. Ad has pertinet tota terra que est a Radicofono
usque Ceperanum, marchia Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse Matil-
dis, comitatus Rrittenorii, exarchatus Rauenne, Penthapolis, Massa Trabaria cum
a. J275 Rodolfo I di Habsburg e Oregon V 85
adiacentibus terris et omnibus aliis ad Romanam ecclesiam pertinentibus, ut eas
habeat Romana ecclesia in perpetuum cum omni iurisdictione, districtu et honore
suo. Verumtamen cum ad recipiendum coronam imperii vel prò necessitatibus eccle-
sie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato summi pontificis reeipiemus
procurationes sive fodrum ab ipsis. Omnia igitur supradicta et quecumque alia per-
tinent ad Romanam ecclesiam de voluntate et conscientia, Consilio et consensu prin
cipum imperii libere il li dimittimus, renuntiamus et restituimus, nec non ad omnem
scrupulum removendum, prout melius valet et efficacius intelligi, concedimus, con-
ferimus et donamus, ut sublata omnis contentionis et dissensionis materia, firma pax
et piena concordia inter ecclesiam et imperium perseverent. Adiutores erimus ad
retinendum et defendendum ecclesie regnum Sicilie cum omnibus ad ipsum spectan
tibus tam citra Farum, quam ultra, necnon Corsicam et Sardiniam ac cetera ima
que ad eam pertinere noscuntur, tamquam devotus filius et catholicus princeps.
Promittimus quoque beato Petro, celestis regni clavigero, ac vobis patri sancis-
simo ipsius beati Petri [successori] ' ceterisque vestris successoribus et eidem ecclesie
Romane, quod per nos vel per alium seu alios non occupabimus nec invademus in
totum vel in partem aliquas terras ipsius ecclesie Romane aut vassallorum eius, quas
iure feudi vel sub census seu alterius prestationis titulo sive alio quocumque modo
tenent ab ipsa ecclesia, nec eas vel earum aliquam proturabimus occupali per alium
seu alios vel invadi. Quin etiam nec ipsas nec tenentes easdem, se vel terras ipsas
nobis ultro volentes subicere, nec orficium aliquod aut dignitatem vel quamcumque
potestatem in terris eisdem et specialiter in civitate Romana reeipiemus sub quo-
cumque colore sine vestra seu successorum vestrorum licentia speciali. Et si qui
eas occupare vel invadere temptarent, non solum denegabimus illis auxilium, con-
silium et favorem publicum et occultum, verum etiam ad requisitionem vestram
vestrorumve successorum adiutores erimus contra illos in defendendis et conservandis
eisdem. Nec offendemus per nos vel per alium vassallos ecclesie ipsius et specia-
liter magnificum principem dominimi Carolum regem Sicilie illustrem seu heredes
ipsius, nec volentibus ipsum offendere prestabimus auxilium, consilium vel favorem
publice vel occulte, nec regnum Sicilie, quod idem rex Carolus ab eadem Romana
tenet ecclesia, vel aliquam eius partem occupabimus aut invademus per nos vel per
alium aut occupari vel invadi procurabimus, nec invadere aut occupare temptantibus
praestabimus publicum vel occultum auxilium, consilium aut favorem. Alios etiam
devotos ipsius ecclesie, qui eidem ecclesie astiterunt contra quondam Fredericum
olim Romanorum imperatorem, heredes aut successores ipsius, propterea non gra-
vabimus, sed nichilominus favorabiliter prosequemur. Vassallos autem nostros contra
predictorum aliquod facientcs compescemus prò viribus bona fide. Servabimus pre-
terea et faciemus omnia et singula, que in canonibus positis sexagesima tertia distin-
zione, quorum quidem canonum alter " Ego Lodouicus „, alter vero " Tibi domino
pape „ incipit, continentur. Postquam autem Romam ad recipiendam unctionem,
coronationem et imperiale diadema pervenerimus ipsaque perceperimus, premissa
omnia et singula -innovabimus seu de novo faciemus, et sine aliqua difficultate iura-
menta prestabimus, que imperatores Romanorum hactenus prestiterunt. Promittimus
i Manca nell'originale.
86 Onorio IV e Carla II <l Angiò a. 1285
insuper, quod bona fide sine fraude ac malo ingenio procurabimus, quod omnes
principe? Alemanie laici promittent et iurabunt, se bona fide curaturos et facturos,
quod nos premissa omnia et singula inviolabiliter observemus, et si quod absit eadem
non servaremus, ipsi principes nobis in hoc aliquatenus non assistent. Ut autem hec
omnia vobis memorato sanctissimo patri nostro domino Gregorio sacrosancte Romane
ecclesie summo pontifici vestrisque successoribus per nos et nostros successores
Romanorum reges et imperatores observentur firmaque semper et inconvulsa per-
maneant, presens privilegium conscriptum nostro iussimus sigillo cereo communiri.
Promittentes nichilominus aliud de verbo ad verbum et per omnia simile aurea bulla
typario nostre maiestatis impressa munitum infra tempus coronationis nostre vobis
et sedi apostolice sine difficultate qualibet exhibere.
Testes hii sunt: Ademarus Lugdunensis, Bonifatius Rauennas, Odo Bisuntinus,
et Iacobus Ebredunensis archiepiscopi, Stephanus Parisiensis, Henricus Basiliensis,
Johannes Leodiensis et Amedeus Valentinus episcopi, Ludowicus comes palatinus
Reni dux Bowarie, Phylippus dominus Karinthie, Cunradus dominus de Tekke, Hen-
ricus marchio de Batslerch, Fredericus burgravius de Nurenberch, Henicho et Fre-
dericus comites de Liningen,1 Albertus et Burchardus comites de Hohenberch, Theo-
baldus comes de Pherreto, Ebhardus comes de Karrenellenbogen, Gibertus langravius
Alsatie inferioris, Henricus comes de Vriburch, Mangoldus comes de Nellenburch,
Eberardus comes de Habesburch, Hermannus comes de Sulz, Lodowicus comes de
Honberch, Gottifredus comes de Leustein, Cunradus nobilis de Wartenberch, Ebhar-
dus nobilis de Luphe et Reinhardus nobilis de Hanawe, comes de Buchekke.
Acta sunt hec anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo quinto, indi-
ctione HII, regnante domino Rudolfo Romanorum rege glorioso, regni eius anno tertio.
Signum domini Rudolphi Romanorum regis invictissimi (M.).
Dat. Lausane, per manum Henrici episcopi Tridentini regalis aule prothonotarii,
XII. Kal. Novembr.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. 81-83 (n. 90), con nuova collazione dell'autografo
in AA. Ann. I-X Vili 40 (già Ami. I, e. V, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano.
XVII.
CONFERMAZIONE DA PARTE DI ONORIO IV DELLE COSTITUZIONI
DI CARLO II D'ANGIÒ RELATIVE ALLE COSE ECCLESIASTICHE.
17 settembre 1285.
Ad perpetuam rei memoriam.Dilectus filius nobilis vir C(arolus),2 dare memorie C.
regis Sicilie primogenitus, tunc princeps Salernitanus et ejusdem regis in regno Sicilie
vicarius generalis, tanquam vir catholicus de genere ortus christianissimo devotam
ad Dcum et ipsius ecclesias mentem gerens ejusdem generis vestigia imitatus prò
bono statu ecclesiarum regni predicti et ad conservationem jurium earundem inter
1 Originale : • Liuin^'cn •.
: I'kou om.
a. 1285 Onorio IV e Carlo II d 'Augia 87
cetera, licet sub alio forsan verborum scemate, dicitur statuisse et mandasse invio-
labiliter observari.
Quod decime que debebantur ecclesiis et personis ecclesiasticis regni ejusdem
catholicorum regum Sicilie temporibus et debentur et recipi ab ecclesiis consueve-
runt, eisdem ipsis ecclesiis sine difficultatis obstaculo ac more dispendio persolvantur,
scilicet que debentur in pecunia in festo Pentecostes et alia que debentur in fru-
mento et aliis victualibus, vino, oleo, seu fructibus aliis, illis temporibus, quibus per-
cipiuntur, et si aliqua sint que ceteris diebus persolvi consueverunt die debita per-
solvantur, et ne de hoc ecclesie vel persone ecclesiastice necesse habeant singulis
annis a curia litteras impetrare, statuit quod sub pena dupli ejus quod prò decimis
vel aliis juribus personis vel ecclesiis, quibus secundum ordinationem premissam
solutum non fuit, debetur, secreti seu magistri procuratores ac magistri salis bajuli
vel alii officiales qui eas debent persolvere tam presentes quam futuri teneantur ea
integraliter solvere, secundum quod superius est distinctum, nullo inde mandato alio
expectato.
Item, quod comites, barones et ceteri qui tenentur ad decimas et jura alia eccle-
siis vel personis ecclesiasticis prò bonis que tenent ea teneantur solvere suis tem-
poribus, quibus hactenus extitit consuetum, adiciens quod ad hoc auctoritate sui sta-
tuti super hoc editi ad requisitionem personarum quibus debentur per justitiarios
Provincie compellantur, quodque solvantur a baliis quibuscumque per quos bona
pupillorum terras et feuda tenentium procurantur, sive baliatus curia teneat, sive
alii sint commissi sive terre vel feuda aliquorum occasione delieti vel quacumque
alia causa per curiam teneantur.
Item, quod clerici, nisi prò bonis feudalibus, prout continetur in conventionibus
inter dictum regem et Romanam ecclesiam habitis, ad judicia saecularia non tra-
hantur.
Item, quod ecclesie in toto regno predicto gaudeant privilegio, eis per com-
munia jura indulto, scilicet quod rei qui ad eas confugiunt abinde non extrahantur
inviti, nisi in casibus a jure permissis.1
Item, quod domus prelatorum, religiosorum et aliarum ecclesiasticarum perso-
narum sine voluntate ipsorum causa hospitandi ab officialibus vel aliis personis, eis
invitis, nullatenus capiantur; et si de voluntate ipsorum prelatorum, religiosorum
vel aliarum personarum ecclesiasticarum recepti fuerint, ibi criminalia judicia exer-
cere aliquatenus non presumant, nec lectos vel res eorum contra voluntatem ipsorum
accipiant, et si secus factum fuerit, post emendationem et restitutionem dampni, si
comes fuerit vel baro qui contra fecerit, teneatur 2 ad penam duodecim unciarum
auri, si simplex miles ad sex, et si burgensis ad tres.
Item, quod officiales, comites, barones, vel alie quecumque persone laicales non
intromittant se de electionibus prelatorum, vel collationibus prebendarum seu quo-
rumlibet ecclesiasticorum beneficiorum directe vel indirecte, nec de aliis ad spiri-
tualia pertinentibus, nisi quantum ratione juris patronatus aliquibus competit, vel ex
privilegio est concessum, nec propter prelatos capitula ecclesiarum seu conventus
piorum locorum ipsorum consanguinei vel vassalli quomodolibet molestentur.
1 Prou: « premissis ••
- Prou : « tenentur »
88 Onorio IV e Carlo II a" Augia a. 1285
Item, quod clerici qui clericaliter vivunt in collectis et exactionibus aliis quibus-
cumque nec prò bonis ecclesiasticis, nec prò patrimonialibus de portionibus eos legi-
time contingentibus cum aliis teneantur.
Item, quod res et possessiones, que non sunt in aliquo curie vel alii obligate,
dari, donari possint ecclesiis et legari, sed, et si ea obligatione tenentur propter quam
datio, donatio, vel legatio de jure impediri non possit, hoc casu res et possessiones
hujusmodi prefatis titulis cum onere suo ad ecclesias transferantur.
Item, quod vassallis ecclesiarum, qui ea que habent ab ecclesiis tenent et sunt
eisdem ecclesiis ad servitia personalia obligati, officia per curiam, comites, barones
vel alios sine ipsorum prelatorum licentia nullatenus committantur.
Item, quod privilegia et jura concessa ecclesiis et personis ecclesiasticis a catholicis
et antiquis regibus Sicilie, in quorum possessione sunt, serventur illesa ; de illis vero
in quorum possessione non sunt, fiat eis sine difficultate justitia in curia competenti.
Item, quod officiales et commissarii curie possessiones et res que ab ecclesiis possi-
dente non auferant nec in ipsis easdem ecclesias contra justitiam perturbare presumant.
Item, quod officiales seu seculares persone se nullatenus intromittant ad cogno-
scendum de aliquo crimine ecclesiastico nec impediant prelatos aut ipsorum officiales
quin de hujusmodi crimine libere cognoscant et puniant ut est juris.
Item, quod justitiarii vel alii officiales vassallos ecclesiarum coram se vel ad
ipsorum judicia in civilibus trahere non presumant.
Item, quod prelati ecclesiarum, ecclesiastice persone ac officiales ipsarum vas-
sallos earum debitores suos possint, prout eis competit, compellere ad satisfaciendum
sibi de debitis et juribus earundem, contradictione aliqua illegitima non obstante.
Item, licet idem princeps statuerit aliqua de vassallis ecclesiarum eis ad per-
sonalia servitia obligatis si forsan a terris in quibus morari debent aufugerint per
prelatos et personas ecclesiasticas revocandis, nos tamen dicimus distinguendum ut,
si ratione persone ad hujusmodi servitia teneantur, possint, si recesserint, legitime
revocari; si vero tenentur rerum tantummodo ratione et recedere voluerint res ipsas
ecclesiis et personis eisdem omnino dimittere compellantur.
Item, quod Judeis qui sunt ecclesiarum vassalli nulla committantur officia nec
eis alie oppressiones vel gravamina inferantur.
Nos itaque, cum fratribus nostris deliberatione habita, ' premissa in favorem
ecclesiarum Dei et ministrorum ipsius attendentes inducta de ipsorum fratrum Con-
silio et assensu ac plenitudine potestatis ea firmitatis perpetue robur statuimus obti-
nere, ipsaque precipimus perpetuis temporibus inviolabiliter observari. Decernimus
ergo ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostre constitutionis atque pre-
cepti infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem etc.
Ego Honorius catholice ecclesie episcopus subscripsi.
Ego Ordonius Tusculanus episcopus subscripsi et sic de aliis ut in proximc
superiori.
Dat. Tibure per manum magistri Petri de Mediolano etc, ut supra.
Da M. Prou, Les registres d' Honorius /FfBibl. des Écoles frane. d'Athènes et de
Rome), Paris 1888, 86-89, n. 97, nuovamente collazionato il Reg. Vat. 43, f. 29 (Archivio
secreto Vaticano).
i Prou: • prehablta >.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 89
XVIII.
CONCORDIA DEGLI UNDICI ARTICOLI
FRA I PRELATI DEL PORTOGALLO,
AUTORIZZATI DA NICCOLÒ IV, E IL RE DIONIGI.
7 febbraio 1289.'
Nos Dyonisius Dei gratia Portugalie et Algarbij rex Notum facimus uniuersis
presentes litteras inspecturis, quod pridem in Romana Curia inter venerabiles patres
fratrem T(ellium) archiepiscopum Bracharensem, A(imericum) Colimbriensem, B(ar-
tholomeumt Siluensem et I'oannem) Lamecensem episcopos prò se et alijs prelatis et
personis ecclesiasticis, prò quibus componendi et pacificandi nobiscum, seu cum pro-
curatoribus nostris nomine nostro, sanctissimus pater dominus Nicholaus diuina proui-
dentia papa quartus concessit eis2 plenariam et liberam potestatem ex parte una,
et dilectos clericos et procuratores nostros, Martinum Petti cantorem Elborensem,
et Iohannem Martini canonicum Colimbriensem, ad componendum et pacificandum
cum prelatis predictis sufficiens a nobis mandatum habentes ex altera super quibus-
dam articulis numero undecim per Dei gratiam pax et compositio interuenit prout
instrumentum publicum confectum per manum discreti viri magistri Nicholai Bar-
tholomei de Gracino3 publici auctoritate sedis apostolice tabellionis manifestat,
quorum quidem articulorum tenor talis est:
Primus articulus est. Item quod ipse rex non vult soluere decimas de suis reddi-
tibus, licet 4 debeantur de iure communi et etiam ex concessione priuilegij patris sui
et manutenet communitates contra episcopos et ecclesias in sua malicia quod non
soluant. Respondent Martinus Petri cantor Elborensis et Iohannes Martini canonicus
Colimbriensis procuratores prefati domini D(ionysii) regis Portugalie et Algarbij,
nomine et vice dicti regis, quod ipse soluit et soluet decimas de pane, de vino, de
lino, et de alijs rebus, de quibus soluere consueuit et debet secundum terre consue-
tudinem, saluis compositionibus si que sunt. Item respondent ipsi procuratores, quod
placet dicto regi quod persoluant communitates decimas et quod nec '' manutenet nec
manutenebit quod non soluant et quod placet ei quod soluant et quod episcopi et
alij prelati exerceant iusticiam in rebelles. Secundus articulus est. Item quod idem
rex non solum inhibet episcopis et personis ecclesiasticis, quod possessiones non
emant aliquas etiam non emphiteoticas ,: neque feudales, immo etiam ab antiquo vel
de nouo emptas ab ipsis vel eorum antecessoribus vel aliter acquisitas facit per
iniuriam occupari. Volunt prelati et dicti procuratores nomine regis quod seruetur
1 Samare» - L. A. Rebello da Silva, Quadro dementar das relafòes politicase diplotnaticas de Portugal IX.
Lisboa 1864, 278 ne pone la data al « 1:80 [?) •, ma nel Livia das Leis e Posturas (\ . ■•"ito), dal quale si apprende
che questi « onze artigos ... forom apartados dos outros por que eram caros », è detto che la concordia fu conclusa
a Roma nella casa di Latino fMalabranca Vescovo di Ostia ai V di febbraio del 1-89 (f. \38r).
• Cod. Parig. : « eam >.
Co-i Cud. Parig. invece di < Garcino ».
« Cod. Parig.: e liceat ».
» Cod. Parig. om.
0 Cod. Parig.: « enphiteucitas ».
90 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1286
in hoc lex aui sui domini regis Alfonsi, que talis est.1 « Quia posset contingere quod
monasteria et ordines regni nostri tot possessiones emerent, quod in nostrum [et] 2 eius-
dem regni magnum incommodum redundarent, et ob hoc opporteret nos aliquid tale
tacere per quod ecclesie iacturam incurrerent et nos incommodum et grauamen, super
hoc deliberato Consilio nobis et ipsis prouidimus in futurum, et iudieamus quod de
cetero nulla religiosa domus possessiones emat sine consensu nostro eo excepto quod
possint eas prò anniversarijs comparare, et alijs modis possint sine peccato possessio-
nes et alias res acquirere. Nec aufferimus potestatem alicui clerico emendi possessio-
nes et faciendi de ipsis quicquid voluerit. Et si aliquis contra hoc fecerit puniatur in
perdendo peccuniam quam alij dederit ». Tercius articulus est. Item quod quandam
inquisitionem ad prelatorum instantiam et magnos eorum sumptus super iniurijs,
inuasionibus et rapinis ac monasteriorum effractionibus et diuersis enormitatibus
alijsque multiplicibus malis abbatibus, prioribus, alijsque personis religiosis eccle-
siarum rectoribus et alijs clericis irrogatis fieri generalem fecit eamque in regia
curia publice apperiri et dari per litteras formam et modum secundum quas3 ad exe-
cutionem procederetur in inquisitione huiusmodi contentam, sed hec omnia post-
modum nullo iure cogente sed voluntatis motu proprio reuocauit, et sic nulla facta
est iusticia vel emenda de commissis. Respondent procuratores predicti quod placet
regi quod procedat inquisitio secundum formam iuris vocatis partibus et auditis, et
quod corrigantur que de iure inuenta fuerint corrigenda. Quartus articulus est.
Item quod auffert clericis et religiosis bladum, seruos et ancillas, sarracenos et sar-
racenas, destrarios et equitaturas et res alias pretiosas et interdum idem rex, barones,
pretores et consiliarij et familiares sui vacas, porcos, arietes, et gallina s et alia
huiusmodi prò velie capiunt seu capi faciunt titulo emptionis et tamen uix huius-
modi rerum dominis mediam aut terciam aut quartam eius quod valet partem et
.iliquando penitus nichil soluunt contra deum et iusticiam et ipsius regni consuetu-
dinem approbatam. Respondent iidem procuratores quod rex multa de predictis prò
voluntate dominorum suorum habuit et quedam comparauit et si aliqua habuit de
predictis que de iure teneatur restituere vel emendare promittunt regem restitu-
turum et emendaturum. Item de victualibus respondent quod de consuetudine regni
est, quod in certis locis ipse rex et barones sui accipiunt victualia secundum quod
appreciata fuerint et usitata ab antiquo et in alijs locis per almotacariam, et si
aliter factum fuit quod ipse rex fecit querelantibus emendari. Et si forte in ali-
quibus non fuit emendatum quod paratus est facere emendari, et quod precepit
et precipiet et prohibuit et prohibebit quod de cetero non fiat, et quod si fiat ipse
rex faciet emendari. Quintus articulus est. Item quod impingit aliquibus viris
ecclesiasticis et mulieribus religiosis et abbatissis quod inuenerunt thesauros quorum
occasione facit eos vel eas capi et secum taliter captos duci non parcens reli-
gioni vel dignitati et intendens et compellens contra iura ut totus thesaurus sibi
restituatur etiam si in propria domo, possessione, villa, cauto, seu allodio ipsius
inuentus sit aut dicatur inuentus. Respondent procuratores prefati quod placet regi
quod seruetur lex quam pater suus statuit super hoc et prelati consenserunt. Legis
i in Porlugaliae Monumenta Histoiica. Leges et eonstuttiiiincs I, Olisipone 1856, 169.
■ Manca in ambedue le copie.
> Cosi in ambedue le copie.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 91
autem tenor de verbo ad verbum talis est. ' « Quanquam de consuetudine antiqua
ubicunque in nostro regno thesaurus inueniretur esset nobis, nicbilominus nostris
subditis volentes facere gratiam specialem, statuimus quod si quis thesaurum in agro
suo, aut in suo fondo, ab ignotis dominis reconditum inuenerit, duas partes vendieet
inuentor, nos partem terciam habeamus. Sed, si in agro nostro siue fundo, vel in
loco publico alicuius ciuitatis vel ville vel eorum ressio 2 thesaurus inuentus fuerit
a quocunque, nos duas partes eiusdem thesauri habeamus aliam vero terciam partem
habeat inuentor. Item si in fundo alterius thesaurus inuentus fuerit, tercia pars nobis
et tercia domino fundi et alia inuentori pars tercia tribuatur, ita tamen quod inuentor
non opera odiosa vel arte magica thesaurum in fundo alieno vel contra voluntatem
domini fundi expetat 3 vel perquirat, quia in hoc casu inuentor nichil habere debet.
Sed si thesaurus sic inuentus fuerit in fundo nostro totus a nobis thesaurus vendi-
cetur. Si autem in fundo alterius inueniatur, dominus fundi duas partes et nos terciam
habeamus. Si vero nobis negauerit inuentor thesaurum aut non manifestauerit cum
primo potuerit quando inuenerit amittat totum illud quod habere debebat supra-
dictus ». Sextus articulus est. Item4 quod si aliqua persona ecclesiastica Parisius
commorans vel alibi aut edam in Curia Romana ex causa aliqua prò substentatione
vel prò libris emendis aut alijs necessarijs vel ad contrada olim debita persoluenda ex
propriis prouentibus propter monete illius terre utilitatem et cambij difhcultatem facit
sibi peccuniam de Ulixbona vel ex alijs locis in mercibus per mare transuhei, idem rex
contra consuetudinem cum antecessoribus suis obtentam, et usque nunc cum ipso
inuiolabiliter obseruatam nunc nouam seruitutem inducens cogit per se et suos quasi
nouum pedagium seu portagium inducendo in elusionem proprij iuramenti et contra
ecclesiasticam libertatem huiusmodi personas seu eorum procuratores fideiussoria
cautione cauere quod equiualentes merces ad portum refferant de quibus regi decima
persoluatur in redditu, alias non extrahantur a portu vel statim in ipso ingressu de
eisdem transuhendis mercibus decima occupatur quod nunquam ante huiusmodi
regis tempora factum fuit, quod scilicet talis exigeretur decima nisi de mercibus a
mercatoribus ad terram illam aliunde transuectis. Respondent predicti procuratores
quod placet regi quod aurum et argentum et peccuniam quamuis non tamen Portu-
galie de regno extrahatur per prelatos et quaslibet personas ecclesiasticas absque
alicuius onere vectigali, et promittunt quod ipse rex hoc in futurum eis permittet
et firmiter obseruabit et prelati consentiunt in hoc propter bona pacis. Septimus
articulus est. Item quod si milites vel alij viri aut (emine nobiles in possessionem
aliquam que dum tenetur ab eis libera est et exempta ab omni seruitute regali ex
causa donationis inter viuos vel ex testamento in ultima voluntate seu quocunque
alio titulo in ecclesie aut monasterij dominium transferunt prò suorum remedio pec-
catorum, idem rex et sui statim possessionem ipsam exutam omni :' libertatis priuilegio
vel honoris in Dei et ecclesie sue contemptum in eam seruitutem redigunt que exerce-
1 Vedine il testo portoghese in Portug. Mommi. Hislor., loc. cil. 328 s.
- Cod. Parig. : « sessio »; nella copia di Lisbona «ressio» con un segno di abbreviazione sulla lettera
che dev'essere una svista dell'amanuense, poiché anche il testo portoghese ha < ressio ».
3 Cod. Parig. ■ expectat ».
* Cod. Parig. om.
5 Cod. Parig. : « omnis » .
92 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
tur ab cis in possessionibus uilium rusticorum ecclesiam Dei personis innobilibus et
seruilis condictionis hominibus miserabiliter comparantes. Prelati et procuratores
nomine regis volunt quod seruetur in hoc consuetudo regni duin tamen permittantur
excolentes ipsas possessiones vel casalia rumpere in suis testarijs, videlicet quod in
casalibus distinctis quilibef rumpat prò parte eum contingente. ' Octauus articulus
est. Item cum contingit eumdem regem ad aliquas ciuitates, villas et alia dicti regni
loca venire, officiales et alij de familia sua barones et ceteri milites sequentes eum
et non sequentes quandoque domos episcoporum, personarum et canonicorum, eccle-
siarum cathedralium et aliorum clericorum et ecclesiasticorum ad hospitandum seu
quiescendum in eis prò suo velie occupant inuitis dominis earundem contra liber-
tatem ecclesiasticam et ipsius patos sui statuta, que ipse facere obseruari non curat
in odio clericorum. Respondent supradicti procuratores quod dominus rex inhibuit
baronibus et inhibebit et alijs de domo sua ne pausent in domibus episcoporum, seu
canonicorum et aliorum clericorum et de hoc habent ab eo bonas litteras. In alijs vero
domibus clericorum2 quas ibi non inliabitant et in quibus bona sua non tenent, consue-
uerunt pausare aliqui quando pausando neccessitas imminet,3 maxime quia non est
ibidem de consuetudine, quod hospicia inueniantur conductiua sicut in alijs partibus
inueniri consueuerunt. Et quod si forte in domibus predictis episcoporum et canoni-
corum aliqui contra voluntatem eorundem pausauerunt ipse rex fecit eos incontinenti
expelli inde, et quod ita faciet de cetero obseruari. Quod si aliqua statuta sunt super
hoc in fauorem clericorum placet regi quod seruentur et quod precipiet obseruari.
Nonus articulus est. Hoc ipsum diceris facere quando prelati, capitula et
conuentus vel alie ecclesiastice persone super ecclesijs, juribus et rebus eccle-
siasticis nolunt in tua curia coram te uel coram superiudice respondere, dictus
etiam superiudex in clericos et personas ecclesiasticas dicti regni indebitam sibi
iurisdictionem usurpans de causis ad ecclesiasticum forum spectantibus cogno-
scere et de rebus ecclesiasticis iudicare presumit, et si dicti prelati propter hoc ad
apostolicam sedem appellant dictus superiudex eorum appellationibus vilipensis
eos reputat contumaces et conquerentes in possessionem dictorum honorum indu-
cere non veretur. Tu quoque predictos clericos et possessiones ecclesiasticas pas-
sim in omni causa in tua et aliorum laicorum iudicum curijs respondere com-
pellis. Respondent procuratores predicti quod dominus rex non intendit vocare
seu citare, nec iudicare aliquem episcopum nec clericum super ecclesijs iuribus
et rebus ecclesiasticis nec super possessionibus earundem, sed placet ei quod
in omnibus istis respondeant coram iudice ecclesiastico. Sed quia reges progeni-
tores dicti regis habuerunt de iure semper et de consuetudine quod tam clerici
quam laici qui fìscales notorias fundatarias4 et regalengas possessiones excolunt
respondere debent et consueuerunt super huiusmodi possessionibus iuribus et cen-
sibus earundem in curia sua, vel coram alio iudice seculari, quod ipse vult quod
hoc fiat et quod seruetur tam ei quam successoribus suis, et hanc responsionem pre-
lati approbant et concedunt. Decimus articulus est. Noua etiam pedagia et exa-
1 « videlicet - contingente », cosi, servendomi ilei testo portoghese, restituisco il testo guasto in ambedue le copie.
' Cod. Parig. om.
J Cod. Parig. om.
* Bs. Lisbon.: • feudatarias »: tosi anche la versione portoghese.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 93
ctiones indebitas impones tam clericis quam laicis vassallis et colonis suis ab ipsis
in eorum preiudicium nomine pedagij decimam partem omnium que de regno pre-
dicto extrahunt exigi et extorqueri facis contra canonicas sanctiones, latam in tales
per sedem apostolicam exeommunicationis sentenciam non formidans. Respondent
procuratores predicti quod talis sentencia non est lata contra principes cum ipsi
principes et reges de iure et consuetudine vectigalia et pedagia possint imponere
regno suo in locis quibus viderint expedire et quod dominus rex non exigit decimam
partem nisi de illis rebus que per mare transuehuntur. Quedam vero alia de nouo
imposita que populus atque clerus reputabant ad grauamen, ipse rex remouit licet
de iure imponi potuisse[n]t. Et ideo dominus rex utendo iure suo nulli facit iniuriam
dummodo huiusmodi vectigalia seti pedagia imponantur ex causa prout iura volunt
et consuetudines approbatc et prelati acceptant pio bono pacis. Undecimus arti-
culus est. A colonis preterea prediorum clericorum et ecclesiarum et etiam laicorum
in ipsorum clericorum et ecclesiarum preiudicium contra antiquam consuetudinem
partem fructuum dictorum prediorum sub nomine iugate contra iusticiam exigis et
tam clericis quam laicis in ipsorum clericorum preiudicium in fructibus et laborum
prediorum suorum ac in emptionibus et venditionibus rerum venalium, onera leges et
consuetudines nouas imponis. Respondent procuratores predicti quod in isto articulo
dictus rex obseruabit forum suum et quod habent per cartam. Nos itaque dictam
compositionem ac omnia et singula que cum archiepiscopo et episcopis memoratis
per eosdem procuratores nostros acta sunt nostro nomine in premissis pacificamus,
acceptamus, approbamus, ex certa scientia tanquam nomine nostro acta, et eisdem
consentientes expresse promittimus prelatis archiepiscopo et episcopis prò se suisque
successoribus et ecclesiis, necnon capitulis ecclesiarum ipsarum et personis ecclesia-
sticis ac omnibus alijs prefati regni Portugalie et Algarbij quorum interest solemniter
stipulantibus et promissionem nostram recipientibus nos et successores nostros pre-
dictos quos omnes et singulos ad hoc specialiter obligamus predictam compositionem
et omnia et singula premissa prout ad nos et successores ipsos pertinet per nos et suc-
cessores nostros piene impleturos et perpetuo inuiolabiliter seruaturos, preséntes
patentes litteras plumbeo nostro regio sigillo munitas venerabili patri domino V(in-
centio) episcopo Portugalensi in perpetuum veritatis testimonium concedentes. Datum
apud Portum vicesima quarta die Augusti rege mandante. Franciscus Johannis
notarius. Era millesima trecentesima tricesima.
Dal « transumptum » in Cod. latin . 5956 A, f. 14t>r - 147v, della Biblioteca Nazionale
in Parigi, collazionata anche la copia che contiene meramente il testo degli articoli colle
risposte dei procuratori del re, esistente in Gav. 17, mafo 7, n. 4 nell'Arqulvo nacional
da Torre do Tombo In Lisbona. Versione portoghese in Livro das Leis e Posturas (in
quest'ultimo Archivio), f. 136 ss. (cfr. il testo datone da G. Pereira de Castro, De manti
regia, prima pars, Ulyssipone 1622, 237v - 2411)- La data della conferma del Re Dionigi
risponde al 24 agosto 1292.
i-4 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 12S9
XIX.
CONCORDIA DEI QUARANTA ARTICOLI
FRA RE DIONIGI DI PORTOGALLO E I PRELATI DEL REGNO
APPROVATA DA NICCOLÒ IV.
12 febbraio 1289.
Ad certitudinem presentium et memoriam futurorum. Cum olim inter prelatos
regni Portugalie et Algarbii ac reges qui diversis temporibus regnaverunt in eo
super variis gravaminibus que iidem prelati, sibi, ecclesiis, et personis ecclesiasticis
regni eiusdem ab ipsis regibus irrogari dicebant longa controversia extitisset et
usque ad tempus Dionisii regis qui nunc regno predicto preesse dinoscitur proro-
gata, tandem operante pacis actore inter venerabiles fratres nostros T. Archie-
piscopum Bracharensem, A. Colimbriensem, B. Silvensem et J. Lamecensem epi-
scopos apud sedem apostolicam existentes, habentes a nobis liberam facultatem
componendi suo ac aliorum omnium prelatorum et ecclesiarum, ecclesiasticarumque
personarum prefati regni nomine, super gravaminibus prelibatis, cum dilectis fìliis
Martino Petri cantore Elborensi et Iohanne Martini Canonico Colimbriensi procu-
ratoribus dicti regis ab ipso ad hoc sufficiens mandatum habentibus ex parte una,
et eosdem procuratores nomine memorati regis ex altera, quantum ad infrascri-
ptos articulos quadraginta, pax et compositio intervenit, sicut per instrumentum
publicum inde confectum manu dilecti filii magistri Nicolai Bartholomei de Guar-
cino scriptoris nostri publici auctoritate sedis apostolice tabellionis, et signatum
sigillis venerabilis fratris L. episcopi Ostiensis et dilectorum filiorum nostrorum
P. tituli sancti Marci presbyteri et B. sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono-
rum Cardinalium evidenter apparet. Cuius instrumenti tenorem dictarum partium
suppìicationibus inclinati ad perpetuam rei memoriam fecimus presentibus anno-
tari, decernentes et auctoritate apostolica statuentes, ut idem tenor taliter anno-
tatus etiam si dictum originale instrumentum contingeret deperire seu alias quo-
cumque casu vel occasione ipsius copiam non haberi, easdem vires habeat,
eandemque fidem faciat, quam originale instrumentum predictum haberet et faceret,
si non abolitum, non cancellatum, nec in aliqua sui parte vitiatum, sed in prima
sui figura omnino integrum appareat. Tenor autem instrumenti et articulorum in
eodem instrumento ut premittitur contentorum de verbo ad verbum per omnia
talis est:
In nomine Domini. Amen. In regno Portugalie et Algarbii grandis inter pre-
latos ipsius regni et reges qui fuerunt prò tempore super eo ab olim, sicut habet
assertio infrascriptarum partium, dissentio est exorta, quod iidem prelati se, eccle-
sias et personas ecclesiasticas regni ejusdem, non solum in depressionem, sed etiam
in subversionem ecclesiastice libertatis, in multis gravatos fuisse ac gravari dice-
bant; super quibus sub diversis romanis pontificibus et per eos multiplicatis pro-
cessibus et tractatibus habitis inter partes, contigit controversiam super infrascriptis
artiiulis, quorum aliqui primo coram felicis recordationis domino Clemente papa IIII,
a. 12S9 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo
et tam ipsi quam nonnulli alii coram recolende memorie domino Gregorio papa \.
ex parte dictorum prelatorum oblati fuisse dicuntur, ut inferius exprimitur in
eisdem, usque ad tempora magnifici principis domini Dionisii, illustris regis Por-
tugalie et Algarbii, prorogari, et tandem inter venerabiles patres dominos T.,
archiepiscopum Bracharensem, A., Colimbriensem, B., Sylvensem, et J., Lamecensem
episcopos, in curia romana presentes, tam prò se quam prò aliis prelatis, ecclesiis
et personis ecclesiasticis regni ejusdem, prò quibus sanctissimus pater et dominus
dominus Nicolaus, divina providentia papa UH, ad componendum et pacificandum
super pretactis articulis, eis concessit per suas litteras subscripti tenoris liberam
potestatem; et discretos viros Martinum Petri, cantorem Elborensem, et Johannem
Martini, canonicum Colimbriensem, procuratores regis ejusdem, ab ipso in forma
infrascripta mandatum habentes, dicti regis nomine, mediantibus reverendis patribus
dominis L., Ostiensi et Velletrensi episcopo, P., tituli S. Marci presbytero, et B.,
S. Nicolai in Carcere Tulliano diaconis cardinalibus, ab eodem summo pontifice
ad discutiendum et dirigendum hujusmodi negotium deputatis, talis super eisdem
articulis, in presentia eorumdem cardinalium, mei notarii et testium subscriptorum,
pax et compositio intervenit. Predictis siquidem archiepiscopo et episcopis, prò se
ac illorum nomine, prò quibus ad pacificandum et componendum receperant ab
eodem summo pontifice, ut premittitur, potestatem, et prefatis procuratoribus
dicti regis, prò ipso rege, in dictorum cardinalium et testium ac mei notarii pre-
sentia constitutis; lectisque singulis subscriptis articulis per me notarium dictum,
et subter annexis responsionibus per eosdem procuratores ad singulos eorumdem
singulariter subsecutis, vice ac nomine dicti regis, cum expressa intentione ipsum
regem ad contenta in ipsis responsionibus obligandi, quibus quidem responsionibus
iidem prelati se dixerunt expresse et vocaverunt piene contentos; demum iidem
cantor et Johannes archiepiscopo et episcopis memoratis et michi subscripto notario,
prò ipsis omnibus et singulis ecclesiis et ecclesiasticis personis regni predicti sti-
pulantibus, sollemniter promiserunt, nomine prefati regis et prò ipso, eundem regem
expresse ratificaturum, approbaturum et acceptaturum omnia et singula contenta
in responsionibus supradictis; et tam se quam suos quoslibet successores in regno
prefato eadem omnia et singula que in dictis responsionibus continentur, prout
eorum singulorum qualitas exigit, piene adimplendis, et perpetuo per se ac succes-
sores suos inviolabiliter observandis in forma quam sedes eadem super hoc ei duxerit
destinandam.
Tenor vero articulorum predictorum et responsionum, ut predicitur, subsecu-
tarum ad ipsas de verbo ad verbum talis est.
Hii sunt articuli qui prò parte prelatorum regni Portugalie et Algarbii coram
felicis recordationis predicto domino Clemente papa UH fuerint oblati:
Primus articulus est: In primis idem rex prò sua voluntate compellit priores
et abbatissas ac ecclesiarum rectores ut prioratibus et abbatiis et ecclesiis suis
renuntient, maxime in illis monasteriis et ecclesiis in quibus contendit jus patronatus
habere. Respondent Martinus Petri, cantor Elborensis, et Johannes Martini, cano-
nicus Colimbriensis, procuratores predicti domini D., regis Portugalie et Algarbii,
quod ipse rex non fecit hactenus hec, et promittunt ejus nomine quod non faciet
in futurum.
96 Re Dionigi e / Prelati del Portogallo a. 1289
Secundus articulus est: Si episcopi vel ecclesiarum rectores in parrochianos
suos, prò eo quod decimas et alia jura sibi debita non solvunt eisdem, exeommu-
municationis ferunt sententias, vel loca supponunt ecclesiastico interdicto, justitia
erigente, dominus rex et sui, occasione hujusmodi, exeommunicatores banniri faciunt
et alia bona eorum occupari. Respondet dicti procuratores quod idem rex contenta
in articulo non fecit hactenus, et promittunt quod ipse ' non faciet in futurum, et
quod, si contra per suos subditos factum fuerit, justitie complementum conqueren-
tibus exhibebit, occupata restituì et de injuriis satisfieri faciendo.
Tertius articulus est: Item si episcopi vel alii conveniunt seu convenire velint
abbates, abbatissas, priores aut alias personas ecclesiasticas, auctoritate litterarum
sedis apostolice, prefatus rex id fieri non permittit. Respondent procuratores pre-
dicti quod idem rex non fecit hec hactenus, et promittunt quod ipse non faciet in
futurum, et quod permittet ipsos libere uti litteris apostolicis.
Quartus articulus est : Item si forte feratur definitiva sententia prò actore, non
permittit executioni mandari et actori judicata precipit occupari, sibi retinens
occupata. Respondent procuratores predicti quod idem rex non fecit hec hactenus,
et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod permittet quod sententie
executioni legitime demandentur.
Quintus articulus est : Item si archiepiscopus, episcopi vel eorum vicarii locum
aliquem vel ecclesiam supponunt ecclesiastico interdicto, vel in homines ipsius
regis exeommunicationis, prout justitia exigit, ferant sententias, dominus rex et sui
episcopos vel eorum vicarios ad relaxandum hujusmodi sententias per minas et
terrores et occupationem bonorum suorum compellunt, judicans eos, si sententias
relaxare noluerint, judicio judeorum, subtrahendo ipsis communionem fidelium, ac
fideles ipsos, si eis in aliquo communicaverint, vel receperint ipsos in castris, villis
aut domibus suis, capiendo, incarcerando et bonis propriis spoliando. Respondent
procuratores predicti quod idem rex contenta in articulo non fecit hactenus, et pro-
mittut quod non faciet in futurum; et quod si contra 'per suos subditos factum
fuerit, justitie complementum conquerentibus exhibebit, de dampnis et injuriis satis-
fieri faciendo, et puniendo contrarium facientes, prout fuerint puniendi.
Sextus articulus est: Item si aliqui judices a sede apostolica vel ab ordinariis
delegati, aut etiam ipsi ordinarii, prò aliquibus clericis, contra communitatem ali-
quam ad regem pertinentem eundem vel aliquos de ipsa communitate interdicti
vel exeommunicationis sententiam ferunt, exigentibus culpis suis, interdicitur quan-
doque per regem ipsum, quandoque per officiales suos, quandoque per ipsam com-
munitatem clericis ipsis commune commertium ; et ne ipsos aliquis in suis domibus
recipiat prohibetur, aqua et igne ipsis, pena super hoc gravi apposita hiis qui contra
fecerint, interdictis, et hec officiales ipsius regis et communitates per muros et
districtum suum ac alia loca voce faciunt preconia proclamari; nichilominus iidem
clerici diffidantur et bonis spoliantur suis ecclesiasticis et paternis; idem etiam fìt2
ordinariis et eorum delegatis et vicariis, si sententias ex aliquibus aliis causis ferant.
Respondent procuratores predicti quod idem rex nicliil horum fecit hactenus, et
1 Languii*, om.
' Lanclois): « si
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 97
promittunt quod ipse in futurum non faciet, sed et fieri prohibebit, et quod, si per
suos subditos, communitates vel alias contra factum fuerit, justitie complementum
conquerentibus exhibebit, de dampnis et injuriis satisfieri faciendo.
Septimus articulus est: Item si contingit quod locus aliquis vel ecclesia sup-
ponatur ecclesiastico interdicto, vel judex aut alius oflìcialis regis, vel aliquis aut
aliqui de ipso loco excommunicentur, statuunt inter se communiter quod nullus
solvat decimas, vel in testamento aliquid relinquat ecclesie, seu oblationem aliquam
ad ecclesiam ipsam ferat. Respondent procuratores predicti et promittunt quod
idem rex hoc (ieri prohibebit, et prohibitionem suam faciet observari, de dampnis
et injuriis satisfieri faciendo, et puniendo contrarium facientes, prout fuerint puniendi.
Octavus articulus est: Preterea prefatus rex et communitates ejus non permit-
tunt episcopos ecclesiarum suarum civitatum et diocesium parrochias limitare.
Respondent procuratores predicti quod placet regi ut hujusmodi limitatio fiat per
prelatos justa et equa, vocatis eis quorum interest per edictum publicum propo-
nendum in ecclesiis de quorum parrochiis limitandis agetur, tribus dominicis diebus
continuis, infra missarum sollempnia, coram populo tunc presente, ita quod dies ad
faciendum limitationem prefixa in quolibet exprimatur edicto, ipsamque diem edi-
ctum in tertia dominica proponendum unius saltem mensis spatio antecedat. Quod
si rex ipse in aliqua ecclesiarum hujusmodi jus patronatus habuerit, erit tempore
congruo ante faciende limitationis diem specialiter evocandus; et consentiunt prelati
quod si limitatio, eis quorum interest non vocatis, ut dictum est, de cetero fuerit
tacta, non teneat; ita tamen quod patroni qui sunt barones aut milites vel fìlli militum
non veniant personaliter, sed mittant procuratores, si velintjet promittunt predicti
procuratores quod dictus rex prelatos in hoc nullatenus impediet, sed observabit
que predicta sunt, quantum pertinebit ad ipsum, et faciet a suis subditis observari.
Nonus articulus est: Item usurpat sibi ipse rex et communitates ejus, in quibus-
dam episcopatibus regni tertias decimarum ecclesiarum fabricis deputatas, et in
quibusdam pontifìcales, et faciunt de ipsis tertiis construi et retici muros suos, et
quandoque illas prò stipendiis rex assignat militibus memoratus. Respondent procu-
ratores predicti quod rex consentit quod tertia decimarum percipiatur ad muros
construendos vel reficiendos in illis dumtaxat ecclesiis in quibus a fundatione
ipsarum ecclesiarum hoc expresse actum est de consensu prelatorum, in aliis vero
jus commune servetur; et promittunt dicti procuratores regem ita in posterum
servaturum, et hanc responsionem prelati prò bono pacis patienter acceptant.
Decimus articulus est : Item quod hospitalia seu albergarias pauperum usibus
deputatas, que in episcoporum dispositione de jure consistunt, cum possessionibus et
pertinentiis suis usurpat. ' Respondent procuratores predicti quod placet regi ut circa
hoc serventur jus commune et bone consuetudines, et promittunt ipsum regem ita
perpetuo servaturum.
Undecimus articulus est: Item quod compellit tam per se quam per communi-
tatos suas clericos et personas ecclesiasticas ad contribuendum in constructione seu
refectione murorum civitatum et locorum suorum cum laicis, contra libertatem eccle-
siasticam, necnon contra legem paternam. Respondent procuratores prefati quod
1 Laxglois «usurpanti.
Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
ipse rex predictas personas non compulit ad contributionem hujusmodi, et promit-
tunt quod non compellet in futurum et quod contra injuriantes in hoc ecclesiis vel
personis predictis exhibebit justitie complementum.
Duodecimus articulus est : Item cogit colonos ecclesiarum et monasteriorum, ad
hoc nullo jure obnoxios, ad constructionem seu refectionem murorum hujusmodi;
per quod contingit colonos suas deserere colonias et possessiones devastari predictas.
Respondent dicti procuratores quod rex in hoc faciet observari quicquid de jure
communi fuerit observandum, salvis gratiis seu privilegiis vel compositionibus, si
apparuerint que de jure debeant observari.
Tertius decimus articulus est: Item quod personas ad ecclesias fugientes, in
illis casibus in quibus debent per ecclesias defensari, violenter facit ipse ac sui per
Sarracenos et judeos vel per christianos extrahi ab eisdem, vel facit eos ibi custo-
dia vel compediri quandoque per suos satellites, et eis cibaria denegari, ut exire
de ecclesia compellantur. Respondent procuratores predicti quod rex non extrahet
nec extrahi faciet de ecclesiis fugientes ad ipsas, nec compediri, nec eis cibaria dene-
gari, nisi in casibus a iure permissis.
Quartus decimus articulus est: Item ipse ac merini sui et judices capiunt pre-
sbyteros et clericos, irrequisitis eorum episcopis, nec volunt eos restituere, licet
petantur ab eis. Item hujusmodi capti quandoque per ipsum et suos, denegatis ali-
mentis, vel per suspendium, aut modis aliis, occiduntur, quorum interdum aliqui
parrochianis ecclesiarum suarum, ad eorum parrochianorum instantiam importunam,
restituuntur cum cautione, ut missarum eis sollempnia celebrent, quibus utique cele-
bratis, juxta formam cautionis prestitam, reducuntur in pristinam captionem. Respon-
dent procuratores memorati quod idem rex talia nunquam fecit, nec tempore suo
facta fuerunt, et promittunt quod non faciet in futurum, et quod, si aliquando per-
sona ecclesiastica etiam ex causa capta fuerit, restituetur prelato suo ad requisi-
tionem ipsius, et si injuriose capiatur hujusmodi persona vel capta fuerit hactenus,
justitie complementum conquerentibus exhibebit, faciendo satisfieri de dampnis et
injuriis, et puniendo capientes, prout fuerint puniendi.
Quintus decimus articulus est: Item quod sepe minatur archiepiscopo et epi-
scopis mortem, et quandoque procurat et facit eos inclusos in ecclesiis, monasteriis
et alibi detineri, Sarracenis, judeis et aliis suis apparitoribus, pretoribus et meyrinis
ad interfìciendum eos adhibitis circumquaque; facit etiam amputari auriculas ser-
vientum episcoporum, et quandoque alios capi et alios interrici coram eis. Respon-
dent procuratores sepedicti quod idem rex talia nunquam fecit, et promittunt quod
ipse non faciet in futurum.
Sextus decimus articulus est: Item quod facit ipsos episcopos in aliquibus obsi-
deri locis per vassallos suos, eosdem sepe ac publice dehonestans, et contumeliosa
verba proferens contra eos, et hoc idem temeritate propria barones sui faciunt et
vassalli. Respondent procuratores predicti quod idem rex non fecit aliquid de con-
tentis in articulo, et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod contrarium
facientes puniet, prout fuerint puniendi.
Septimus decimus articulus est: Item quod idem rex ac sui, tam barones quam
alii milites, verbis et factis, prò sui motus libito, dehonestant religiosos, clericos et
conversos, et quandoque aliquos ex eisdem faciunt coram se denudari totaliter prò-
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 99
priis indumentis, in grave vituperium eorumdem et totius ordinis clericalis. Respon-
dent procuratores predicti quod idem rex non feiit aliquid de contentis in articulo,
et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod, si per barones vel alios in
regno suo factum fuit hactenus, vel fuerit in futurum, justitie complementum con-
querentibus exhibebit, de dampnis et injuriis satisfìeri faciendo, et puniendo contra-
rium facientes, sicut fuerint puniendi.
Octavus decimus articulus est : Item quod facit inquisitiones per totum regnum
per homines proprios, in ecclesiarum tam cathedralium quam aliarum de regno
ipso prejudicium, super possessionibus et ecclesiarum patronatibus fieri, patronis
ecclesiarum vel possessionum dominis ecclesiasticis non vocatis, et si per talem
inquisitionem illieitam et iniquam invenit quod jus patronatus alicujus ecclesie vel
possessio aliqua spectet ad ipsum, ilico facit omnia occupari, licet possessa fuerint
ab eorumdem dominis a tempore cujus memoria non existit, amotis nichilominus
ab hujusmodi ecclesiis rectoribus violenter; cum in tali casu, non per inquisitionem
foret procedendum, sed in foro competenti judicium potius ordinandum. Respondent
supradicti procuratores quod idem rex non fecit aliquid de contentis in articulo, et
promittunt quod non faciet in futurum.
Nonus decimus articulus est: Item occupat episcoporum et aliorum ecclesias,
quas a longis temporibus pacifice possederunt, et, quod est absurdius, presentatos
a sede ad huiusmodi ecclesias, ipsos compellit admittere ac instituere in eisdem ;
quod si forte aliqui ex ipsis finaliter nolunt admittere hujusmodi presentatos, idem
rex per homines suos facit detineri easdem, ac fructus et proventus ipsarum per
eos percipit ex eisdem. Respondent procuratores prefati quod idem rex talia nun-
quam fecit hactenus, et promittunt ipsum regem ea non facturum in futurum.
Vicesimus articulus est: Item si ad vacantem ecclesiam in discordia diversas
patroni diocesano episcopo presentant personas, et ipse, discussis cause meritis de
altero presentatorum vel alio forsitan ecclesiam ordinat, juxta canonicas sanctiones,
dum ille de quo ecclesie ' providetur per aliquorum ex patronis violentiam corpo-
ralem nancisci possessionem non potest, si tunc diocesanus ad hoc dicti regis
invocet brachium, ipse non solum non defendit eundem, immo favet injuriam infe-
renti, hoc ipsum servans in omnibus que sunt contra ecclesiasticam libertatem.
Respondent prefati procuratores quod idem rex nichil eorum de quibus premissus
articulus querelam continet fecit hactenus, et promittunt quod ipse non faciet in
futurum, et quod brachium suum contra facientes injuriam in premissis, quando
fuerit invocatum, exhibebit, sicut jura volunt.
Vicesimus primus articulus est: Item quod, pretextu exercende justitie, ponit
non modestos et timoratos meyrinos et submeyrinos, qui exactiones in ecclesiis
faciunt sicut volunt, et, cum de stipendiis que ab ipso rege percipiunt sustentari
deberent, cum intolerabili evectionum et personarum multitudine, in ecclesiis, mona-
steriis et cameris seu capellis et possessionibus episcoporum, et Templariorum quo-
que ac Hospitalariorum domibus, et aliis piis locis et eorum possessionibus hospi-
tantur, per loca hujusmodi passim et assidue discurrentes, de bonis eorum sibi
faciunt necessaria ministrari; id ipsum etiam a baronibus, judicibus et aliis officia-
1 Laxclois : - ecclesia >.
100 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
libus elicti regis et quibuslibct aliis perpetratili-. Respondent supradicti procuratores
quod idem rex talia non fecit hactenus, et promittunt quod ipse non faciet in futu-
rum, et quod, si talia tempore patris sui vel suo per alios facta dicantur, exhibebit
conquerentibus justitie complementum, de dampnis et injuriis satisfieri faciendo, et
delinquentes puniendo, prout fuerint puniendi.
Vicesimus secundus articulus est: Item quod ab illis ecclesiis in quibus jus
obtinet patronatus procurationes immoderatas seu servitia onerosa de novo exigit,
et ad dandum sibi equitaturas, si habeant, et ad emendum prò ipso quales sibi
placet, si non habeant, earumdem compellit rectores. Respondet procuratores pre-
fati quod idem rex de hiis omnibus nichil fecit, et promittunt quod non faciet in
futurum, et specialiter quod procurationes non recipiet, nisi sibi debitas, et illas
recipiet moderatas.
Vicesimus tertius articulus est: Item quod si aliquis balivus, vicarius, officialis
seu major domus terre regis, baronis, seu cujuscumque alterius ab eo terram tenentis
in beneficium, vassallo seu cuilibet alicui alii nomini alicujus episcopi, clerici vel
religiosi crimen impingit aliquod, trahens super hec eum in causam coram terre
judice, ut ea possit occasione pecuniam extorquere, non permittitur ei a supradictis
potentibus in illa terra quod contra eas habeat advocatum; nec judex est ausus de
advocato sibi, ut de jure tenetur et consuetudine, providere, nec ausus foret advo-
catus àliquis alnmde adductus advocationis inibì prò eo uti officio contra eos.
Respondent predicti procuratores quod idem rex in domo sua habet advocatos,
quibus dat portionem et vestitum, quod advocent prò populo atque clero, et etiam
contra eum, si necesse fuerit, unde credunt quod dictum est superius regem non
audi visse, nec sci visse quod factum fuisset, quia, si scivisset, fecisset emendari;
et promittunt quod rex precipiet quod de cetero hujusmodi non committantur, et
quod placet eidem regi quod quilibet in terra sua libere habeat advocatum, et qui-
libet advocatus libere prestet patrocinium, sicut ei competit; et quod judices non
habentibus advocatos libere de ipsis provideant; et quod si contra factum fuerit,
querelantibus emendabit.
Vicesimus quartus articulus est : Item quod quando barones aut alii milites reci-
piunt castra a rege tenenda et servanda prò stipendiis propriis, faciunt ei homagium
quod sibi irato et pacato in omnem eventum restituent castra sua; alioquin rema-
nebunt exinde proditores. Hujusmodi autem castellani, ingruente guerra, vel, ut
avaritie sue satisfaciant, fingentes guerram in vicino futuram, ipsi et sui bladum,
vinum, vaccas, porcos et alia vietili necessaria ab ecclesiis episcoporum et aliis
clericis ac hominibus eorumdem, ad castra hujusmodi munienda, ut dicunt, acci-
piunt indifferenter, et sive guerra superveniat, sive non, nullo modo restituunt sibi
ablata, nec rex eos ad restitutionem compellit, nec barones, aut quoslibet milites
terram ab eodem rege seu baronibus ipsis tenentes, et alios quoscumque nobiles
et potentes, qui singuli in locis suis episcoporum et cathedralium aut aliarum eccle-
siarum, monasteriorum quoque et ceterorum ' religiosorum seu etiam clericorum homi-
nes, et clericos ipsos, in quibus nullum omnino jus habent, ad faciendum eis servitia
prò sue voluntatis libito compellunt, invitos cohibet rex predictos; sed permittit
1 Lanqi.019 . «terum ».
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 101
potius hujusmodi servitutes in possessiones et homines ecclesiarum induci, nec
defensat eosdem. Respondent procuratores prefati quod idem rex nichil horum suo
tempore factum audivit, et promittunt quod, si ad eum super hiis querela perve-
niat, querelantibus justitiam exhibebit, et exprimunt quod, si bladum et alia victualia
propter imminentem guerram capiantur in locis limitogrosis, sive que sunt in con-
finio, in quibus hoc est consuetum, ipse rex faciet exinde satisficri, etiam si guerra
in ventate immineat; si vero capta fuerint aliqua propter gucrram non imminentem,
sed malitiose confictam, non solum satisneri faciet, sed et puniet facientes; quodque
ab hominibus ecclesiarum quarumlibet regni sui, sive monasteriorum vel religio
sorum aut etiam clericorum non permittet exigi servitia non debita; et quod, si
per barones vel milites seu quoslibct alios contrarium factum fuerit, querelantibus
exhibebit justitie complementum.
Vicesimus quintus articulus est: Item quod ipse rex inducit servitutes episco-
pis, abbatibus, prioribus et aliis, compellendo eos ut portarios suos teneant, et prò
eis tenendis majori suo portano certam summam pecunie tribuant, et eisdem por-
tariis alias provideant in salario et expensis. Respondent procuratores predicti quod,
licet a tempore avi et proavi dicti regis et etiam patris sui portarii positi fuerint
in predictis locis per ipsos, ipse tamen rex, ad instantiam prelatorum, concessit eis
ut de cetero contra voluntatem suam portarios habere non compellantur, nec eis
provideant in salario vel expensis, nisi quando eis placuerit habere portarios ad
voluntatem suam, si sibi et ecclesiis suis viderint expedire; et tunc portariis quos
habuerint provideant de salario competenti, et major portarius, quando prelatis et
personis ecclesiasticis concedit minores portarios, salarium recipiat moderatum ;
et promittunt ipsi procuratores eundem regem dictam concessionem perpetuo ser-
vaturum.
Vicesimus sextus articulus est: Item si aliqua ecclesia rationabilem de ali-
quibus possessionibus permutationem diocesani sui facit auctoritate cum alia, vel
ipse diocesanus cum alio, dictus rex, ut ecclesiarum solummodo prolectum impe-
diat, frequenter obstaculum interponit. Respondent procuratores prefati quod
idem rex contenta in articulo nunquam fecit, et promittunt quod non faciet in
futurum.
Vicesimus septimus articulus est: Item quod preficit judeos indifferenter, contra
generalis statuta concilii legemque paternam, in officiis christianis, quos ad deferen-
dum signum, quo a christianis qualitate habitus distinguantur, compellere deberet,
prout in generali concilio est statutum; propter quod dampnate comixtionis exces-
sus sub erroris potest velamento presumi; nec ipsos judeos ad debitas decimas
persolvendas compelli permittit. Respondent supradicti procuratores quod idem rex,
quantum est ad judeos, quod non preferantur christianis in officiis publicis, servabit
quod super hoc statutum est in concilio generali; quantum est de signis, quod
distinguet judeos a christianis per aliquod signum; quantum est de decimis judeo-
rum, respondent quod ipse permittet eos compelli; et promittunt ipsum regem ita
perpetuo servaturum.
Vicesimus octavus articulus est: Item si que ecclesie cathedrales vacent, idem
rex, majorem sibi auctoritatem vendicare intendens in eis, prò clericis familiaribus
suis vel aliis minus dignis, de quibus sperat quod in ecclesiarum negotiis, seu dispo-
102 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
sitionibus earumdem, ' ejus sequentes l arbitrium ipsas ecclesias contra eum in suis
juribùs et libertatibus non defendent, capitulis ecclesiarum hujusmodi universaliter
et singulariter singulis litteras suas mittit, precibus exigens et minis gravibus et
terroribus interjectis8 ut nullum omnino in episcopum eligant, nisi quem ipse in
hujusmodi litteris nominat, vel per suos facit nuntios nominari. Hoc idem in aliis
ecclesiis minoribus facit, quibus est per electionem de prelatis vel rectoribus provi-
dendum. Respondent procuratores prefati quod idem rex, si preces aliquando porrexit
prò aliquibus eligendis in ecclesiis cathedralibus aut aliis, prò dignis interposuit
preces suas, nullis per hoc minis vel terroribus interjectis, et quod super hoc non
gravavit nec intendit gravare ecclesias vel canonicos; et promittunt regem ita per-
petuo servaturum, nec in suis precibus adjecturum, quod nullus alius eligatur, nisi
is prò quo direxerit preces suas.
Vicesimus nonus articulus est : Item quod nititur ad forum suum testamentarias
et alias ecclesiasticas evocare causas, defunctorum clericorum occupando legata,
ac rectorum ecclesiarum decedentium bona ipsarum ecclesiarum intuitu acquisita.
Respondent procuratores sepedicti et promittunt quod rex in isto articulo jus com-
mune servabit.
Deinceps secuntur articuli, sicut formati fuerunt in litteris domini Gregorii
pape X, super hiis de quibus dicti prelati, una cum premissis articulis predicto
domino Clementi oblatis, eidem domino pape Gregorio conquesti dicuntur.
Tricesimus articulus est: Inter alia, quidem que nostris sunt auribus intimata,
mirantes audivimus quod tu, ad bona ecclesiastica oculos cupiditatis iniciens, Bracha-
rensis, Colimbriensis, Visensis et Lamecensis ecclesiarum redditus et proventus
occupasti et detines occupatos, civitati Bracharensi, cujus proprietas et dominium ad
predictam Bracharensem ecclesiam pertinere dicitur pieno jure, pretorem auctoritate
propria prefecisti. Respondent procuratores predicti quod idem rex nichil horum
occupavit, sed que fuerunt occupata per patrem suum ipse restituit, et si qua juste
restituenda supersunt, promittunt quod ipse rex restituet integre; et idem dicunt
de ecclesia Silvensi. Dicunt etiam ipsi procuratores quod dictus rex civitati Bracha-
rensi pretorem hactenus non prefecit, et promittunt quod non preficiet in futurum.
Tricesimus primus articulus est: Accepimus sane quod tu, in regno tuo predi-
ctam satagens subvertere libertatem, venerabiles fratres nostros episcopos et alios
ecclesiarum prelatos, clericos et personas ecclesiasticas, necnon concilia et commu-
nitates ac homines civitatum, castrorum et villarum ipsarum in predicto regno
consistentium, in eorum prejudicium, gravibus injuriis aflicis et dampnis importabi-
libus aggravas et molestas, immemor, vel transgressor potius juramenti quod de
conservanda libertate predicta et provisionibus apostolicis, quas firmiter observare
teneris in regno prefato, diceris prestitisse. Respondent procuratores predicti quod
idem rex nichil horum fecit, sed cum pater suus ea que fecerat corrigi mandaverat,
ipse incepit corrigere; et que correda non sunt, promittunt quod ipse corriget, et
quod omnes de regno tam personas ecclesiasticas quam seculares manutenebit in
i .akclois: ■ corumdem >
3 Lanclois: - frequentes ■
! Kanglois: •injectis»,
«. 12S9 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 103
sua justitia, et servabit eis foros suos et bonas consuetudines, et specialiter servabit
ac manutenebit ecclesiasticam libertatem.
Tricesimus secundus articulus est: Nonnullas vero ecclesias parrochiales, jura
patronàtus ipsarum, necnon domos, aldeas, possessiones, jura et redditus venerabilis
fratris nostri ... episcopi et ecclesie Egitaniensium occupans, aliquas ecclesiarum,
aldearum et possessionum ipsarum diversis personis, clericis vel laicis contulisti;
aliarum vero possessionum in laicos et seculares personas transtulisti, prò tue libito
voluntatis, auctoritatis ecclesiastice terminis illicite occupatis. Respondent procura-
tores prefati quod rex nichil horum occupavit, sed que fuerunt occupata per patrem,
ipse restituit, et si qua juste restituenda supersunt, promittunt quod ipse rex restituet
integre.
Tricesimus tertius articulus est: Audivimus insuper quod, cum1 nobilem virum
Alfonsum, natum tuum, de Portu Alacri et de Maruam castrorum, Egitaniensis dioce-
sis, noviter constitueris dominum et heredem, idem Alfonsus, non sine tua coniventia,
ut creditur, vel consensu, episcopum et ecclesiam Egitanienses predictos, eorumdem
castrorum et terminorum suorum ecclesiis, decimis, redditibus et aliis suis juribus
spoliavit et detinet spoliatos, ac nichilominus, quod intollerabilius est, in predictis
castris voce preconis fecit publice sub certa pena tam clericis quam laicis inhilxri
ne predictum Egitaniensem episcopum ad ecclesias dictorum castrorum, ut ibidem,
tanquam diocesanus locorum illorum, suum exerceret officium, accedentem, in eccle-
siis ipsis vel in domibus suis reciperent, nec sibi vel familie sue aliqua victualia
venderent vel exhiberent. Et cum ex parte dicti Egitaniensis episcopi fueris cum
instantia requisitus ut hec faceres revocari, tu, tanquam horum conscius, ab hiis
avertens auditum, id efficere non curasti, aliarum etiam cathedralium ecclesiarum
decimas, redditus et proventus occupans, aliquas alienare, aliquas vero militibus et
laicis concedere donationis titulo attemptasti. Respondent procuratores predicti quod
idem rex in premissis in nulla culpa fuit, nec est, et si de ipsis non fuit satisfactum
ad plenum, promittunt quod ipse conquerentibus exhibebit justitie complementum,
de occupatis, alienatis et concessis militibus, prout in articulo continetur, si qua
inveniantur, satisfactionem debitam impendendo.
Tricesimus quartus articulus est: Preterea, cum a prelatis, capitulis et conven-
tibus predicti regni vis aliquid per calumpniam extorquere, in ecclesiis, aldeis et
possessionibus monasteriorum ipsorum, quas iidem prelati, capitula et conventus a
longissimis temporibus possederunt 2 pacifice et quiete, jus aliquod te habere conten-
dens, compellis eos ut in arbitros de regno tuo dumtaxat tecum super eisdem eccle-
siis, aldeis et possessionibus compromittant. Et si prefati prelati, capitula et conventus
talium recusant subire judicium, vel parere sententie arbitrorum, tu per quendam,
qui superjudex tue curie appellatur, in possessionem ecclesiarum ipsarum, possessio-
num et aldearum, causa rei servande, facis finaliter te induci. Respondent procura-
tores prefati quod idem rex non compulit hactenus, et promittunt quod ipse rex in
futurum aliquem non compellet compromittere in aliquem, vel in aliquos arbitros,
et quod, si qua pater suus occasione hujusmodi occupavit, ipse de illis debitam
satisfactionem impendet.
1 Reg. Val. oro.
• Langlois: «possiderunt »,
104 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
Tricesimus quintus articulus est: Hoc ipsum diceris facete quando prelati, capi-
tala et conventus ac alie ecclesiastice persone super ecclesiis, juribus et rebus
ecclesiasticis nolunt in tua curia coram te, vel eodem superjudice respondere. Dictus
etiam superjudex, in clericos et personas ecclesiasticas dicti regni indebitam sibi
jurisdictionem usurpans, de causis ad ecclesiasticum forum spectantibus cognoscere
et de rebus ecclesiasticis judicare presumit; et si dicti clerici propter hoc ad apo-
stolicam sedem appellant, dictus superjudex, ipsorum appellationibus vilipensis, eos
reputai contumaces; et conquerentes in possessionem dictorum bonorum inducere
non veretur. Tu quoque predictos clericos et personas ecclesiasticas passim in omni
causa in tua et aliorum omnium laicorum judicum curiis respondere compellis.
Respondent procuratores predicti quod dictus rex non intendit vocare seu citare,
nec etiam judicare aliquem episcopum neque clericum super ecclesiis, juribus et
rebus ecclesiasticis, nec super possessionibus eorumdem, sed placet ei quod in
omnibus istis respondeat coram judice ecclesiastico. Super causis vero quas clerici
qui fiscales, notorias, feudatarias et regalengas possessiones exeolunt occasione
ipsarum habuerint, facta est inter prelatos et procuratores predictos compositio
spetialis.
Tricesimus sextus articulus est: Preterea, si quando judei vel Sarraceni liberi
divina inspiratione veniunt ad baptismum, tu bona ipsorum facis protinus confiscari,
et eos in novam redigi servitutem, et si Sarraceni servi judeorum per baptismum
Christi fidem acceperint, eos reduci facis in servitutem pristinam judeorum. Respon-
dent procuratores prefati quod idem rex de hiis omnibus hactenus nichil fecit, et
promittunt quod non faciet in futurum, et si qua talia facta inveniantur, promittunt
quod ipse emendabit, in servitutem redactos restituendo libertati, de connscatis etiam
satisfactionem debitam impendendo.
Tricesimus septimus articulus est: Si judei vel Saraceni emptionis vel pignoris
titulo christianorum possessiones obtinent vel acquirant, non permittis, edicto gene-
rali super hoc edito, ut de hujusmodi possessionum fructibus, quas dicti judei vel
Saraceni propriis manibus vel sumptibus exeolunt, ecclesiis in quarum parrochiis
possessiones ipse consistunt decime ac primitie persolvantur. Respondent procura-
tores predicti quod idem rex nichil horum fecit, et promittunt quod ipse permittet
et non impediet solvi decimas de quibus in articulo continetur, et quod edictum, si
quod in contrarium fuit editum tempore patris sui, quod non credit, revocabit et
statuet prò revocato haberi.
Tricesimus octavus articulus est: A violatione libertatis ecclesiastice, quam
profecto qui violat precipuum robur quo fides viget catholica et regia dirigitur cel-
situdo confringit, necnon ab usurpatione jurium divinorum, ad quorum tutelam
distributor omnium regnorum temporali gladio te accinxit, ac a molestiis personarum
quas ad cultum divini nominis prò populo constitutas sacre sortis misterium desti-
nava abstineas, et alios tibi subditos cessare compellas. Respondent procuratores
supradicti quod idem rex non intendit libertates ecclesiarum infringere, nec infregit,
quod ipse intelligere potuisset, nec infringet in posterum, nec jura ecclesiarum
usurpat, nec in posterum usurpabit, et quod, si aliqua usurpavit, paratus est corri-
gere, et a personarum ecclesiasticarum molestiis abstinere, et quod si super hiis
contra subditos ejus ad ipsum querimonia deferatur, querelantibus justitiam exhibebit.
12«9 Re Dionigi e i Prelati <lcl Portogallo 105
Tricesimus nonus articulus est: Universa vero et singula bona prelatorum, eccle-
siarum et monasteriorum et aliarum quarumeumque ecclesiasticarum personarum,
que, quacumque occasione ablata, vel quocumque modo illicite occupata, consumpta
seu data vel alienata per te, vel de mandato tuo, aut per barones, militcs et officiales
tuos hactenus extiterunt, sine difficultatis obstaculo rcstituens et restituì faciens cum
fructibus inde perceptis, de dampnis et injuriis illatis eisdem satisfactionem exhibeas
ipsis et exhiberi facias competentem. Respondent procuratores predicti quod idem
rex nichil horum fecit, et promittunt quod ipse non faciet in futurum, et quod, si
qua per eum vel predecessores suos talia facta fuerunt, emendabit; quodque de
hiis que per barones et alios facta dicuntur querelantibus exhibebit justitie coni-
plementum.
Quadragesimi articulus est: Statuta et consuetudincs in codem regno contra
libertatem canonicam et statum predicti regni pacifìcum introducta non serves nec
permittas ab aliis ' observari, sed predictas ecclesias et personas in piena libertate
conscrves. Respondent procuratores sepedicti quod placet regi quod male consuetu-
dines tollantur, et bone serventur, et quod ita mandabit ac faciet observari; et si
aliquid fuit ordinatimi de consensu prelatorum prò bono et pacifico statu regni, et
consuetudine roboratum, dummodo sit canonicum et rationabile, nec contra eccle-
siasticam libertatem, consentiunt prelati quod servetur.
Tenor autem litterarum apostolicarum per quas, prefatis archiepiscopo et epi-
scopis in curia romana presentibus, pacificandi et componendi est, ut supra expri-
mitur, data potestas, similiter de verbo ad verbum talis est.
Nicolaus, episcopus servus servorum Dei. Venerabilibus fratribus T., archiepiscopo
Bracharensi, B., Silvensi, A., Colimbriensi, et J., Lamecensi episcopis, salutem et apo-
stolicam benedictionem. Cupientes ut controversie graves, que inter reges Portugalie
et Algarbii ex parte una et vos et predecessores vestros aliosque prelatos regni
ejusdem super diversis gravaminibus et injuriis, que per eosdem reges ecclesiis et
personis ecclesiasticis dicti regni hactenus irrogata fuisse dicuntur, longo jam tem-
pore duraverunt, per compositionem pacificam ecclesiis, personis ac regno prediclis,
actore Domino, utilem terminentur, vos apud sedem apostolicam nunc presentes ac
prosequentes in hoc negotio vestrum et ecclesiarum vestrarum prout ad vos per-
tinet interesse ad prosecutionem ipsius negotii etiam aliorum prelatorum et omnium
ecclesiarum ecclesiasticarumque personarum dicti regni nomine, de potestatis pleni-
tudine deputamus, vobis pacificandi et componendi super premissis cum dilectis
filiis Martino Petri cantore Elborensi et Iohanne Martini, canonico Colimbriensi, pro-
curatoribus Dyonisii Portugalie et Algarbii regis illustris, ab ipso mandatum haben-
tibus ad pacem et compositionem hujusmodi faciendam vice ac nomine regis ipsius,
plenam et liberam concedentes auctoritate presentium facultatem. Dat. Rome, apud
Sanctam Mariam Majorem, kalendis februarii, pontincatus nostri anno primo.
Tenor quoque mandati regii, de quo supra facta est mentio, similiter de verbo
ad verbum talis est.
Noverint universi presentis procurationis seriem inspecturi quod nos Dyoni-
sius Dei gratia rex Portugalie et Algarbii constituimus, facimus, et ordinamus pro-
Langlois: ■ illis >
106 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
curatores discretos viros Martinum Petri cantorcm Elborensem et Iohannem Martini
canonicum Colimbriensem latores presentium quemlibet eorum in solidum ad tractan-
dum, faciendum auctoritate apostolica pacem, compositionem et concordiam cum
prelatis regnorum nostrorum super negotio quod geritur inter nos et ipsos, et ad
confirmandum ipsam compositionem modis et penis quos et quas viderint expedire
militati nostre et regnorum nostrorum et ad faciendum omnia alia et singula que
circa premissa facienda occurrerint et quolibet premissorum, ratum et firmum habi-
turi quicquid per ipsos vel eorum alterum actum fuerit in premissis. In cuius rei
testimonium presentem litteram nostri sigilli munimine fecimus communiri. - Dat.
Colimbrie, V die junii, rege mandante. Petrus Johannis notavit. Era M.CCC.XXVI.'
Predicte autem littere apostolice bullate erant vera bulla predicti domini
Nicolai Papae IIII. Et prefatum mandatum regium sive procuratorium sigillatum
erat, sigillo cereo pendenti predicti domini Dyonisii, Portugalie et Algarbii regis,
prout prima facie apparebat. Actum Rome, in ecclesia Sancte Marie Majoris, anno
Domini M.CC.LXXXIX, indictione secunda, pontificatus predicti Nicolai papae IIII,
anno primo, die duodecima mensis februarii. Presentibus venerabilibus patribus
dominis G., Mimatensi, et Gaietano episcopis, ac venerabilibus viris Magistro Berardo
de Neapoli, domini pape notario, domino fratre Roderico, Compostellano, et magistro
Garsia, Seguntino electis, ac discretis viris domino Fernando Roderici, decano
ecclesie Abulensis, magistris Laurentio, scolastico Wratislaviensi, Guillelmo de
Godorio de Rupeforti, cantore, et Guillelmo de Gregollo, canonico Colimbriensibus,
necnon Petro de Aguyar de Campou et Didaco Didaci de civitate Yspalensi, cano-
nicis Bracharensibus, testibus rogatis, et pluribus aliis. Et ego Nicolaus Bartholomei
de Guarcino, clericus, auctoritate sancte romane ecclesie notarius publicus, qui pre-
dicte compositioni, coram memoratis dominis cardinalibus facte, una cum dictis
testibus in ecclesia prefata presens interfui, de mandato ipsorum cardinalium et ad
preces partium predictarum, omnia et singula supradicta scripsi, et in publicam
formam redegi, meique nominis signum feci. Et nos, miseratione divina frater L.,
Ostiensis et Velletrensis episcopus, P., tituli sancti Marci presbyter, et B., sancti Nico-
lai in Carcere Tulliano diaconus cardinales predicti, ad majorem premissorum omnium
firmitatem et certitudinem pleniorem presens publicum instrumentum sigillorum
nostrorum fecimus appensione muniri ».
Nulli ergo etc, nostre annotationis et constitutionis etc. Si quis autem etc.
Dat. Rome, apud Sanctam Mariam Majorem, nonis martii, anno secundo.
Da E. Langlois, Les registres de Nicolas IV (Bib\. des Écoles frane. d'Athènes et de
Rome)I, Paris 1886-1893, 150-158, n. 716, collazionato nuovamente il Reg. Vat.44, f. 117r-120v
(Archivio segreto Vaticano), donde furono presi i tratti omessi dal Langlois. Presso
V., Nussi, Conventiones, Moguntiae 1870, 2-14 (n. 2), sta una redazione contratta, già data
da G. Pereira de Castro, De marni regia, prima pars, 225T-236T. Altra redazione in
Cod. Vatic. lat. 2688, t. 3'"-12v e 16 (Biblioteca Vaticana), donde, ma non integralmente,
in A. Bzovius, Ann. Eccl. XIII, Coloniae Agrippinae 1616, 989-994, ad a. 1289, ix.
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 107
Papa Xiccolò IV riconfermò la concordia, dando norme per l'attuazione colla seguente
costituzione, che espone anche i precedenti storici.
7 marzo 1289.
Ad perpetuam rei memoriam. Occurrit nostre considerationis obtutibus ab
antiquo inter prelatos regni Portugalie et Algarbii, ac suis vicibus regnantes in eo,
super ecclesiarum ecclesiasticarumque personarum juribus et oppressione libertatis
ecclesiastice, orta contentio, tanto profecto ex temporis diuturnitate molestior,
quanto animabus incolarum regni predicti, quibus est proinde carismatum divino-
rum diutius interdicta communio, graviora pericula ingerebat, propter quod, eum
habeat etiam naturalis instinctus ut quivis suis laboribus finem votivum presertim
libenter imponat, tanto instantius, nostris fratrumque nostrorum laboribus non vitatis,
eidem eontentioni sopiende vacavimus, quanto magis ex officii debito ad subditorum
salutem afficimur, quantoque novimus ad id a longis retro temporibus per sedem
apostolicam laboratum, prout subscriptorum series, prolixitatis vitande grada non
singula repetens, sed summa rerum fastigia suffragantia in hoc nostro partiumque
proposito, succincto sermone, quantum absque sui seductione patitur facti diffusio,
prosequens, manifestat. Dudum siquidem coram felicis recordationis Martino papalIII,
predecessore nostro, fuit ex venerabilium fratrum nostrorum archiepiscopi Bra-
charensis et episcoporum regni predicti parte propositum quod nonnulli ex ipsis,
una cum predecessoribus aliorum, contra quondam Alfonsum, Portugalie et Algarbii
regem, super injuriis et gravaminibus que sibi, ecclesiis et personis ecclesiasticis, in
derogatione ecclesiastice libertatis, per eundem regem et suos irrogata et irrogari
dicebant, coram pie memorie Clemente HIT, quosdam, et postea coram recolende
recordationis Gregorio X, summis pontificibus, predecessoribus nostris, tam illos
quam nonnullos alios articulos obtulerunt, et eundem regem, ut injurias et grava-
mina, que seriatim exprimuntur in illis, jam irrogata corrigeret et in futurum a
simìlibus abstineret, per varias apostolicas sub certa forma litteras obtinuere moneri.
Quodque idem predecessor Gregorius, reputans premissis super hoc monitionibus
paritum non fuisse, quandam super predictis provisionem seu ordinationem de fra-
trum suorum Consilio^ edidit, diversarum penarum et sententiarum exeommunica-
tionis et interdicti adjectione vallatam; eamque tam ab ipso rege quam ab ejus
successoribus in regno predicto statuit et decrevit in perpetuum observandam. Et
quia nec dictus rex eam observaverat, nec Dyonisius, rex Portugalie et Algarbii,
ipsius A. filius, et in eodem regno successor, observare curabat, idem regnum, quod
per eosdem prelatos antea ex certis causis fuerat interdictum, per eandem dicti pre-
decessoris Gregorii provisionem seu ordinationem ecclesiastico interdicto subjectum
extitit, et adhuc etiam existebat, idemque rex Dyonisius, exeommunicationis sen-
tenza innodatus, non absque animarum periculo, que proinde jam diutius fuerant
divinorum sacramentorum partecipatione private; propter quod archiepiscopo et ali-
quibus ex prelatis aliis supradictis cum eodem rege Dyonisio, apud locum qui dicitur
Guardia, convenientibus, ad pacis et concordie inter se tractatum habendum, pre-
fati articuli dicto regi Dyonisio in sua generali curia, quampluribus religiosis, baro-
nibus, militibus et nonnullis de communitatibus ejusdem regni ad hoc in eadem
108 Re Dionigi e / Prelati del Portogallo a. 1289
curia congrega tis, exhibiti, et coram eo lecti piene, piane ac diligenter expositi exti-
terunt Idemque rex Dyonisius, de consensu et Consilio curie ipsius consiliario-
ruinque suorum, ad eosdem articulos singulariter libera et spontanea voluntate
respondit, archiepiscopo et prelatis eisdem acceptantibus responsiones ipsius, si super
hoc apostolice sedis interveniret assensus. Memoratis autem archiepiscopo et pre-
latis aliis ac dicto rege Dyonisio petentibus per eundem predecessorem Martinum
lnijusmodi tractatum sive compositionem inter eos habitam contìrmari et firmari
taliter quod robur perpetuum obtineret, idem predecessor M., responsiones predictas
discutiens, quia nonnullas ex eis invenit, etsi forsan juri consonas, captiosis tamen
adjectionibus involutas, ipsas fecit in formam redigi juri conformem et cujuslibet
captionis cxpertem, ut ei confirmatio adhiberi posset absque conscientie scrupulo,
si forsitan peteretur. Reliquas vero adeo comperit defectivas et a juris tramite
alienas, quod illis confirmationis beneficium adjicere non valebat, conscientia relu-
ctante; quia vero dictorum archiepiscopi et prelatorum habebat assertio quod super
illis etiam articulis, super quibus, ut premittitur, fuerat defective nec secundum jura
responsum, sperabant componere taliter quod in utilitatem ecclesie habenda super
illis compositio redundaret, dictus predecessor M. venerabili fratri nostro ... episcopo
Legionensi et dilectis filiis... decano et ...archidiacono de Ledesma Salamantinis omnes
predictos articulos et responsiones, ut supra exprimitur, reformatas sub bulla sua
destinans, eis inter cetera per suas commisit litteras et mandavit ut ipsi vel duo ex
eis dictos articulos, super quibus responsiones reformatas fuisse predicitur, necnon
et responsiones ipsas sepefato regi Dyonisio exhibentes, ipsum diligenter monerent
et efficaciter inducerent ut responsiones easdem in generali sua curia, de consensu
et Consilio ipsius curie suorumque consiliariorum, coram dictis archiepiscopo et pre-
latis quos tunc in eodem regno presentes esse contingeret, acceptaret, ita quod lectis
sibi singulis articulis et piene, piane ac diligenter expositis, responderet ipsis archie-
piscopo et prelatis, prout earumdem responsionum series exprimebat, eisdemque
archiepiscopo et prelatis patentes litteras, suo pendenti sigillo munitas, super ipsarum
responsionum confirmatione ab eadem sede petenda concederet in forma quam dictus
predecessor M. sub eadem bulla destinavit inclusam ; quodque super aliis articulis
ad quos, ut predicitur, tuerat defective nec secundum jura responsum, taliter idem
rex Dyonisius componeret cum predictis archiepiscopo et prelatis quod in eorum
utilitatem tractata inter eos compositio redundaret, statuque regni ejusdem, aliisque
pensatis circumstantiis, eadem compositio vel ad habcndum apostolice confirmationis
robur non indigne posset admitti, vel saltem absque remorsu conscientie tolerari.
Ceterum prefatis decano et archidiacono procedentibus in premissis juxta traditam
sibi formam, memorato episcopo excusato legitime, sepefatus rex Dyonisius, asse-
rens in aliquibus ex predictis articulis ipsis decano et archidiacono, ut predicitur,
destinatis, ac sibi juxta tenorem mandati apostolici exhibitis per eosdem, et specia-
liter in predictarum penarum sententiarumque duritia, intolerabiliter se gravali,
dilecto filio Martino Petri, Elborensi cantore, et quondam Stephano Laurentii, cle-
ricis suis, ad sedem apostolicam, pie memorie Honorii pape MI, predecessoris nostri,
tempore, destinatis, super hujusmodi gravaminibus ipsius sedis providentiam implo-
rava, idemque predecessor venerabilem fratrem nostrum L., Ostiensem Episcopum,
et bone memorie Gervasium, tituli S. Martini in Montibus presbyterum, ac dilectum
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 109
tìlium nostrum Benedictum, S. Nicolai in Carcere Tulliano diaconum cardinales,
ad discutiendum et dirigendum hujusmodi negotium deputaAit. Et, licet ipsius
predecessoris H. tempore fuerit per cardinales eosdem diligenter et efficaciter
in tacta eis commissione processum, ipso tamen predecessore H. morte prevento,
idem negotium non potuit expediri. Nobis vero, prout concessit altissimus, ad apicem
summi apostolatus assumptis, memoratus cantor et dilectus filius Johannes Martini,
canonicus Colimbriensis, ejusdem regis Dyonisii nuntii et procuratores, ad compo-
nendum super premissis sumciens ab ipso mandatum habentes, nostram presentiam,
premisse implorationis instantiam prosequentes, [adierunt]. Nos autem, sollicitudinem
directionis ejusdem negotii memoratis Ostiensi episcopo et Benedicto cardinalibus
denuo committentes, dilecto filio nostro Petro, tituli Sancti Marci presbvtero cardi-
nali, prefato Gervasio in eadem sollicitudine subrogato, ut ad animarum vitanda
pericula, que in eodem regno pretacta ingessit hactenus et adhuc ingerit inveterata
dissensio, posset idem negotium celerius expediri, venerabiles fratres nostros ... Bra-
charensem archiepiscopum et Colimbriensem, Silvensem et Lamecensem episcopos,
presentes in romana curia, et suum ac suarum ecclesiarum interesse in eodem
negotio, sicut ad eos pertinet, prosequentes, ad prosecutionem ipsius negotii, etiam
aliorum prelatorum ac omnium ecclesiarum eeclesiasticarumque personarum dicti
regni nomine, de potestatis plenitudine duximus deputandos, piena eis et libera com-
ponendi cum dicto rege seu ipsius procuratoribus ejus nomine super dictis articulis
specialiter et expresse facultate concessa. Eisdem itaque archiepiscopo, episcopis et
procuratoribus super quampluribus ex predictis articulis, necnon et super eisdem
penis et sententiis per eorumdem cardinalium, quibus id commisimus, diligentiam,
post tractatus varios, ad concordiam revocatis, factaque nobis per eosdem cardinales
de premissis relatione tideli, demum talis inter partes easdem pax et compositio
intervenit. Predictis siquidem archiepiscopo et episcopis, prò se ac illis prò quibus
ad pacificandum et componendum eis, ut premisimus, dedimus potestatem, et pre-
fatis procuratoribus, prò rege Dyonisio memorato, in dictorum cardinalium presentia
constitutis, et dilecto filio magistro Nicolao Bartholomei de Guarcino, scriptori nostro,
publico sedis apostolice auctoritate tabellione, aliisque pluribus testibus fide dignis
presentibus, lecti fuerunt per eundem tabellionem singillatim dicti articuli numero
quadraginta, super quibus eedem partes se dicebant esse concordes, et prefati procu-
ratores, sepefati regis nomine, ad singulos singulariter responderunt, quorum respon-
sionibus predicti archiepiscopus et episcopi se contentos vocaverunt et expresse
dixerunt. Et deinde iidem procuratores prefati regis, archiepiscopo et episcopis
memoratis, ac etiam tabellioni prefato, prò ipsis et omnibus ac singulis ecclesiis et
personis ecclesiasticis dicti regni stipulantibus, sollempniter promiserunt, prefati
regis nomine ac prò ipso, eundem regem expresse ratificaturum, approbaturum et
acceptaturum omnia et singula contenta in responsionibus supradictis, et tam se
quam suos quoslibet successores in regno prefato eadem omnia et singula, que in
dictis responsionibus continentur, prout eorum singulorum qualitas exigit, piene
adimpleturos et perpetuo inviolabiliter servaturos, prout in instrumento publico con-
tinente predictos articulos quadraginta, super quibus eadem compositio intervenit,
per eundem tabellionem confecto exinde, et sigillis dictorum cardinalium roborato,
plenius continetur, cujus tenorem, quia comode cum presentium serie ipsum eadem
110 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo a. 1289
capere carta non poterat, aliis nostris mandavimus litteris annotari. Nos igitur, de
omnium predictorum fratrum nostrorum Consilio, ad eorumdem archiepiscopi et epi-
scoporum Colimbriensis, Silvensis et Lamecensis, necnon et procuratorum suppli-
cationis instantiam, compositionem predictam, quantum ad responsiones factas ad
articulos in dicto instrumento contentos, et omnia que in responsionibus continentur
eisdem, auctoritate apostolica contìrmantes, et presentis scripti patrocinio munientes,
ordinamus, providemus, decernimus atque statuimus in omnibus et singulis articulis
in instrumenti prefati tenore, nostris, ut predicitur, annotando litteris, comprehensis,
ea que in predictis factis ad eos responsionibus continentur, tam ab ipso rege Dyo-
nisio et ejus successoribus, qui, continuata temporum et successionum perpetuitatc,
in sepefato ei regno successerint, quam a quibuslibet ofncialibus et ministris ipsius,
necnon et baronibus ceterisque habitatoribus regni ejusdem, prout singulis eorum
competit, inviolabiliter observanda. Quod si per eundem regem Dyonisium, aut pre-
dictorum successorum, officialium, ministrorum et habitatorum aliquem, contra pre-
dictam compositionem et hec nostra contìrmationem, ordinationem, provisionem,
decretum sive statutum quicquam fuerit temeraria presumptione commissum, et
idem rex, vel quivis ejus successor, qui prò tempore preerit regno predicto, monitus
per loci ordinarium, in quo id commissum fuerit, vel, ipso extra terram prefati regis
absente, per ejus vicarium vel per capitulum ecclesie cathedralis, ecclesia ipsa vacante,
id infra duos menses non emendaverit, vel, sicut ad ipsum pertinebit, non fecerit emen-
dari, ex tunc capella ipsius ecclesiastico subjaceat interdicto, ita tamen quod hujusmodi
prima monitio, sive per ordinarium, sive per vicarium, sive per capitulum eam, ut
predicitur, fieri contingat, de Consilio et assensu archiepiscopi Bracharensis, qui prò
tempore fuerit, vel duorum episcoporum, et, si propter commissum in civitate vel
diocesi Bracharensi fuerit tacienda, de Consilio et assensu saltem unius episcopi de
regno predicto procedat. Quod si post lapsum duorum mensium predictorum, iterum
monitus per ordinarium vel vicarium aut capitulum memoratos, per alios duos
menses in contumatia non emendandi vel faciendi emendari perstiterit, loca que-
libet ad que ipsum contigerit declinare, quandiu inibi presens fuerit, simili subja-
ceant interdicto. Rursum si forte post lapsum quatuor mensium predictorum, simi-
liter per ordinarium seu vicarium aut capitulum tertio monitus, aliorum duorum
mensium spatio in hujusmodi contumatia manserit obduratus, eo ipso sententiam
excommunicationis incurrat, quam ex nunc in eum casum ferimus in eundem.
Omnes autem premissas monitiones, tam primam, in qua solum debent archiepiscopi
Bracharensis vel duorum episcoporum, ut premittitur, aut unius episcopi, cum con-
tingit monitionem fieri ob commissum in civitate vel diocesi Bracharensi, requiri
consilium et assensus, quam sequentes alias, in quibus non sunt consilium et
assensus hujusmodi requirenda, in scriptis fieri mandamus, et in eis offensam exprimi
super cujus emendatione rex ejus temporis admonetur. Prelati vero ac eorum vicari!
et cathedralium ecclesiarum vacantium capitula diligentius caveant ne ad ipsas
sine rationabili et necessaria causa procedane Porro si, quod absit, rex aliquis Por-
tugalie, taliter monitus, predictas penas animo contempserit pertinaci, non immerito
poterit formidare quod, non solum ad generale interdictum totius regni predicti et
cujuslibet alterius terre sue, sed etiam ad absolutionem vassallorum ejus ab obser-
vatione juramentorum fidelitatis et homagii, quibus sibi astricti fuerint, et ad inter-
a. 1289 Re Dionigi e i Prelati del Portogallo 111
dicendum eidem regi ne jure patronatus, si quod habet in dicti regni ecclesiis, uti
possit, sedes memorata procedet, prout sibi expedire videbitur et facti qualitas sua-
debit. Per hec autem prelatis dicti regni procederteli ex officio suo in aliis casibus,
qui compositionem hujusmodi non contingent, non adimimus potestatem, sed eis
libera, prout a jure conceditur, sit facultas. Sane, sicut compositionem, confirma-
tionem, ordinationem, provisionem, decretum statutumque predicta quoad prefatos
articulos comprehensos in tenore predicto volumus inviolabiliter observari, sic de
consueta ejusdem sedis benignitate concedimus ut, si memoratus rex Dyonisius, aut
dictorum suorum quilibet successorum, prefatas interdictorum et exeommunica-
tionis sententias a nobis latas incurrerit, et deinde, ad cor rediens, piene satisfacere
sit paratus, ita quod ille qui monitionem fecerat, vel eo extra dictum regnum
absente, ipsius vicarius exinde merito sit contentus satisfactione hujusmodi pre-
stita, eo ipso interdkta sint eadem relaxata. Quodque ipse rex sive successor a sen-
tenza exeommunicationis per suum confessorem, in forma ecclesie, auctoritate nostra
absolvi possit, injuncta sibi penitentia salutari. De ipsarum insuper voluntate par-
tium providemus quod, postquam idem rex Dyonisius ratificaverit, acceptaverit et
approbaverit in sua curia generali ad hoc specialiter congregata omnia et singula
que cum dictis archiepiscopo et episcopis per eosdem procuratores suos acta sunt
ejus nomine in premissis; et hujusmodi nostris confirmationi, ordinationi, provisioni,
decreto seu statuto expresse consenserit, eaque ac omnia et singula contenta in eis
se suosque successores in eodem regno promiserit piene adimpleturos et perpetuo
inviolabiliter servaturos; et super ratificatione, acceptatione, approbatione ac promis-
sione hujusmodi patentes litteras suo regio plumbeo sigillo pendenti munitas, tam
dileetis filiis ... priori predicatorum et ... guardiano minorum fratrum ordinum Ulix-
bonensibus, seu eorum vicem gerentibus ecclesie romane nomine, quam dicto archie-
piscopo et singulis episcopis vel, ipsis absentibus, eorum vicariis, vel aliqua ejusdem
regni ecclesia cathedrali vacante, vicariis seu vicario quoad spiritualia in eadem,
necnon et singulis capitulis ecclesiarum cathedralium predicti Portugalie et Algarbii
regni concesserit, in forma quam sedes eadem sibi duxerit destinandam, nec ipse rex
Dyonisius nec aliquis successorum ipsius ad observandam prefatam provisionem
sive ordinationem dicti predecessoris nostri Gregorii aliquatenus teneatur. Nos enim
ex nunc decernimus, de partium earumdem expresso consensu, ipsam quoad omnes
quos eadem provisio seu ordinatio contingebat, postquam predicte ratificatio, acce-
ptatio, approbatio et promissio facte ac littere per eundem regem Dyonisium date
fuerint, ut premittitur, super eis fore omnino viribus vacuam, et carere omni robore
firmitatis. Nulli ergo età, nostre confirmationis, ordinationis, provisionis et constitu-
tionis etc. Dat. Rome, apud Sanctam Mariam Majorem, nonis martii, anno secundo.
Da E. Langlois tom. cit. 158-161 (n. 717), nuovamente collazionato il cit. Reg. Vat. 44,
f. 120M21* (Archivio segreto Vaticano).
112 Bonifacio VHI e Giacomo d Aragona a. 1297
XX.
PATTI FATTI DA BONIFACIO Vili A GIACOMO D'ARAGONA
PER L'INVESTITURA DI SARDEGNA E CORSICA.
4 aprile 1297.
Bonifacius episcopus servus servorum Dei, diarissimo in Christo filio Iacobo,
Sardiniae et Corsicae regi illustri. ' Ad perpetuarli rei memoriam.
Super reges et regna positi ex divinae praeeminentia potestatis,de ipsis opportune
disponimus, prout commodius ex alto prospicitur, actionum se qualitas ingerit, et
iudicium sanioris inspectionis inducit. Nonnunquam enim in ipsis evellimus de gente
in gentem propter culpas et dolos solia transferendo regnantium: interdum plan-
tamus et colimus, caros filios et devotos almae Matris Ecclesiae ad nova regnorum
praeficiendo dominia, ut eradicatis vitiis et plantatis virtutibus, laudetur virtus
Altissimi in Ecclesia sponsa sua, quam sic supra petram fidei soliditate fundavit, ei
tribuens in confessionis apostolicae fortitudine fundamentum, ut ipsam foetu novae
prolis amplifìcet, et ei nec procella turbinis, nec prevalere possit spiritus tempestatis.
Sane ad genus tuum, ex quo prodierunt filii benedictionis et gratiae, dirigentes
intuitum considerationis internae, tibi de regione dissimilitudinis redeunti brachiis
paternae affectionis accumbimus, et te solidae charitatis amplexu pressius obsculamur;
et quo plus tuae ferventis devotionis affectum erga nos, et ipsam Ecclesiam, a cuius
olim unitate recesseras, oculate et attente conspicimus, eo potius erga te ipsius
benignitas excitatur Ecclesiae, et nostrae dilectionis sinceritas incalescit.
Ad honorem igitur Dei omnipotentis Patris * et Filii et Spiritus Sancti, ac
Beatae et Gloriosae semperque Virginis Mariae, beatorum quoque apostolorum
Petri et Pauli, necnon et sanctae Romanae Ecclesiae, de fratrum nostrorum Consilio
et assensu, regnum Sardiniae et Corsicae, quod ipsius Ecclesiae iuris et proprietatis
existit, cum iuribus omnibus et pertinentiis suis tibi et tuis haeredibus, ex tuo
et ipsorum corporibus legitime descendentibus utriusque sexus natis iam et etiam
nascituris, in perpetuum feudum gratiose conferimus, et ex Apostolicae Sedis libe-
ralitate concedimus et donamus, sub modo, forma, tenore, et conditionibus, seu
conventionibus contentis praesentibus, a nobis, nostrisque successoribus canonice
jiitrantibus et dieta Romana Ecclesia tenendum in feudum, et per cuppam auream
te de eodem praesentialiter investimus: ita quod tam tu, quam quilibet tuorum
haeredum in dicto regno, prò ipso regno Sardiniae et Corsicae, nobis et ipsi
Romanae Ecclesiae praestabitis et praestare tenebimini ligium homagium, vassal-
lagium plenum, et fidelitatis iuramentum, sub forma inferius adnotata; et prò eodem
regno Sardiniae et Corsicae supradicto nobis et eidem Ecclesiae servire infra
i 1 Bull udd.: snluteni et apostolicam i idictionem <
' I Bull. • Dei Patrie omnipotentis .
a. 1297 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona 113
Italiani sitis adstricti de centum equitibus decenter armatis cum uno equo ad
arma, et duabus equitaturis ad minus per quemlibet, et quingentis peditibus, inter
quos sint saltem centum balistarii de bonis balistis armati et muniti; et reliqui
pedites suo modo sint convenienter armati: et tam equites quam pedites sint incolae
terrae vestrae, in Aragoniae vel Cathaloniae vel aliis partibus eisdem adiacentibus
constitutae, cum sumptibus, gagiis, et expensis vestris per trimestris temporis spatium,
a die quo ipsi equites et pedites intrabunt terram Ecclesiae, computandum. Erit autem
in potestate Romani Pontificis seu dictae Ecclesiae praedictos equites et pedites ultra
praefati trimestris temporis spatium ad similia sumptus, gaggia et expensas ipsius
Ecclesiae, si plus eos vel ipsorum aliquos voluerit ' retinere. Et si Romanus Pontifex,
vel ipsa Ecclesia maluerit2 dictum servitium equitum et peditum commutare totaliter
cum stolio, vel certo numero galearum, seu vasorum marinorum armatorum infra 'J
maritimam Italiae, possint hoc facere; et tu et haeredes ipsi commutationem eam-
dem facere teneamini, et sitis astricti, dando infra ipsam maritimam quinque galeas
bene guarnitas, munitas et armatas de bonis hominibus et aliis opportunis, vestris
expensis, per tres menses computandos a die, quo ingressae fuerint maritimam Italiae
tetris Ecclesiae supradictae vicinam: quas munitas taliter ultra dictos tres menses
ad similia gaggia et expensas suas si Romanus Pontifex vel Ecclesia ipsa voluerint,4
poterunt retinere; praestabitis autem et praestare tenebimini supradicta servitia equi-
tum, peditum et galearum, ut superius est expressum, semel in anno quandocumque
indigebit Romanus Pontifex seu Romana Ecclesia: de quo ipsius Romani Pontificis
vel ipsius Ecclesiae simplici verbo credetur.
Et insuper tam tu, quam quilibet tuorum haeredum in dicto regno ; Sardiniae
et Corsicae prò ipso regno censum duorum millium marcarum argenti bonorum
et legalium sterlingorum, ubicumque Romanus Pontifex fuerit, ipsis, Romano Pon-
tifici, qui erit prò tempore, et Ecclesiae, vel ipsi Ecclesiae, ubi ipsa fuerit, sede
vacante, recipienti prò futuro Pontifice, et prò portione collegium ipsius Ecclesiae
cardinalium contingente, in festo beatorum apostolorum Petri et Pauli annis sin-
gulis integraliter prò dicto regno Sardiniae et Corsicae persolvetis: ad quem
censum, ut praemittitur, persolvendum, tam tu, quam quilibet haeredum tuorum
in dicto regno tenebimini et sitis astricti. Si vero tu vel quicumque haeredum
tuorum in ipso regno, statuto termino, non solveritis integre, ut praemittitur,
censum ipsum ; et expectati per quatuor menses terminum ipsum immediate
sequentes, de ilio ad plenum non satisfeceritis, eo ipso eritis excommunicationis
vinculo innodati. Quod si in secundo termino infra c subsequentes alios quatuor
menses, eumdem censum, sine diminutione qualibet, non persolveritis, totum regnum
Sardiniae et Corsicae erit ecclesiastico suppositum interdicto: si vero nec in tertio
termino, nec infra alios quatuor menses proximos, per plenam satisfactionem eius-
dem census, tu et haeredes tui vobis duxeritis consulendum, ita quod, transactis
eodem tertio termino et quatuor proximo sequentibus mensibus, non sit de huius-
1 Reg. Val. 48: vuluerint .
- Reg. Val. 48: • maluerint ».
3 I Bull. : ■- intra •.
» I Bull : « voluerit ».
' I Bull.: * ncgotio ».
* I Pulì, t Quuil si tam in secunju termino quam intra ».
1)4 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona a. 1297
modi censu primi termini ipsi Ecclesiae integre satisfactum, ab eodem regno Sar-
diniae et Corsicae ipso iure cadatis ex toto, et regnum ipsum1 ad Romanam Ecele-
siam eiusque dispositionem integre ac libere revertatur. Nihilominus prò singulis
duobus minibus marcatimi singulorum terminorum, si simili modo in eorum solutione
cessaveritis, vel illa non solveritis, tu, et quivis tuorum haeredum in dicto regno
Sardiniae et Corsicae poenas similes incurratis, sai vis aliis poenis, processibus, et
sententiis, quae vel qui de iure inferri vel haberi seu proferri poterunt per Romanum
Pontificem, vel Sedem Apostolicam specialiter in hoc casu. Sed ad censum ipsum
solvendum, et ad ipsum servitium exhibendum dictae Ecclesiae tunc teneamini cum
effectu, cum tu vel haeredes tui in dicto regno Sardiniae et Corsicae ipsius regni, vel
maioris partis eius fueritis possessionem adepti.
Ceterum, quia in quibusdam articulis, seu capitulis, modi, 2 formae, tenoris seu
conditionum vel conventionum ipsorum praesentibus contentorum, expressius conti-
netur, quod in certis casibus, tu et tui in eodem regno haeredes excommunicationis
sententiam incurratis, et dictum regnum sit ecclesiastico suppositum interdicto,
quodque tam tu, quam haeredes ipsi cadatis a regno, seu sitis regno ipso privati;
nos ex nunc huiusmodi sententias, videlicet excommunicationis in te ac eosdem
haeredes et interdicti in praefatum regnum Sardiniae et Corsicae, et privationis
regni eiusdem, si tua vel ipsorum culpa huiusmodi casus emerserit, de dictorum
fratrum nostrorum Consilio, auctoritate 3 apostolica promulgamus.
In succedentibus vero tibi, tuisque haeredibus circa successionem tuam, tuo-
rumque haeredum in dicto Sardiniae et Corsicae regno forma adiicitur et servabitur
infrascripta, videlicet quod ille vel illa dumtaxat, qui vel quae tibi tuisque haeredibus
in Aragoniae regno debebit succedere, in dicto Sardiniae et Corsicae regno succedat,
et non alius vel alia, ita quod unus et idem sit rex regni Aragoniae et regni Sar-
diniae et Corsicae predictorum : et in suis casibus, ubi ad successionem foemina admit-
teretur, 4 utriusque regni eadem sit regina: et si in tuo vel haeredum tuorum obitu,
legitimos haeredes, prout sequitur, te et ipsos, quod absit, non habere contingat, de
tuo vel ipsorum corporibus legitime procreatos, regnum ipsum Sardiniae et Corsicae
ad Romanam Ecclesiam supradictam, et eius dispositionem libere revertatur. Descen-
dentes autem ex te, et tuis haeredibus Sardiniae et Corsicae regibus, ex tuo vel ipso-
rum corporibus de legitimo matrimonio nati, mares et foeminae in eodem regno succe-
dent; sic tamen, quod de liberis pluribus maribus in eodem gradu per eamdem lineam
concurrentibus primogenitus, et de pluribus foeminis similiter primogenita, et de
mare et foemina in eodem gradu similiter concurrentibus masculus omnibus aliis
praeferatur: sed nec mares nec foeminae illegitime natae succedant. Quod autem de
foeminis rectae lineae dicitur, intelligendum est tam de nuptis quam etiam de innu-
ptis; dum 5 tamen nuptae sint fidelibus, et Ecclesiae Romanae devotis. Et sicut inter
has personas gradus servari volumus, ut scilicet prior gradu posteriori gradui prae-
feratur; sic et in eodem gradu, pluribus concurrentibus, priorem natum posteriori, et
1 I Bull. om.
• I Hall. om.
8 I Bull . • authorilate .
• AA. Arni IX Vili 141 : • admictetui •
b I Bull. « JummuJ., •
a. 1297 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona 11".
marem foerainae in huiusmodi successionibus volumus anteferri; personarum autcm
huiusmodi nulla superstite, regnum ipsum Sardiniae et Corsicae ad Romanam Eccle-
siam et eius dispositionem libere revertatur. Quod si forte, deficientibus masculis,
contigerit foeminam innuptam in regno ipso succedere, illa maritabitur personae,
quae ad ipsius regni regimen et defensionem existat idonea, Romani tamen Pontificis
prius super hoc Consilio requisito: nec nubet nisi viro catholico et Ecclesiae Romanae
devoto: et si contra hoc fìeret, licebit eidem Romano Pontifici contra ipsam ad pri-
vationem regni Sardiniae et Corsicae, de plano sine strepiti] et figura iudicii, et
absque omni iuris solemnitate, in quacumque aetate filia ipsa consistere^ procedere,
si hoc ei videbitur expedire. Verumtamen quandocumque, te vivente, vel quovis tuo
liaerede in eodem regno Sardiniae et Corsicae vivente, tu vel quis haeredum tuorum
in ipso regno volueritis cum consensu expresso Stimmi Pontificis et Romanae Eccle-
siae de persona, quae tibi vel ei successura sit in praedicto regno Sardiniae et Cor-
sicae alitcr ordinare, illud de huiusmodi persona successura servabitur, quod per
te, vel per quemvis haeredum tuorum in ipso regno cum consensu expresso Romani
Pontificis et Romanae Ecclesiae fieri vel ordinari continget. Ad haec tam tu quam
tui in regno ipso haeredes regnum ipsum Sardiniae et Corsicae nullatenus dividetis, '
sed semper illud unus tantum sub ipsis modo et forma, tenore, conditionibus et
conventionibus, immediate ac in capite a nobis et successoribus nostris et ab ipsa
Ecclesia Romana tenebit. 2
Forma vero juramenti fidelitatis, vassallagii, ligii et homagii, que tu in nostra
presentia facies et prestabis prò regno Sardinie et Corsice sepedicto, et quam pre-
stari et fieri volumus, ac servari a tuis heredibus in eodem, verbis competenter
mutandis, talis est : - « Ego Jacobus, Dei et apostolice sedis gratia rex Sardinie et Cor-
sice plenum vassallagium, fidelitatem et ligium homagium faciens, et juramentum pre-
stans prò dicto regno Sardinie et Corsice, ab hac hora in antea fidelis et obediens ero
beato Petro domino meo domino Bonifacio divina providentia pape Vili suisque suc-
cessoribus canonice intrantibus, sancteque apostolice Romane ecclesie. Non ero in
Consilio aut consensu vel facto ut vitam perdant aut membrum aut capiantur mala
captione. Consilium quod mihi credituri sunt per se aut per nuntios suos sive per
litteras, ad eorum dampnum, me sciente, nemini pandam; et si serverò fieri vel pro-
curari sive tractari aliquid quod sit in ipsorum dampnum, illud pio posse impediam ;
et si impedire non possem, illud eis significare curabo. Papatum Romanum et regalia
S. Petri, tam in regno predicto quam alibi existentia, adjutor eis ero ad retinendum
et defendendum ac recuperandum et recuperata manutenendum contra omnem homi-
nem. Universas et singulas conditiones, modos, scu formas, et tenores contentos in
litteris concessionis dicti regni Sardinie et Corsice, ac omnia et singula, que conti-
nentur in eisdem litteris, plenarie adimplebo et inviolabiliter observabo, nec ullo
unquam tempore veniam contra illa. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei Evan-
gelia ». Similia autem fidelitatem, vassallagium plenum et homagium ligium et jura-
mentum renovabis, facies et prestabis unicuique Romano pontifici et diete ecclesie,
infra annum a die quo in Romanum pontificem electus fuerit computandum, et
I Bull.. ' clividatis».
I Bull . ah ipsa Romana t°nehit Ecclesia
116 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona a. 1297
similia prestabit et faciet, et similiter renovabit et facere, prestare et renovare
tenebitur unusquisque heredum tuorum in dicto regno unicuique Romano ponti-
fici qui erit prò tempore, et ipsi Romane ecclesie secundum formam prescriptam
nomen Romani Pontificis, qui tunc erit, et suum proprium exprimendo.1 Sed post-
quam tu et heredes tui in regno Sardinie et Corsice sepedicto prestiteritis et fece-
ritis personaliter juramentum, fidelitatem, homagium seu vassallagium secundum
predictam formam uni Romano pontifici per vos ipsos, alii Romano pontifici non
astringamini personaliter prestare et facere; dummodo illa prestetis et faciatis infra
annum per ydoneum vel ydoneos substitutos, ad hoc plenum mandatum habentes.
Et si plus placuerit Romano pontifici vel Romane ecclesie juramentum, fidelitatem,
vassallagium et homagium predicta prestabitis et facietis, tu et heredes tui, nomine
summi pontificis et Romane ecclesie il li, vel illis quem vel quos ad hoc specialiter
ipse Romanus pontifex vel sedes eadem deputabit. Quandocumque vero tu vel heredes
tui in regno predicto predicta juramentum, fidelitatem, vassallagium et homagium
prestabitis et facietis, per vos vel per alium seu alios, ut superius continetur, dabitis
infra mensem post Romano pontifici et eidem ecclesie patentes litteras vestras-
aurea bulla bullatas predictos et infrascriptos modos, conventiones, conditiones,
tenorem et formam acceptantes expresse et formam dictoruni homagii et juramenti,
lidelitatis et vassallagii, similiter et specialiter exprimentes.
Sane omnibus ecclesiis tam cathedralibus quam aliis, regularibus et secularibus,
necnon et omnibus prelatis et clericis, ac universis personis ecclesiasticis, secula-
ribus et religiosis, et quibuslibet religiosis locis dicti regni Sardinie et Corsice libere
dimittantur, et conserventur integre omnia bona et jura eorum. Omnes insuper
ecclesie tam cathedrales quam alie, regulares et seculares, necnon et omnes pre-
lati et clerici, ac universe persone ecclesiastice, religiose et seculares ac3 que-
cumque religiosa loca, cum omnibus bonis suis, in electionibus, postulationibus,
nominationibus, provisionibus J et omnibus aliis, piena libertate gaudebunt; nec ante
electionem, sive in electione, vel post, regius assensus vel consilium aliquatenus
requiratur. Quam utique libertatem tu et tui in eodem regno heredes semper manu-
tenebitis, et manuteneri et conservari facietis ab omnibus subditis vestris, dicteque
ecclesie, ac persone utentur libere omnibus bonis et juribus suis: salvo tibi et tuis
in regno ipso heredibus jure patronatus in ecclesiis, in tantum quantum in hac parte
patronis ccclesiarum canonica instituta concedunt, in illis dumtaxat ecclesiis, in quibus
tibi tuisque heredibus jus patronatus competere dignoscetuiv'
Omnes etiam cause ad forum ecclesiasticum pertinentes, libere et absque ullo
impedimento, agitabuntur, tractabuntur et ventilabuntur coram suis ordinariis et
aliis ecclesiasticis judicibus, et terminabuntur per eos; et si ad sedem apostolicam
super hujusmodi causis appellari contigerit,0 tam appellantes quam appellati ad
eamdem venire sedem, prò appellationum prosecutionibus, libere et absque inhibi-
1 Dicar" praescriptam, nomine Romani pontificis, qui lune erit, et suum | nummi proprium exprimendo ■
5 Digard om.
J Digard : el
4 DlOARD: • promissioniluis .
■ Diuaro: • dignuscatur •.
■ i '!■. tuo ontingi > il
a. 1297 Bonifacio Vili e (.incoino d'Aragona 117
tione aliqua permittantur. Omnibus insuper capitulis, collegiis, conventibus et per-
sonis ecclesiasticis, religiosis et secularibus, ac communitatibus vel universitatibus,
et pcrsonis secularibus, quorumcumque locorum dicti regni, cujuscumque con-
ditionis et status extiterint, quotiens per te vel aliquem heredura tuorum tuos
officialcs vel ministros aut alicujus eorum senserint se gravatos, ad apostolicam
sedem liberum super hoc liceat habere recursum; nec prestabitur eis obstaculum,
quominus libere et secure recurrant.
Sacramenta vero fidelitatis seu assecurationis prestabuntur, secundum antiquam
et rationabilem consuetudinem, prout canonica instituta permittunt, ab illis eccle-
siarum prelatis, quorum predecessores illa antiquitus soliti sunt prestare. Ab illis
autem prelatis et ecclesiis qui temporalia bona tenent, si qui tamen sunt qui hujus-
modi bona teneant a domino dicti regni et aliis dominis temporalibus ; et qui, ratione
hujusmodi honorum, ab antiquo consueverunt regibus vel aliis dominis tempora-
libus, in dicto regno Sardinie et Corsice constitutis, servitia exhibere, hujusmodi
honesta et antiqua servitia eis, secundum rationabilem et antiquam consuetudinem,
et sicut instituta patiuntur canonica, impendantur, salva semper circa ecclesias
cathedrales, et alias regulares et seculares, ac personas et loca ecclesiastica, tam
in faciendis provisionibus et electionibus confirmandis, quam in omnibus quibus-
cumque aliis, Romani pontificis et ecclesie Romane jurisdictione ac ' auctoritate
plenaria et libera potestate.
Revocabis quoque omnes constitutiones seu leges vel statuta per reges seu prin-
cipes seculares Sardinie et Corsice editas contra ecclesiasticam libertatem, nec sta-
tuta vel constitutiones aliquas tu vel aliquis heredum tuorum in dicto regno edetis
aut promulgabitis, per que seu quas juri et libertati ecclesiastice derogetur. Pro-
mittis etiam quod, tuo vel heredum tuorum tempore, nullus clericus vel persona
ecclesiastica ejusdem regni in civili vel criminali causa convenietur coram judice
seculari, nisi super feudis judicio petitorio conveniatur civiliter, quatenus canonica
jura permittunt; sed omnibus ecclesiis et personis ecclesiasticis conservetur libertas,
nisi sit de illis personis de quibus jura permittunt.
Nullas insuper tu, aut quivis 2 alius tuus in regno Sardinie et Corsice heres tal-
lias imponetis ecclesiis, monasteriis, clericis, et viris ecclesiasticis, vel rebus, seu
vassallis eorum; et in ecclesiis vacantibus tu vel tui in predicto regno heredes nulla
habebitis regalia, nullosque fructus, reditus, et proventus. Nullas etiam obventiones
ac nulla prorsus alia percipietis ex eis, nihilominus custodia1 earumdem ecclesiarum,
jurium et honorum ipsarum interim libera remanente penes personas ecclesiasticas,
juxta canonicas sanctiones ; salvis tibi dictisque heredibus hiis que tibi vel eis, tan-
quam regi vel domino temporali, competerent ex prescriptione legitima, consue-
tudine antiqua et rationabili, privilegiis legitimis, aut alias de jure, quibus jura divina
vel canonica non obsistant.
Judices vero, comites et barones, milites et persone cetere seculares regni
ejusdem, tam magne quam parve, in suis bonis, juribus rationabilibus, et laudabilibus
consuetudinibus servabuntur. Et tam tu quam tui in predicto regno heredes, per
' Digard: i et ; Ai. Ann. I-XVIIt 441: . aut ».
- Digard: « quisquam ».
» Digard: • ex eis nihilominus, custodia».
118 Bonifacio Vili e Giacomo d'Aragona a. 1297
vos, alium seu alios, exercebitis regimen dicti regni secundum jura civilia, quibus
canonica instituta non obviant, et laudabiles consuetudines, salvis regiminibus eccle-
siarum vel secularium personarum, ' competentibus eis, de approbata et laudabili
consuetudine, privilegiis legitimis, aut alias de jure.
Omnes captivos et obsides, presertitn Romanos et alios de terra ecclesie oriundos,
si quos tu vel tui in dicto regno heredes, tempore quo acquiretis dictum regnutti
Sardinie et Corsice invenietis in eo, ad mandatum Romani pontificis seu Romane
ecclesie restituetis pristine libertati, vel de eis facietis quod dictus Romanus pon-
tifex vel Romana ecclesia ordinabunt.
Nullam etiam confederationem seu pactionem vel societatem, cum aliquo impe-
ratore vel rege seu principe vel barone christiano, vel greco aut sarraceno, vel cum
aliqua provincia seu civitate vel communitate vel loco aliquo seu personis scienter
contra Romanam ecclesiam tu vel tui in eodem regno heredes in dampnum eccle-
sie facietis, et, si etiam feceritis ignoranter, teneamini ad mandatum Romani pon-
titìcis seu Romane ecclesie revocare. Et tam tu quarn tui in eodem regno heredes
amicos et devotos ecclesie habebitis prò amicis et prò devotis, et inimicos et inde-
votos ecclesie prò indevotis habebitis, nec emulis seu inimicis ecclesie auxilium
dabitis, consilium vel favorem.
In Urbe Urbisque districtu, seu in circumposita regione, aut in provinciis, civi-
tatibus, terris seu locis ecclesie Romane subjectis non recipietis vel assumetis aut
acquiretis dominium, regimen, seu rectoris officium quocumque nomine censeatur ; nec
de occupandis, vel recipiendis aut capiendis, = vel subjugandis eisdem, seu aliis bonis
et juribus ejusdem ecclesie, tu et quivis tuorum heredum intromittetis vos publice
vel occulte scienter. Quod si contra feceritis ignoranter, et moniti ab ipsa Ecclesia
non destiteritis, cadetis a jure dicti regni Sardinie et Corsice ipso facto, et eritis
ilio privati, et regnum ipsum ad Romanam ecclesiam libere devolvatur.
Quod si forte contingeret te vel heredes tuos in predicto regno Sardinie et Cor-
sice successores in regem vel imperatorem Romanorum, seu regem Theotonie eligi
vel assumi, electus vel assumptus nullo modo dictum regnum Sardinie et Corsice,
cum dictis imperio et regno3 valeas vel valeant retinere, et, si moniti ab ipsa
ecclesia dieta imperium et regna Romanorum seu Theotonie non dimiseritis, a jure
dicti regni Sardinie et Corsice ipso facto cadatis ex toto, ac regnum ipsum ad
Romanam ecclesiam libere devolvatur, nisi forte tu vel idem electus vel assumptus
filium habeat successurum sibi in regno Aragonie quem si4 voluerit emancipare,
legitime poterit sine fraude renuntiando dicto regno Sardinie et Corsice, nihil unquam
juris habiturus in eo publice vel occulte, et dieta regna Romanorum seu Theotonie,
ac imperium retinere. Quod si contra tu vel tui in predicto regno Sardinie et Cor-
sice heredes feceritis, et moniti ab ipsa Ecclesia non destiteritis a jure dicti regni
Sardinie et Corsice ipso facto cadatis, et regnum ipsum ad Romanam Ecclesiam
libere devolvatur.
I >io UtD om.
■ Dicahd: • cap ar
> Seg. Vat.48 e AA. Ann. 1-XVII1 441: regimim
l Dk.ard om.
a. I2ì»7 Bonifacio Ville diaconie d'Aragona 149
Ad hec, ut tibi plus presidii et favoris accrescati, te regna et bona tua stabilia,
ubilibet constituta, sub beati Petri et nostra protectione suscepimus, ' disponente^ te
et ipsa gladio spirituali defendere ac tueri prout expediens fore = videbimus et tibi
fuerit oportunum.
Demum in nostra presentia confìteberis et recognosces expresse ex gratia et libc-
ralitate nostra et diete ecclesie dictum regnum Sardinie et Corsice tibi tuisque heredi-
bus fore concessum in feudum; et sic teillud recipere vel recepisse sub conditionibus,
conventionibus sive pactis, modo tenore ac forma, que in presentibus nostris litteris
continentur, quos per stipulationem solemnem promittes et jurabis te inviolabiliter
servatururh: prò quibus etiam servandis, dictum regnum Sardinie et Corsice, jura
tibi in eo competentia et competitura, et bona tua que ibidem consistent, nobis et
ipsi ecclesie obligabis. Et promittes nihilominus quod successores tui, heredes in
dicto regno Sardinie et Corsice eo tempore quo facient et prestabunt vassallagium,
homagium et fidelitatis juramentum sub forma predieta, similia confessiones,3 reco-
gnitiones, promissiones, juramentum et obligationes facient et prestabunt Romano
pontifici, qui erit pio tempore et ecclesie sepedicte.4
Insuper tam tu quam quilibet heredum tuorum in dicto regno Sardinie et Cor-
sice, illis temporibus quibus feceritis et prestiteritis vassallagium, homagium et fide-
litatis juramentum prò eodem regno Sardinie et Corsice, dabitis, infra mensem post,
privilegium seu litteras aurea bulla bullata, in quo vel quibus fatebimini et recogno-
scetis expresse dictum Sardinie et Corsice regnum a nobis et Romana ecclesia rece-
pisse in feudum sub conditionibus, conventionibus, modo et forma atque tenore, que
in presentibus nostris 5 litteris continentur, quos tenorem, modum, conditiones, con-
ventiones et formam promittetis vos inviolabiliter servaturos: prò quorum obser-
vantia obligabitis vos et dictum regnum Sardinie et Corsice, jura et bona vobis com-
petentia et competitura in eo.
Omnium autem predictorum que in presentibus nostris litteris continentur, decla-
ratio et interpretatio, quotiens opus fuerit faciende ad Romanum pontificem seu ad 6
Romanam ecclesiam pertinebunt, quotiescumque super ipsis vel eorum aliquo vel
aliquibus ambiguitatis aliquid vel dubii oriri continget, cuius Romani pontificis vel
Romane ecclesie interpretationi et declarationi stabitur, verbo seu litteris prout ipsis
Romano pontifici vel ecclesie placuerit faciendis. Nulli ergo—. Si quis — .
Dat. Rome apud Sanctum Petrum, II. non. aprilis, anno tertio.
Da Bull. Rom. Cocq.-Main. Ili, pars secunda, 82-86; ed. Taur. IV, 136-142, e da Les
registres de Botiiface VIII par G. Digard, M. Faucon et A. Thomas (Bibl. des Écoles frane.
d'Athènes et de Rome) I, Paris 1884-1907, 930-935, n. 2344, che furono seguiti per tutto il testo
che danno (da «Forma» p. 115, 1. 21 alla fine), nuovamente collazionati il Reg. Vat. 48,
f. 374v-376v e la bolla originale in AA. Ann. I- X Vili 441 (già Avm. Il, e. IV, ti. 5) nell'Ar=
chivio segreto Vaticano.
> AA. Arni. I-XV/II 441: . suscipimus >.
- Reg. Vat. 48: ■ esse ..
3 Digard: * eoncessiones ».
' Digard: < supradicte >.
5 Digard om.
6 Digard ohi.
120 Alberto I di Habsburg e Bonifacio Vili a. 1303
XXI.
PROMESSE DI ALBERTO I DI HABSBURG.
1. - Promissio prior.
17 luglio 1303.
Sanctissimo in Christo patri et domino suo domino Bonifacio divina providencia
sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici Albertus Dei gratia
Romanorum rex semper augustus devota pedum oscula beatorum.
Profiteor, sanctissime pater et domine, me honorum omnium largitori ac vobis
et ecclesie sancte sue fore prò innumeris misericordiis et inmensis beneficiis obli-
gatum. Profiteor, quod desiderii mei recepì desideratum effectum, et diffiteri non
audeo, quod in eo plus quam desiderare sciverim adinveni, mirans sic in preteritis
esse provisum, quod de hiis, que circa talia in futuro peti poterunt, spes miseracionis
habetur. Assurgens itaque Deo et sanctitati vestre ac eidem ecclesie matri mee
ad gratiarum devotissimas et humilimas acciones totum me devoveo totumque me
offero et expono ad gratificacionis debitum per omnia, in quantum humane imbecil-
litatis condicio patitur, exolvendum.
Ad hec licet pridie, antequam circa negocium electionis de me ad Romanorum
regnum et imperium celebrate ac alia, que in hac parte incumbebant, esset per
sanctitatis vestre benencenciam mei status essencia solidata, fecerim infrascripta et
super eis meas patentes litteras beatitudini vestre duxerim destinandas, ac in soli-
dacione huiusmodi procuratores mei ad hoc specialiter constituti ea in vestra pre-
sencia innovaverint, ecce nunc tamen, ut gratus reddar et ipsa in maiori firmitate
procedant, illa duxi presentibus innovanda.
Recognoscens igitur, quod Romanum imperium per sedem apostolicam de Grecis
translatum est in persona magnifici Caroli in Germanos, et quod ius eligendi Roma-
norum regem in imperatorem postmodum promovendum certis principibus ecclesia-
sticis et secularibus est ab eadem sede concessum, a qua reges et imperatores, qui
fuerunt et erunt prò tempore, recipiunt temporalis gladii potestatem ad vindictam
malefactorum, laudem vero honorum, pia devocione et sincero corde profiteor, quod
Romanorum reges in imperatores postmodum promovendi per sedem eandem ad
hoc potissime ac specialiter assumuntur, ut sint sancte Romane ecclesie advocati,
catholice fidei ac eiusdem ecclesie precipui defensores. Quapropter et ego et alii
Romanorum reges et imperatores, qui erunt prò tempore, totis viribus ab illis absti-
nere debemus que ipsi ecclesie possunt esse nociva et per que inter vos dominum
meum, qui nunc apostolice sedi feliciter preestis, et successores vestros, qui canonice
intrabunt, et me, ac Romanorum reges et imperatores, qui erunt inantea, possent
scandala suscitari et materia dissensionis oriri, et debemus illa devotis et ferventibus
aftectibus promovere, ex quibus christianitati tranquillitas, pax et quies proveniant,
dissidia et mala tollantur, per que paterna sinceritas et vera dilectio, quas vos et
Romanam Ecclesiam supradictam ad me habituros fiducia firma confido, minui vel
offuscari valerent
a. 1303 Alberi» l di Uabsburg e Bonifacio Vili 121
Iuro edam, tactis sacrosanctis ewangeliis, quod ero fidelis et obediens beato
Petro et vobis vestrisque successoribus canonico intrantibus sancteque apostolico
Romane ecclesie. Non ero in Consilio, consensu vel facto, ut vitam perdatis aut mem-
brum aut capiamini mala captione. Consilium, quod vos vel ipsi michi credituri estis
per vos aut per nuncios vestros sive per litteras, ad vestrum vel eorum dampnum
nemini pandam me sciente. Et si scivero fieri vel procurari sive tractari aliquid,
quod sit in vestrum vel ipsorum dampnum, illud prò posso impediam, et si impedire
non possem, illud vobis et eis significare curabo. Papatum Romanum et regalia sancti
Petri adiutor ero ad retinendum, defendendum et recuperandum ac recuperata manute
nendum contra omnem hominem, divino fultus auxilio, secundum meum scire et posse.
Et recognosco et fateor omnia et singula, que a dive memorie Rudolfo patre
meo Romanorum rege et edam a quibuscumque predecessoribus eius Romanorum
regibus vel imperatoribus sive super fidelitatis iuramento sive super quibuscumque
aliis recognita, confessata, promissa, facta, iurata, confirmata, innovata, remissa seu
de novo donata fuerunt simul vel diversis temporibus, et ipsa ratifico, innovo et
confirmo et ea iuro et promitto me inviolabiliter sorvaturum, et exnunc similia in
presentibus litteris meis patentibus meo magno signatis sigillo remitto, facio et do
novo concedo.
Omnia eciam et singula privilegia, libertaciones, donaciones, concessiones, reco-
gniciones, tradiciones, remissiones et gracias ab eisdem dare memorie patre meo
seu eciam a regibus vel imperatoribus predecessoribus eius aut ipsorum aliquo vel
aliquibus confessata, innovata, recognita seu confirmata, facta sunt seu concessa aut
remissa vel donata, de novo de quibuscumque iuribus seu rebus, bonis aut liberta-
tibus vel aliis quibuscumque ratifico, approbo, confirmo et facio et de novo concedo,
prout magis ipsi sedi poterunt expedire.
Statuo insuper, facio et concedo quecumque per dare memorie Lodovicum impe-
ratorem augustum tempore bone memorie Paschalis pape et dare memorie Ottone
rege tempore felicis recordacionis Iohannis pape statuta vel iurata, recognita, facta
seu concessa fuerunt, sicut in capitulis positis in sexagesima tercia distinccione con-
tinentur in corpore Decretorum, quorum unum incipit " Ego Lodovicus imperator ,,
et aliud incipit " Tibi domino Iohanni pape,,, et omnia et singula contenta in uno
quoque ipsorum capitulorum ipsaque promitto me inviolabiliter servaturum.
Devocionem quoque et reverenciam filialem vobis domino meo summo pontifici
et sancte Romane ecclesie reverenter exhibeo et devote. Et ut devocionem et zelum,
quos ad vos gero et exaltacionem ipsius Romane ecclesie efficaciter per operis exhi-
bicionem ostendam, paratum me offero, vos et apostolico sodis primatum ac iura et
libertates vestras ac diete sedis contra omnem hominem defendere et tueri et esse
contra quoscumque hostes et rebelles, adversarios seu inimicos sedis eiusdem,
cuiuscumque fuerint preeminencie, ordinis, dignitatis aut status, eciamsi regali aut
imperiali profulgeant dignitate, nec cum talibus vel aliquo eorum vel aliquibus ami
cicie, coniuracionis, confederacionis aut societatis vel ligaminis fedus iniam nec ser-
vabo, si quod forsan inivi cum aliquo vel aliquibus, qui nunc sunt vel quod absit
erunt in hostilitate, rebellione, adversitate seu inimicicia vestra et Romane ecclesie
memorate, quin pocius ad mandatum vestrum successorumque vestrorum vel ecclesie
supradicte talibus guerram movebo et prò posse impugnabo eosdom.
122 Alberto 1 di Habsburg e Bonifacio Vili a. 1303
Prelatos, ecclesias, monasteria, capitula, conventus, personas ecclesiasticas regu-
lares et seculares scientcr iniuste aut iniuriose non offendam, sed ipsa in suis iuribus,
bonis, libertatibus et immunitatibus, prout et quantum in me fuerit, conservabo.
Contra libertates et bona ac iura sepe diete Romane ecclesie non veniam, sed ea
defendam et ad defendendum iuvabo, et de nullo, quod ad ipsam sedem pertinet vel
pertinebit, me contra eius beneplacitum intromittam.
Et si divino fultus auxilio velim intrare Italiam, meum adventum seu introitum
vobis domino meo summo pontifici ac eidem sedi ante significato et a vobis et ab
ea requiram humiliter et fideliter, ut michi super meo introitu et adventu vos et
sedes ipsa dignemini paterni favoris auxilium impertiri.
Item iura Romani regni et imperii defendere et recuperare studebo secundum
scire meum et posse, prout divino fultus adiutorio fuero. Insuper omnia et singula
supradicta et infrascripta iuro me bona fide inviolabiliter servaturum et contra non
venturum scienter.
Ad hec promitto et iuro tactis sacrosanctis ewangeliis, quod ad quemeumque
gradum et statum cuiuscumque eminencie seu dignitatis aut solium quantumeum-
que sublime, quocumque nomine censeatur, ascenderò seu promotus vel assumptus
fuero, supradicta omnia et singula confirmabo, innovabo et eciam de novo faciam
et concedam, verbis competenter mutatis, ac vobis domino meo pape Bonifacio]
vestrisque successoribus canonice intrantibus et apostolice sedi super hiis patentes
litteras meo magno sigillo signatas et eciam bulla aurea, cum illa uti contigerit, '
faciam assignari.
In quorum omnium testimonium evidens atque robur sigillum meum regium
presentibus est appensum.
Dat. apud Nuremberg, anno Domini millesimo trecentesimo tercio, indictione
prima, XVI. Kal. Augusti, regni vero mei anno quinto.
Da Monum. Germ. Histor. Legum Sectio IV. Consta. Tomus IV, Pars I (Hannoverae
et Lipsiae 1906), ed. I. Schwalm, 154-157 (n. 181), collazionato l'autografo in AA. Arm. I-X Vili
89 (già Arm. I, e. IX, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano.
2. - Promissio altera.
17 luglio 1303.
Sancissimo in Christo patri et domino suo domino Bonifacio sacrosancte Romane
ac universalis ecclesie summo pontifici Albertus Dei gratia Romanorum rex semper
augustus devota pedum oscula beatorum.
Profiteor, sanctissime pater et domine, me bonorum omnium largitori ac vobis
et ecclesie sancte sue fore prò innumeris misericordiis et immensis beneficiis obli-
gatum. Profiteor, quod desiderii mei recepì desideratum effectum, et diffiteri non
audeo, quod in eo plus, quam desiderare sciverim, adinveni, mirans sic in preteritis
esse provisum, quod de hiis, quae circa talia peti in futuro poterunt, spes misera-
tionis habetur. Assurgens itaque Deo et sanctitati vestre et eidem ecclesie matri
mee ad gratiarum devotissimas et humilimas actiones totum me devoveo, totum
que me offero et expono ad gratificationis debitum per omnia, in quantum humane
imbecilitatis conditio patitur, exolvendum.
1 Schwalm: « contingerit ».
a. 130.1 Alberto I di Habsburg e Bonifacio Vili 123
Ad hec licot pridie, antequam circa negotium electionis de me ad Romanorum
regnum et imperium celebrate ac alia, que in hac parte incumbebant, esset per
sanctitatis vestre beneficentiam mei status essentia solidata, fecerim infrascripta et
super eis meas patentes litteras beatitudini vestre duxerim destinandas ac in soli-
datione huiusmodi procuratores mei ad hoc specialiter constituti ea in vestra pre-
sentia innovaverint, ecce nunc tamen, ut gratus reddar et ipsa in maiori firmitate
procedant, illa duxi presentibus innovanda.
Rememorans igitur, quod nonnulli Romanorum imperatores et reges, qui fuerunt
hactenus, multiplicum honorum, benefìciorum et gratiarum a sede apostolica obtem-
ptorum immemores et ingrati, promissionibus et iuramentis ipsi sedi prestitis vio-
latis, ipsam sedem multipliciter impugnarunt, provinciis, civitatibus, castris, terris et
locis ac vassallis scdis eiusdem dampnis gravibus et iniuriis irrogatis et occupatis
nonnullis ex eis etiam et detentis in ipsius ecclesie ac subiectorum eius grave pre-
iudkium et gravamen, providi nonnulla tacere, per que de me et meis suspitio
valeat amputari, et sedes ipsa reddatur securior, quod a me vel a meis nullatenus
offendetur in se vel in provinciis, civitatibus, terris, castris vel locis, personis aut
vassallis sibi subiectis, promitto itaque, quod vicarium nec in Lombardia nec in
Tuscia ponam absque beneplacito et consensu sanctitatis vestre vel diete sedis
usque ad quinquennium a data presentium numerandum, sed nec ultra dictum quin-
quennium ponam ibidem aliquem vicarium indevotum vel suspectum vobis vel ipsi
sedi, et si posuero, admovebo. Et si etiam vicarius devotus et nec suspectus ante
dictum quinquennium vel post ibi positus efficeretur indevotus vel suspectus vobis
vel sedi predicte, illum quotiens hoc contigerit similiter amovere curabo.
In propria etiam persona vel per decentem armatorum equitum et peditum
comitivam ad requisitionem vestram vel sedis eiusdem exnunc potenter et liberaliter
me offero et exponam cum effectu bona fide secundum meum posse, quibuslibet
dolo et fraude penitus circumscriptis, contra hostes Romane ecclesie seu rebelles.
Verumtamen cum ad hoc a vobis vel prefata sede vocatus personaliter venero,
recipiam procurationes sive fodrum ab illis, a quibus et sicut Romanorum reges
seu imperatores debuerunt et consueverunt recipere.
Ad maiorem autem securitatem vestram et eiusdem sedis et ad tollendam suspitio-
nem, si qua orta est occasione quondam Conradini fratris uterini presentis uxoris mee,
promitto, quod nec per me nec per alium vel alios tacite vel expresse procurabo vel me
intromittam, quod aliquis ex filiis meis ex eadem uxore in Romanorum regem vel impe-
ratorem eligatur vel promoveatur quomodolibet, nisi prius per eandem sedem detur
licentia, ut hoc procurare possim et me intromittere valeam, quod aliquis dictorum filio-
rum meorum ad Romanum regnum vel imperium assumatur. Et predicta omnia et sin-
gula iuro me bona fide inviolabiliter servaturum et contra ea non venturum scienter.
Ad hec promitto et iuro tactis sacrosanctis euangeliis, quod ad quemeumque
gradum et statum cuiuscunque eminentie seu dignitaftijs aut solium quantumeun-
que sublime, quocunque nomine censeatur, ascenderò seu promotus vel assumptus
t'uero, supradicta omnia et singula confirmabo, innovabo et etiam de novo faciam
et concedam, verbis competenter mutatis, ac vobis vestrisque successoribus cano-
nice intrantibus et apostolice sedi super hiis patentes litteras meo magno sigillo
signatas et etiam bulla aurea, cum illa me uti contigerit, faciam assignari.
12J
Enrico VII di Lussemburgo e Clemente V *■ 1310
In quorum omnium testimonium evidens atque robur sigillum meum regium
presentibus est appensum.
Dat. in Nuremberg, anno Domini millesimo trecentesimo tertio, ind. prima,
XVI. Kal. Augusti, regni vero mei anno quinto.
Da Monùnu Germ.Histor., loc. cit. 157 s. (n. 182), collazionato il transunto del 1339 in
Arni. XIII, C. II, ». 2 nell'Archivio segreto Vaticano.
XXII.
PROMESSA DI ENRICO VII DI LUSSEMBURGO.1
1. - Promissio Lausannensis.
// ottobre L'HO,
Sanctissimo in Christo patri et2 domino suo domino Clementi sacrosancte Romane
ac universalis ecclesie summo pontifici Henricus Dei gratia Romanorum rex semper
augustus cum reverenda debita devota pedum oscula beatorum.
Ferventi desiderio cupientes sanctitatis vestre pedibus et apostolice sedi toto
corde et animo zelum nostre reverencie, fidei et devocionis offerre, vestris sanctis
monitis, exhortationibus et mandatis nos prò viribus coaptando, et honorem vestrum
ac sancte Romane ecclesie et aliarum ecclesiarum iura diligere et prò posse prote-
gere ac servare, attendentes propensius, quod nichil est quod lumine clariore pre-
fulgeat quam recta fides in principe, nichilque est quod nequeat occasui subiacere
quam vera religio, et quod ad Dei timorem servandum mandataque eius custodienda
factus est omnis homo, sed precipue imperialis et regalis potestas, que a domino Deo
est et ad eius ministerium exequendum, ad fidem et reverenciam sui nominis dila-
tandam in omnes regiones et regna, promittimus et obligamus nos cum omni effi-
cacia Deo omnipotenti vobisque domino nostro Clementi summo pontifici vestrisque
successoribus ac sacrosancte sedi apostolice et Romane ecclesie, que ecclesiarum
omnium caput est et magistra, quod sacrosanctam catholicam et apostolicam eccle-
siam fidemque catholicam fundatam supra fundamentum apostolorum et propheta-
rum, ipso silicet angulari lapide Christo Iesu, in quo omnis edificacio constructa
crescit in templum sanctum in Domino, in cuius nomine omne genu flectitur cele-
stium, terrestrium et infernorum, nec est nomen aliud sub celo, in quo sai vari
oporteat credentes, toto corde et animo, pura fide et sancta intentione conservabi-
mus, reverebimur atque defendemus totis viribus et toto posse, ac omnem heresim
et scisma extollentem se contra sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam exter-
minabimus prò viribus et omnes hereticos, cuiuscumque secte vel condictionis exi-
stant, facies quidem habentes diversas, sed caudas ad invicem colligatas, quibus
vineam domini Dei Sabaoth perdere et vastare nituntur, omnesque fautores, adiu-
tores, valitores et receptores ac defensores eorum, et quod nullo tempore coniun-
i Ripetuta da Carln IV. . he ini Inde il n. 2, contenente integro anche il n. 1, nella sua promessa in data di Tremo
27 aprile VAI appo 0. Raynai.dus. Ann. Eccl. ad a. 1347, ii-vn. ed. J. D. Mansi VI. Lucae 1750. «3487, il cui ori-
Rinaie * in .1.1. Ann. I XVIII 63 (già Um. I ,. VII, ». /) nell'Archivio tegreto V«tlc»no.
3 Schwalm: . ac ..
a. 1310 Enrico VII di Lussemburgo e Clemente V 125
gemur, confederabimur parentela vel federe vel unione quacumque cum quocumque
Sarraceno vel pagano vel scismatico rege vel principe, vel cum quocumque alio
fidei catholice communionem non habente neque cum aliquo rebelle vel inimico
ipsius Romane ecclesie vel eidem manifeste suspecto.
Item promittimus et obligamus nos cum omni efficacia et effectu, quod perso-
nam vestram, statum et honorem et successorum vestrorum contra quemcumque
seu quoscumque homines, cuiuscumque status, preeminencie vel dignitatis existant,
conservabimus, defendemus et manutenebimus necnon omnia privilegia regum et
principum et imperatorum Romanorum predecessorum nostrorum, cuiuscumque
tenoris et continencie existant, quocumque tempore concessa sancte Romane ecclesie
ac Romanis pontifìcibus et sedi apostolice et quibuscumque ecclesiis, prelatis et
ministris ipsarum conservabimus et manutenebimus, aec aliquo umquam tempore
contraveniemus vel aliquem, quantum in nobis erit, venire permittemus quacumque
occasione vel titulo allegato iuris vel facti. Immo ad perpetuarli rei memoriam et
sancte ecclesie securitatem atque cautelam ipsa privilegia omnia prò nobis et suc-
cessoribus nostris ratilìcamus, confirmamus, recognoscimus, innovamus et de novo
concedimus, prout melius et plenius possumus, ex certa scientia cum omni efficacia
et effectu. Volentes ac etiam decernentes, quod ista generalis ratifìcacio, confir-
macio, recognicio, innovacio et de novo concessio perinde robur obtineant perpetue
lirmitatis, acsi omnia et singula privilegiorum verba singulariter et expresse ac de
verbo ad verbum presentibus inserta fuissent. Specialiter autem et expresse cum
omni effectu et efficacia supradictis ratirìcamus, confirmamus, recognoscimus, inno-
vamus et de novo concedimus omnia privilegia Constantini, Caroli, Henrici, Octonis
quarti, Frederici secundi atque Radulphi regum et principum seu imperatorum Roma-
norum quocumque tempore concessa super quibuscumque, cuiuscumque continencie
vel tenoris existant, sancte Romane ecclesie Romanisque pontifìcibus et apostolice sedi.
Promittimus eciam et obligamus nos cum omni efficacia et effectu, omni iure
et forma, quo melius et efficacius fieri potest, manutenere et conservare omnia pri-
vilegia, cuiuscumque tenoris vel condictionis existant, et nullo umquam tempore
contravenire vel aliquem, quantum in nobis est, venire permittere quacumque occa-
sione vel causa vel titulo allegato iuris vel facti, per quoscumque reges et princi-
pes seu imperatores Romanorum, et precipue per supradictos Constantinum, Caro-
lum, Henricum, Octonem quartum et Fredericum secundum atque Rodulphum
concessa sancte Romane ecclesie ac Romanis pontifìcibus et apostolice sedi super
recognitione, innovatione, avoacione, concessione, quitacione, renunciatione et libera
dimissione terrarum et provinciarum sancte Romane ecclesie ubicumque positarum,
precipue marchie Anconitane cum civitatibus, terris, limittibus, terminis et confini-
bus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus eorumdem, exarcatus
Ravenne et Pentapolis ac Romaniole et Bertenorii comitatus cum civitate Bononie
et cum omnibus civitatibus, terris, limittibus, terminis et confinibus integraliter et
cum omnibus iuribus et iurisdictionibus eorumdem, vallis quoque que Spoletana
dicitur sive ducatus cum civitatibus Perusii atque Castelli et cum omnibus civita-
tibus, terris, limittibus, terminis et confinibus integraliter et cum omnibus iuribus
et iurisdictionibus eorumdem, Masse quoque que Trabaria nuncupatur cum omnibus
civitatibus, terris, limittibus, terminis et confinibus integraliter et cum omnibus iuri-
126 /{in/co VII di Lussemburgo e Clemente V a. 1310
bus et iurisdictionibus eorumdem, patrimonii eeiam beati Petri in Tuscia cum civi-
tatibus Tuderti, Narnie, Urbisveteris et Reate et cum omnibus civitatibus, terris,
limittibus, terminis et confìnibus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictio-
nibus eorumdem, comitatus quoque Sabine cum civitate I[n]terampnensi et cum arce
Cesarum et terra que dicitur Arnulphorum cum omnibus civitatibus, terris, limit-
tibus, terminis et confìnibus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus
eorumdem, comitatus quoque Campanie atque Maritime cum omnibus civitatibus,
terris, limittibus, terminis et confìnibus suis' integraliter et cum omnibus iurisdictio-
nibus et iuribus carumdem.
Et ex habundanti de novo et ad maiorem cautelam supradictas omnes terras
atque provincias cum omnibus iuribus, iurisdictionibus, terminis, limittibus et con-
fìnibus earumdem et ius ac posessionem et proprietatem ipsorum cum omni pleni-
tudine recognoscimus iure pienissimo ad ius et proprietatem sancte Romane ecclesie
spedare ac omnimode pertinere, ac ipsas omnes terras atque provincias de novo
avoamus, innovamus atque concedimus, quitamus libere et dimittimus, restituimus
et renunciamus. Necnon ad omnem scrupulum removendum et ut pax, quies atque
tranquillitas inter ecclesiam et imperium iugiter vigeat et futuris dante Domino
temporibus feliciter augeatur et omnis contencionis et dissensionis cuiuslibet materia
precludatur, prout melius et efficacius fieri et intelligi potest, concedimus ipsas,
conferimus et donamus de novo. Promittentes et obligantes nos, prout plenius et
efficacius possumus, quod nullo unquam tempore occupabimus vel occupari, quan-
tum in nobis est, permittemus civitates, loca, castra, terras et provincias supradi-
ctas vel aliquam ipsarum vel earum partem, nec in ipsis vel aliqua ipsarum vel
earum parte iurisdictionem aliquam per nos vel per alium geremus vel exercebimus,
nec iura aliqua, posessiones vel tenutas habebimus vel possidebimus in eisdem terris
vel provinciis vel aliqua ipsarum seu parte earum, nec oflìcium aliquod geremus
per nos vel per alium potestarie vel capitanie seu quocumque nomine censeatur in
ipsis vel aliqua ipsarum vel earum parte. Et quod tanquam princeps catholicus,
advocatus et defensor sancte Romane ecclesie iuvabimus ipsam sibique asistemus
contra quoscumque occupantes, invadentes vel turbantes provincias ipsas, civitates,
loca, castra vel terras vel aliquam ipsarum seu earum partem, et quoscumque ino-
bedientes seu rebelles ecclesie, precipue in provinciis, civitatibus, locis, castris, et terris
eisdem, in nullo fovebimus vel manutenebimus seu per quoscumque foveri vel manu-
teneri, quantum in nobis est, permittemus, sed contra ipsos asistemus auxiliis, consiliis
et favoribus oportunis sancte Romane ecclesie ac Romanis pontifìcibus et apostolice
sedi, quousque rebelles et subditi ad plenam reverenciam et obedienciam reducantur.
Promittimus quoque sanctam Romanam ecclesiam et ecclesias alias ac liberta-
tem ecclesiasticam et bona, iura, prelatos et ministros ipsarum manutenere, conser-
vare ac prò viribus defensare, vassallos quoque Romane ecclesie contra iusticiam
non offendere, et quod devotos [et] fideles ecclesie, eciam [in] imperio constitutos
benigne tractabimus et contra iusticiam non opprimemus neque per alium, quan-
tum in nobis est, opprimi permittemus, sed conservabimus in iuribus et iusticiis
eorumdem.
1 ^CHIVALM um.
a. 1310 Enrico VII di Lussemburgo e Clemente V 127
Predicta autem omnia et singula in violabili ter observare et obscrvari facere et
nullo umquam tempore contravenire iuravimus ad sancta Dei ewangelia tacto libro
in manibus discreti viri Iohannis de Molans scolastici ecclesie Tulliensis vestri
capellani nomine Romane ecclesie et sedis apostolicc ac vestro et de vestro man-
dato specialiter recipientis. De qua eciam receptione tam per nostras presentes
quam per ipsius recipientis litteras seu instrumentum publicum piene constat. Et
ad predictorum omnium perpetuam rei memoriam et sancte Romane ecclesie ac
sedis apostolicc et Romanorum pontificum securitatem atque cautelam presentes lit-
teras regie maiestatis sigillo munitas fecimus communiri. Promittentes et obligantes
nos cum omni efficacia et effectu, quod post imperialis dyadematis coronacionem
susceptam predicta omnia ratifìcabimus, confirmabimus et recognoscemus et facie-
mus et servabimus atque iurabimus, et de supradictis omnibus infra octo dies
nostras patentes dabimus litteras quadruplicatas harum seriem continentes, ad per-
petuam rei memoriam et ad securitatem et cautelam vestras et successorum vestro-
rum et sancte Romane ecclesie et apostolicc sedis imperialis maiestatis typario
communitas.
Datum Lausanne, V. Idus Octobr., anno Domini millesimo trecentesimo decimo,
regni vero nostri anno secundo.
I >a Mommi. Goni. Histor., loc. cit. 395-398 (n. 451, collazionato di nuovo l'autografo
in AA. Ann. I-XVIII .12 (già Ann. I, e. VI, n. 1) nell'Archivio segreto Vaticano,
2. - Iuramentum Imperatoris.
6 luglio 1312.
Sanctissimo in Christo patri et domino suo domino Clementi sacrosante Romane
ac universalis ecclesie summo pontifici Henricus divina favente clementia Romano-
rum imperator semper augustus cum reverenda debita devota pedum oscula bea-
torum.
Dudum antequam susceperimus imperii dyadema, in humilitatis spiritu, que vir-
tutum comprobatur origo, sicut sancte matris ecclesie filius nostre devotionis ac
fidei celum vobis et ipsi ecclesie ferventi desiderio ostendere cupientes, reverenter
in manibus discreti viri Iohannis de Molans scolastici Tullensis capellani vestri, de
mandato per vos ei facto vestro, ecclesie predicte et sedis apostolice nomine reci-
pientis, sacrosanctis euangeliis corporaliter per nos tactis prestitimus iuramentum,
quod tenor litterarum nostrarum super hoc confectarum nostro regio pendenti muni-
tarum sigillo continet, seriose promittentes nosque firmiter obligantes cum omni
efficatia et effectu, quod post imperialis dyadematis a nobis coronationem susce-
ptam omnia in iuramento et litteris contenta predictis ratifìcaremus, confirmaremus,
recognosceremus, faceremus, servaremus atque iuraremus et de iis omnibus infra
octo dies post coronationem huiusmodi ad perpetuam rei memoriam ac vestram et
successorum vestrorum et ecclesie ac sedis predictorum securitatem atque cautelam
vobis patentes quadruplicatas imperialis maiestatis typario communitas concedere-
mus litteras huiusmodi litterarum nostrarum seriem continentes, que talis est:
" Sanctissimo in Christo - anno secundo ,, (sopra n. 1).
128 Clemente VI e Pietro IV d'Aragona a. 1351
Tanto itaque ferventius ad sanctitatem vestram, sanctam Romanam ecclesiam
et apostolicam sedetti zelo fidei et devotionis accensi, quanto sumus amplius per
susceptionem imperialis dyadematis divine gratie munere sublimati, omnia in iura-
mento et litteris contenta predictis ratifìcamus, confirmamus, recognoscimus et ea
servabimus et etiam faciemus ac predicta omnia et singula inviolabiliter observare
et observari facere et nullo unquam tempore contravenire de novo iuramus ad
sacrosancta Dei euangelia, corporaliter tacto libro in manibus venerabilium domi-
norum miseratione divina Arnaldi Sabinensis apostolice sedis legati et fratris Nicolai
Ostiensis et Velletrensis episcoporum, nomine Romane ecclesie, sedis apostolice ac
vestro et de mandato vestro specialiter recipientium, de qua receptione tam per
nostras presentes quam ipsorum recipientium litteras piene constat. Et ad predi-
ctorum omnium perpetuam rei memoriam et sancte Romane ecclesie ac sedis apo-
stolice et Romanorum pontificum securitatem atque cautelam presentes litteras
quadruplicatas, tenore predictarum litterarum nostrarum in eis inserto, imperialis
maiestatis typario communitas iuxta promissionem et obligationem nostras predi-
ctas sanctitati vestre concessimus et eas per eosdem venerabiles dominos Sabinen-
sem et Ostiensem episcopos duximus transmittendas.
Dat. Rome apud Sanctam Sabinam, II. Non. Iulii, anno Domini millesimo trecen-
tesimo duodecimo, regni nostri anno quarto, imperii vero nostri anno primo.
Da Monum. Gemi. Histor., loc. cit. Tomus IV, Pars II (Hannoverae et Lipsiae 1909-1911),
ed. I. Schwalm 808s. (n. 807), collazionati di nuovo i quattro autografi in AA. Arni. IX Vili
53-56 (già Arm. I, e. VI, n. 2-5) nell'Archivio segreto Vaticano.
XXIII.
ACCORDO FRA CLEMENTE VI E PIETRO IV D'ARAGONA.
24 settembre 1351.
Sit cunctis notum, quod in mei notarii et testium subscriptorum praesentia sere-
nissimus ac magnificus princeps et dominus dominus Petrus, Dei gratia Rex Ara-
gonum, Valentiae, Majoricarum, Sardiniae, et Corsicae, comesque Barchinoniae,
Rossilionis, et Ceritaniae attendens, ut dixit, quod super controversia exorta ' inter
dominum Papam ex una parte, et ipsum dominum Regem ex altera, per nonnullos
reverendos dominos Cardinales et quosdam de Consilio domini Regis praedicti de
voluntate dicti domini Papae et ipsius domini Regis fuisse2 tractata et concordata
capitala, quae sequuntur. Tangitur retenta deliberatione domini nostri, quod domi-
nus Rex Aragonum, seu ambiaxator suus ejus nomine et cum sufficienti mandato
promittet quod non impediet nec impediri3 faciet, seu permittet in regno et terris
sibi subditis jurisdictionem ecclesiasticam, ad ecclesiam de jure vel consuetudine
pertinentem, quominus libere exerceatur ibidem per judices ecclesiasticos compe-
tentes, nec etiam collectores et officiales domini Papae. Item quod dictus Rex asse-
1 Mansi, contro l'ed. origin. ,: « controversiae exortae >.
! Sir! anche l'originale, probabilmente in luogo di • fuissent ».
R iì s \i di ■. . impedir •
a. 1861 Clemente VI e Pietro TV d'Aragona 129
rens quod illa, quae facta sunt contra collectorem in Perpiniano, non fuerunt facta
in dicti domini nostri vituperium seu contemptum, humiliter petet absolutionis bene-
licium, paratus recipere omnem poenitentiam imponendam eidem. De absolutione
vero et poenitentia suorum oflScialium et familiarium fict quod dominus Papa duxerit
ordinandum. Item quod dominus noster ad necessitates regni et terrarum ejusdem
Regis, praesertim regni Sardiniae et Corsicae, quod ab ecclesia Romana tenet ' in
feudum, gratiose concedat, quod praelati prò se et subditis suis, ac etiam alii viri
ecclesiastici dictorum regni et terrarum possint eidem Regi de aliquo temporali
subsidio subvenire, et ratum habeat - subsidium, si quod sibi per ipsos ad certum
tempus jam factum est vel concessimi. Item quod super censu prò praeterito tem-
pore debito ratione dicti regni Sardiniae et Corsicae concordatum asseritur cum ;
reverendo patre domino Tusculano: quam concordiam paratus erit Rex praedictus,
facto super hoc sutììcienti procuratorio, inviolabiliter observare. Per praedicta autem
non intendit dominus noster, quod detrahatur juri suo et ecclesiae Romanae, seu
Regis praedicti. Supplicatur autem prò parte dicti Regis, quod prò utilitate eccle-
siarum et consolatione suorum fidelium, qui propter defectum praelatorum absen-
tium in spiritualibus incommoda innumerabilia et animarum pericula patiuntur, prae-
latos in curia existentes dignetur sanctitas domini nostri ad ecclesias suas remittere,
et eos cogere ad faciendum in dictis suis ecclesiis residentiam personalem: quodque
de praelaturis et beneficiis ecclesiasticis regni et terrarum suarum dignetur personis
idoneis illarum partium, quod summe esset gratuiti regnicolis, providere.
Idcirco dictus dominus Rex 4 de fide, industria, et legalitate venerabilis et reli-
giosi fratris Hugonis abbatis monasterij Rivipulli ' ordinis S. Benedicti, nobilis viri
Bernardi de Capraria, et Lupi de Correa militum camerarii maioris, " Bernardi de
Ulzinellis " legum doctoris thesaurarii consiliariorum suorum piene confidens, tenore
bujus publici instrumenti sponte et de certa scientia8 fecit, constituit, et ordinavit
certos et indubitatos procuratores suos ac nuncios speciales dictos venerabilem abba-
tem et nobilem Bernardum de Capraria, Lupum de Gorrea, et Bernardum de Ulzi-
nellis1 et quemlibet ipsorum in solidum, ita quod occupantis conditio potior non existat,
ad promittendum pio ipso domino Rege dicto domino summo Pontifici, seu cui ipse
voluerit, quod idem dominus Rex non impediet, seu impediri faciet seu permittet in
regno et terris sibi subditis jurisdictioneni ecclesiasticam, ad ecclesiam de jure seu
consuetudine pertinentem, quominus (ut praetangitur) libere exerceatur ibidem per
judices ecclesiasticos competentes, nec etiam collectores et officiales domini summi
Pontificis memorati: et etiam ad obtinendum a dicto domino summo Pontifice, vel
alio quocumque ab eo potestatem habente, de et super sententia excommunicatio-
nis, si quam dictus dominus Rex aut officiales vel gentes suae1' ratione eorum, quae
1 Oiig. : « tenctur ■.
- Rato aldus: • habeant •.
R WNALDtS : ;i ..
' Raynaldus ohi.
■ Raynaldus: • Rumpulli ».
" Raynaldus: • camerarii minoris militnm •.
' Raynaldus: « Ulzimillis ».
4 Raynaldus: tconscientia
'• Orig.: « sui >.
130
Clemente VI e Pietro IV d'Aragona a- 1351
facta fuerunt apud Perpinianum contra Bernardum de Alanyano ' collectorem dicti
domini Papae, incurrerunt, absolutionis beneficium ad cautelami et alias et2 etiam ad
obtinendum absolutionis beneficium ab eodem domino Papa, vel alio ab eo potestatem
habente, de et super sententia excommunicationis, quam dictus dominus Rex prae-
textu cessatarum '' solutionum census seu tributi, quod sanctae ecclesiae annis sin-
gulis dare tenetur prò dicto Sardiniae et Corsicae regno incurrit : nec non ad impe-
trandum et obtinendum a dicto domino Papa et sacro collegio Cardinalium
remissionem et gratiam ejus, quod per ipsum dominum Regem debetur ex tributo
jam dicto, seu de4 parte ejusdem et etiam ad faciendum solutionem et solutiones dicti
tributi et prò solvendo eo, quod ad solvendum restat ex eodem tributo, dictum
dominum Regem et ejus bona efficaciter obligandum, et super eo pacta, promissio-
nes, et :' obligationes faciendum, et recipiendum ab eodem domino Papa et quibusvis
aliis, ab ipso potestatem habentibus, super contentis in capitulis memoratis: et nihi-
lominus ad supplicandum dicto domino Papae, ut contenta in dictis capitulis cum
efficacia exequatur, dando et concedendo eisdem procuratoribus suis, et cuilibet
ipsorum in solidum plenariam potestatem super praedictis omnibus et singulis
eorumdem0 promissiones, pacta, conventiones, et obligationes faciendi et recipiendi,
et inde firmandi et recipiendi publica instrumenta et alia rescripta papalia et alias
scripturas praedictis necessarias, seu etiam opportunas: et absolutionum beneficia
obtinendi, et prò solutione dicti tributi seu partis ejusdem dictum dominum Regem
et ejus bona obligandi: nec non jurandi in animam ipsius domini Regis de parendo
mandatis sanctae matris ecclesiae ac ipsius domini Papae vel deputandi ab eo: et
subeundi super praedictis et eorum singulis cujuslibet alterius generis juramentum :
nihilominus promittendi et jurandi in animam ipsius domini1 Regis, quod idem
dominus Rex satisfactionem et poenitentiam faciet et complebit, quas idem dominus
Papa, vel deputandus ab eo ipsi domino Regi duxerit imponendas: et omnia alia
faciendi, gerendi, et explicandi in et super praedictis, quae prò obtentu praedi-
ctorum et singulorum eorumdem necessaria fuerint seu etiam opportuna, etiam si
talia essent quae mandatum exigerent speciale: et si etiam essent majora superius
expressatis. Et promisit idem dominus Rex se gratum et firmum perpetuo habiturum
quaecumque in praedictis et circa praedicta per dictos procuratores suos vel eorum
quemlibet acta, gesta fuerint, seu etiam procurata, et8 nullo tempore revocare.
Et idem dominus Rex huic instrumento publico suae majestatis sigillum in pendenti
jussit apponi in testimonium praemissorum. Actum et datum Gerundae vigesima
quarta die mensis septembris anno a nativitate Domini MCCCLI. Signum Petri
Dei gratia Regis Aragonum, Valentiae, Majoricae, Sardiniae et Corsicae, comitisque
barchinoniae, Rossilionis, et Ceritaniae, qui haec concessit et firmavit.
Testes huius rey sunt: Matheus Mercerij miles dicti domini Regis consiliarius
1 Raynai.dus: cBertrandum a.- Alajano <
-' Ed. Manm om.
- Raynaldds: • taxatarum ».
• Raynaldds: « ex ».
■ Rays II DUS Om.
■■ Raynaldus: singulis, eorumdem
r R AYNAI
a ■
a. 1372 Pietro IV d'Aragona ed il clero larragonese 131
ac Maior domus illustris domine Alionora Regine Aragonum, et Matheus Adriani
eiusdem domini Regis scriptor secretarius.
Signum mei Frani isti Fuxi scriptoris secretarli dicti domini Regis, et auctoritate
regia notarii publici per totam terram et dominationem ditti domini Regis, qui pre-
dictis internai, eaque de ipsiu> domini Regis mandato scribi feci, cum raso et aptato
in linea Va ubi dicitur "ecclesiastici,,1 et in IXa ubi legitur "camerarii maioris,,2 et in
XIIa ubi expressatur "et etiam ab obtinendum absolutionis „3 et in eadem ubi conti-
netur " habente „4 et in X\TIa ubi narratur " duxerit imponendas „6 et clausi.
Da O. Raynaldus, Ann. Eccl. ad a. 1351, xxvi, ed. Mansi VI, Lucae 1750, 541 s., che
toglie dalla collezione dei privilegi della Chiesa Romana di Urbano Fieschi ed om. da
"Testes,, a "clausi,,. Fu collazionato l'originale in A A. Ann. I-XVII1 463 uià Arni. II.
e. IV. n. 27) nell'Archivio segreto Vaticano, dove i passi indicati dal notaio sono tutti cor-
retti su rasura.
XXIV.
ACCORDO FRA PIETRO IV D'ARAGONA ED IL CLERO TARRAGO-
NESE, ESTESO DA GIULIO III IL 20 MARZO 1551 AI TERRITORII
DI MAIORCA, MINORCA, IVIZA E SARDEGNA.
IO ghigno 137 2.
diarissimo in Christo tilio Carolo Romanorum Imperatori semper Augusto.
Iulius III.
diarissime in Christo fili noster, salutem et Apostolicam benedictionem. Exponi
nobis0 nuper fecit Maiestas Tua, quod alias cum super correctione, et punitione Cleri-
corum delinquentium Principatus Cathaloniae, et Comitatuum Rossellonis, et Cerita-
niae, quorum Tua Maiestas Princcps, et Comes existit, inter Ecclesiasticas et secu-
lares Curias dictorum Principatus, et Comitatuum diversae contentiones, et lites
exortac fuissent, B. M. Eleonora Regina Aragonum, et Bertrandus Sanctae Romanae
Ecclesiae Presbyter Cardinalis de Comenga nuncupatus, tunc in partibus illis Sedis
Apostolicae Legatus de latere, prò sedandis contentionibus, et litibus praedictis, ad
infrascriptam devenerunt concordiam, cuius tenor sequitur, et est talis. In Christi
nomine, pateat cunctis, quod inter Illustrissimum Dominum Petrum Dei gratia Regem
Aragonum, Valentiae, Maj'oricarum, Sardiniae, et Corsicae, Comitemque Barchi-
nonae, Rossellonis, et Ceritaniae, ex una parte, et Reverendissimum in Christo Patrem
Dominum Petrum Divina providentia Tarraconae Archyepiscopum et nonnullos alios
Praelatos, et Clerum Provinciae Tarraconae ex altera quaestiones, et controversiae
1 Pag. 129. I. s.
- Pag. 129, 1. L'4.
: Pag. 130, 1. 2-Z.
1 Pag. 13(1, 1, 1.
» Pag. 130, 1. 26.
1 A> ni XL1 59 om.
132 Pietro IV d'Aragona ed il clero tarragonese a. 1372
suscitatile fuisscnt, ratione quorumdam gravaminum, quae dicti Archiepiscopus, Prae-
lati et Clerus asserebant, eis per dictum Dominum Regem, et Ofììciales suos fore
illata, quae gravamina in seriptis dicto Domino Regi oblata fuerunt sub hac forma.
Primo, quod Regia Curia inceperit facere processus occupationis temporalitatum
contra Praelatos Vicen. et Gerunden. Episcopos, et Abbatem Sancti Benedicti de Bagis,
et alios quamplures, contra libertatem Ecclesiae, et iustitiam, sumpta occasione, quia
l'raelati nolunt revocare processus Ecclesiasticos contra laycos iustissime factos.
Secundo, quod facit fieri processus pacis, et treguae contra Clericos, etiam in
sacris constitutos, et contra Praelatos, in contemptum S. Matris Ecclesiae, et Domini
Nostri Papae, et specialiter contra Dominum Archiepiscopum Tarraconen. eo quia
denunciaverat Vicecancellarium Regium incidisse in poenas Sacrorum Conciliorum
Tarraconae, contra invasores, et usurpatores iurisdictionis dicti Domini Archiepi-
scopi, et suae Ecclesiae Tarraconae aedictorum. '
Tertio, quia facit servare processus soni emissi contra Clerum, et Castra, et loca
corum, sicut contra laycos, et ex hoc sequitur introductum,2 quod diruuntur Castra,
et loca Ecclesiarum, contra Deum, et iustitiam, et Ecclesiae libertatem, cum Clerici,
et eorum loca non sint de foro, et districtu Judicum secularium, cum etiam non
comprehendantur sub statutis pacis, et treguae et soni emissi, nec ad ipsos iure
dictorum statutorum possit fieri, nec debeat extensio.
Quarto, quia notorie citantur Praelati, et ipsorum officiales ad instantiam ali-
quorum3 laycorum, ut compareant in audientia Regia, ubi cominantur, ut revocent
processus Ecclesiasticos, iuste, et rite factos, quod nisi fecerint, contra eos proceditur,
tanquam contra usurpantes iurisdictionem, et Regalias Regias, et ubi dictam revoca-
tionem processuum obtinere non valent, dieta Curia Regia mandat suis litteris, quod
cum sint suspecti Domino Regi, exeant dicti Praelati et Clerici, seu eorum officiales
infra certuni tempus de Regno, alias quod contra eos ut suspectos4 Domino Regi
procedatur in personis, et bonis, quod est contra ius et Ecclesiae libertatem.
Verum cum diete partes super predictis quam plurimum contendissent et non
possent super eis amicabiliter convenire, tandem sanctissimus ac beatissimus in
Christo pater et dominus dominus Gregorius digna Dei providentia papa undecimus
nunc presidens, ut dictis questionibus et controversiis finis amicabilis poneretur, sere-
nissime domine Eleonore Regine et Comitisse regnorum et comitatuum predictorum
et Reverendo in Christo patri et domino Bertrando Sancte Romane ecclesie presbi-
tero cardinali apostolice sedis nuncio per suas bullas scripsit in hunc modum.
Gregorius Episcopus servus servorum Dei, Charissimae in Christo filiae Eleonorae
Reginae Aragonum 111. salutem et Apostolicam benedictionem. Paterna, sicut decuit,
affectione recepimus litteras, quas misisti, laetati super earum serie, qua nobis signi-
ficasti super concordia inter charissimum in Christo filium nostrum Petrum Ara-
cviiium Regem 111. virum tuum, et Praelatos sui Regni, de discordiis inter eos super
1 Arni. XLI 59: « eo quia deliberaverat Vicecancellarium Regium in constitutione s;icrurum consiliorum Tar-
racune edita contra invasores et usurpatores iurisdictionis dicti domini Archiepiscopi et sue ecclesie Tarracone
incidisse penas ».
- imi. xi.i i9 ■ interdictum :
lini. SII
' I>k Vni.: tanquam suspecto ci ..iti. «cum sint ut»,
a. 1372 Pietro IV d'Aragona ed il eleni tarragonese 133
certis libertatibus ecclesiasticis cxortis, velie laborare, super quo tanto potius mereris
commendari, quanto credimus scripta tua ex puriori mentis animo proeessisse, et ideo
Excellentiam tuam attente rogamus, quatenus ul Sion filia veritatis eircumambita
virtutibus, ' quibus te Dominus insignivit, Regios perficiens actus, in bonum, prout
laudabiliter inchoasti, ad huiusmodi concordiam peragendam, sic prout piene confidi-
mus, studia tuae benignitatis impendas, ac opem des, et operam efficaces, quod iura
Ecclesiarum, et Ecclesiasticarum personarum serventur illaesa, nosque devotionem
tuam dignis in Domino laudibus attollamus, in hoc enim Deo gratum praestabis 2
obsequium, et exinde magnificentius exaltabitur in gentibus nomen tuum. Datum
Avinione quinto kalendas Decembris, Pontificatus nostri anno primo.
Gregorius Episcopus3 scrvus servorum Dei, dilecto filio Bertrando Sanctac Roma-
nae Ecclesiae Presbytero Cardinali, Apostolicae Sedis Nuncio, salutem, et Apostolicam
benedictionem. Charissimae in Christo filiae Eleonorae Reginae Aragonum 111. scri-
bimus, prout contine! cedula4 presentibus interclusa, et ideo circumspectionem tuam
attente rogamus, tibi nihilominus per Apostolica scripta mandantes, quatenus in
praemissis, super quibus scribimus specialiter, cooperatore existens, prò concordia
ipsa fienda, servata tamen semper libertate Ecclesiastica, opem des, et operam
efficaces. Datum Avinione quinto'1 kalendas Decembris, Pontificatus nostri anno
primo.
Idcirco prefati domini Regina et Cardinalis auctoritate dictarum bullarum circa
concordiam inter dictas partes prò predictis peragendam sedulo intendentes, habito
super hiis semel et pluries diligenti colloquio et tractatu cum dicto domino rege et
nonnullis personis, doctoribus et aliis in iure peritis et aliis etiam consiliariis suis
prò parte sua et dicto domino Rmo archiepiscopo Tarracone et Reverendo domino
Romeo Illerdensi Episcopo et honorabilibus et discretis viris Guillermo de Cumbis
preposito ecclesie Tarracone, Francisco Botella priore monasterii sancte Eulalie de
Campo Barchinone, Ioanne Dortoneda decretorum doctore decano Tarracone et
Raymundo Ceruera decretorum doctore decano Urgelli ac Francisco Sala decre-
torum doctore canonico ecclesie Barchinone procuratoribus aliorumque prelatorum
et cleri7 diete provincie Tarracone infrascriptis et cum aliis etiam nomine ipsorum
prelatorum et cleri, capitula infrascripta ordinarunt inhierunt et concordarunt que
presenti die ad hoc per eas8 dictis partibus assignata publicarunt seu legi et publi-
cari fecerunt ac mandarunt per certum tunc notarium presentibus dictis partibus
prout inferius continetur in forma sequenti.
In Dei nomine amen. Super praetensis quatuor gravaminibus, quae Reverendus
Pater Dominus Archiepiscopus Tarraconae et nonnulli alii Praelati, et Clerus Pro-
vinciae Tarraconae petierunt revocari per dominum Regem post nonnullos9 anfra-
' Db Vico: • ut Sion, filia ventate circumhabita, virtutis, ■.
- Ann. XLI 59: « prestabitis •.
' Ann. XLI 59 e De Vico om.
' Bali'ze: •constai scedula •.
■ Ann. XLI 39 : « scribimus spcctatus cooperator >. Baluze: ■ scribimus, paratus 'et operator •.
6 Baluze : « quarto ».
7 Ann. XLI 59: « cleris » : forse andrà corretto: • procuraloribusquc aliorum eie.
» Sic!
:i Bali/f e Di' \*iìo: <multos».
134 Pietro IV d'Aragona ed il clero tarragonese a. 1372
ctus ventum est per Dominam Reginam Aragonum, et Dominum Cardinalem Con-
venarum ' ad concordiam infrascriptam.
Et in primis super processu soni emissi, de cuius effectu et extensione conque-
runtur- Praelati, quod per ipsum derogatili' ecclesiasticae libertari, concordatum est
et declaratum3 per dictos Dominam Reginam, et Dominum Cardinalem, quod Domi-
nus Rex declaret,4 quod per dictum proeessum, qui prò generali iurisdictione sua,
quam pio malefactoribus prosequendis5 fragrante crimine habet, et semper habuit
in omnibus Castris, et Villis sub sui'1 Principatu constitutis, cuiuscumque soli7 exi-
stant,8 aliquam iurisdictionem non exerceat dictus Dom. Rex in quoscumque Clericos
licet malefactores ; Immo si malefactor virtute processus praedicti comprehensus,
Clericus reperiatur, quod remittendus sit suo'1 Ecclesiastico Judici, iuxta canonicas
sanctiones, quas praefatus Dominus Rex dicto casu vult inviolabiliter observari, et
remanere illaesas. Concordato insuper per dictos Dominam Reginam, et Dominum
Cardinalem, quod Praelatis, vel aliis personis Ecclesiasticis, vel eorum ofncialibus,
non impedientibus, seu non resistentibus exercitio dictae Regiae generalis9 iurisdi-
ctionis, prò dictis10 malefactoribus prosequendis,5 quod praefatus Dominus Rex, vel
officiales sui, non possint, nec praesumant sub praetextu dicti processus damnificare,
vel vastare Castra, et bona dictorum Praelatorum, vel personarum Ecclesiasticarum,
quinimo Dominus Rex contrafacientes puniet, prout iura et etiam constitutiones
super dicto processu editae postulant, et requirunt.
Super processu vero pacis, et treguae, de quo, seu cuius extensione dictus
Dominus Archiepiscopus, et Praelati conqueruntur, concordatum est per dictos
Dominam Reginam, et Dominum Cardinalem, quod licet secundum formam consti-
tutionum u expresse Clerici, et personae Ecclesiasticae teneantur ad observandam
formam pacis, et treguae, maxime in constitutione Domini Alphonsi Primi, quae
incipit, Divinar utn, etc. secundum quam non servantes sunt12 eiecti ab ipsa constitu-
tione a pace13 et tregua, quae constitutio fuit edita14 cumeonsensu Archiepiscopi Tar-
raconae, Apostolicae Sedis Legati, et suffraganeorum suorum, prout ex eius lectura
patet, concordatum est, quod declaretur per Dominum Regem, quod non est, nec fuit
intentio Domini Regis, quod ex dictis processibus presbyteri, vel Clerici soluti9 pos-
sint15 trahi ad judicium16 Vicarii, seu alterius Judicis secularis, sed solum moneri,
non tamen iudicialiter ad observantiam formae pacis, et si moniti veniant, et pignora
1 i h Vico om.
• De Vico : « de quo conqueruntur . .
Di Vico om. -et declaratum ». Baluze: ■ deliberatum .
4 Df Vico: « declarat •.
* Baluzk : « persequendis ».
" De Vico: ■ suo ».
i, ni. XL1 ì9 • Di Vico om.
Dovrebbi icguin un « lii » o qualchi cosa di simile.
'In \
'" D praedictis ».
u Di Vico: » consti tutionis ».
i Hi Vico: « sint ».
li"»i XL1 59 » constitutione et pace et treugi ; De Vi nstil utione pace ».
h Di- V« 'i • est edii
" Bai i zi
" Di Vii o ■ ludicem ».
a. 1372 Pietro IV d'Aragona ed il clero tarragonest 135
ponant in posse Vicarii, tanquam sequestri ' utriusque partis, seu mediae personae,
cognitio quaerelae factae contra Clericum, nec civiliter, nec criminaliter poterit, neque
potest per Vicarium, vel alium Ofticialem Regium expediri; sed ad suum Judicem
remitti secundum Canonicas sanctiones. De pignorihus vero restituendis, vel distra-
hendis, fiat, prout per Judicem Ecclesiasticum fuerit declaratum. Si vero Clericus
monitus non haberet pignora tenentia, et iuraret in posse Judicis Ecclesiastici, vel
Vicarii de licentia sui Ordinarii, quod non posset invenire- pignora tenentia, eo3 casti
ipso Clerico se ponente capto in posse Judicis sui, et cauto ' de stando iuri, et indi
catum solvendo, B cum suis clausulis universis" in posse sui Iudicis, ab inveniendo 7
pignora sit liberatus. Concordatimi est 8 insuper per praedictos Dominam Reginam,
et dominum Cardinalem, quod si dictus Clericus, vel alia persona Ecclesiastica, non
vult servare formam pacis, quod Vicarius, vel Judex temporalis, ob hoc non possit
eum in persona, vel in bonis punire; vel alias offendere quoquo modo; sed solum
succedit prò contumacia provisio9 constitutionis videlicet quae propter hoc quia
monitus formam Constitutionis non servat, habet ipsum extra pacem, sic scilicet,
quod damna, si forsan ei darcntur, non posset petere emendar), secundum formam
et privilegium10 pacis. Iura11 tamen sibi12 competentia de iure Canonico, vel civili,
vel alias ex13 Ecclesiastica libertate illa sibi remanent14 illibata, et super illis15 dictis
Clericis,1'5 licet existentibus extra formam pacis, iustitiam facere tenebitur, et faciet,
dieta eiectione17 in aliquo non obstante.
Super eo vero, quod conqueruntur,18 quod ficta suspicione, Praelati, et personae
ecclesiasticae eiiciuntur,19 seu banniuntur de Regno, concordatum est, quod illud (si
unquam factum est) male factum est cum evidenter sit contra Ecclesiasticam liberta-
tem; et est declaratum, quod Dominus Rex declaret,-0 quod in posterum numquam fiat.
Super eo vero, quod conqueruntur de temporalitatibus occupandis etc.21 concor-
datum est, quod Dominus Rex declaret, 2" quod Praelatis, vel aliis personis Eccle-
siasticis facientibus processus Ecclesiasticos in casibus" pertinentibus ad eos de con-
1 Dk Vico : «sceresti ■.
2 Baluze: tornare»; cosi era anche, come prima lezione, in Arm XLI 59 De \'ico : possii .
3 Baluze: ci ..
* Baluze : iurante : cesi aveva, come prima lezione, anche Arm. XLI 59.
'• Arni. XI. I 59 e Bai ivi : « solvi « , nel primo però è corretto in solvendo .
■ Baluze om.
7 Baluze: «tornando » ; cosi era anche, come prima lezione, in Arni. XI. I <9
* Arm. XLI 59 e Balu/e : • Concordato».
' Baluze om.
*-' De Vico: formam privilegii •.
11 De Vico : « [usta •
u Dl Vico om.
13 De Vico om.
" De Vico: « libertale sibi remanente >.
11 De Vico : « ipsis » .
w Baluze: « eeelesiasticis »
" De Vico: « obiectione ».
a Ann. XLI 59 e De Vico: • conqueritnr >,
'* De Vico: quod facta sospensione, Praelati et aliae personae eiiciuntur».
« Ann. XLI 59 e De Vico: « declarat >.
31 Arm. XLI 59 e De Vico om.
M De Vico: «causisi.
136 Pietro IV d'Aragona ed il elevo tarragonese a. 1372
suetudine, vel de iure, non possit de iustitia vel iniustitia se intromittere processuum
praedictorum, nec eos ;id eorundem revocationem per occupationem témporalitatum,
vel alia remedia compellere quovis modo.
Ubi vero evidenter, vel notorie iurisdictio Regia per Praelatos impeditur, qui
per processus suos iurisdictionem impediunt, vel occupant temporalem, tunc non
debent mirari Praelati, si per exercitium suae temporalitatis,1 quam universaliter
habet ■' in universis tetnporalitatibus Regni sui, ad defensionem sui iuris notorii adhi-
bet3 remedia, dudum a suis antecessoribus assuefa.
Ubi vero super hoc, an pertineat notorie, de consuetudine, vel de iure, ad Eccle-
siali!, vel ad Regem iurisdictio, 4 super qua fiunt ' processus, dubitatur, tuncG concorda
tum est, quod communes personae eligantur, videlicet una prò parte Regis, et alia prò
parte Ecclesiae, quae ambae dictum dubium decidere teneantur et sub iuramento infra
tres menses, bona fide, dolo, et fraude cessantibus, providere. Quodsi7 dictae personae
infra dictos tres menses, dictum dubium non potuerint, vel noluerint decidere, s tertium
eligere teneantur, qui cum ambobus, vel eorum altero infra mensem dictum dubium
decidat, et eius decisioni pareatur, sub poena quingentorum marabutinorum, interim
vero processus, qui facti fuerint absque cuiuscunque ,J partis praeiudicio suspendan-
tur, et si facti non fuerint, non fìant, quousque dictum dubium fuerit10 terminatum.
Cum autem, sicut eadem expositio subiungebat, inter Ecclesiasticas, et seculares
Curias Maioricenses, Minoricenses, Juicenses et Sardiniae Insularum, quarum dieta
MaiestasTua, ratione Regni Aragonum, cuius Rex Catholicus existis, Dominusin tem-
poralibus existit, n super correctione, et punitione Clericorum delinquentium, similes
quotidie exoriantur discordiae, et dissensiones, et ob id adeo Clericorum Insularum
huiusmodi delinquendi inoleverit audacia, ut illi nedum horrenda perpetrare audeant
scelera, verum etiam aliis perpetrandi occasionem praebeant, ex quo quam plurima
proveniunt damna, et scandala, quae Insularum praedictarum tranquillum pertur-
bant statum, verum si per ipsam concordiam disposita, prout in eisdem Principatu,
et Comitatu, ac Aragonum Regno, hactenus observata existit,1-' in eisdem observa-
rentur Insulis, profecto scandalis praemissis obviaretur, quare eadem Maiestas Tua,
Nobis humiliter supplicari fecit, quatenus tranquillo statui Insularum huiusmodi, ac
alias in praemissis '3 oportune providere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos
igitur eiusdem Maiestatis Tuae votis annuere volentes, huiusmodi supplicationibus
inclinati, per praesentes statuimus, et ordinamus quod omnia et singula in dieta
I Baliize: superiori tatis >.
li in. XI.l 5<) i- De Vico: « habent .
Aiiii. XI.l 59 correzione ili seconda mano) e De Vico: adhibent».
' De Vico: ad Regiam iurisdictionem .
> De Vico: ih . Baluze • fuerit .
Di V,.. ni.. Balozi Dm. dubitatur».
; De Vico: teneantur bona fide suo iuramento infra tres menses, dolo, ci fraude cessantibus, Quods
Baluze: cessantibus. Proviso <juod si .
» Arm. XLI 59 e Baluze ; ■ terminare .
iniuscuiusqUe >.
1 1 Vico ■ non fuerit >.
il Di Vico om.
uni .
II De Vii o: in primis ».
a. 1375 Gregorio XI ed Edoardo 111 d'Inghilterra 137
concordia contenta, et in1 dictos Clericos delinquentes contentionem iurisdictionis
inter Ecclesiasticos, et seculares Curìas Insularum praedictarum,-' eorumque Offi-
ciales, prout in dictis Principatu, et Comitatibus, et aliis Regni Aragonum huius-
modi partihus:J observantur observentur, et observari debeant in omnibus, ac per
omnia, perinde, ac si dieta concordia inter Curias Insularum illarumque Ofticiales
huiusmodi inita, et facta ipsaeque Insulae in dieta concordia specialiter, et expresse
nominatae fuissent in contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque.
Datum Romae apud Sanctum Petrum sub Annido Piscatoris die 20 Martii M. D. LI.
Pontificatus Nostri anno secundo. 4
Dalla minuta del breve di Giulio III in Ann. XLI 59; I. 246-252 (n.° 148) nell'Archivio
segreto Vaticano, ma usando la stampa, che dà il documento in pozzi staccati e senza ordine
e in cui mancano i capoversi e Veruni cum diete» e « Idcireo prelati domini», lattane da
Fr. De Vico, Libro segmido de las leycs y pragmatica* reale* del Reyno de Sanie /la,
Sasser s. a., 313-315 e 323 s.,' introducendo però nel testo numerose correzioni, che non parve
utile rilevare sempre. La lettera di Gregorio XI al cardinale Bertrando e il testo della con-
venzione anche in St. Baluzius, Concilia Galliae Narbonensis, Parisiis lob8, App. 185-190
n. XLII1\ dal quale, oltre a varie lezioni, fu desunta la data del patto primitivo ricavata
dall' istrumento redattone. De Vico 314, lo pone invece al 21 di luglio del 1373, ma una
prammatica di re .Martino del 28 marzo 1409, presso il medesimo De Vico 316, parla della
concordia «contenta in quodam publico instrumento inde coniecto Barchinonae 11. die lunii
anno a Nativitate Domini 1372». L'11 giugno 1372 è dato anche da V. de la Fuente,
Historia eclesidstica de Espana IV-, Madrid 1873, 409.
XXV.
COMPOSIZIONE
FRA GREGORIO XI ED EDOARDO III D'INGHILTERRA.5
Bullae Gregorii XI. Papae, de composi/ione , inter Regeni et Papali/,
per Nuncios ex utraque parte, concordata.
1 settembre 1375.
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad luturam rei memoriam.
Eximiae devotionis sinceritas, quam, carissimus in Christo filius noster, Edwardus
Rex Angliae illustris, ad nos et Romanam ecclesiam gerere comprobatur, sublimis
quoque ejus Status eminentia, necnon etiam specialis benivolentiae plenitudo, quam
ad dilectos filios clerum Angliae, infra nostra recumbentes praecordia, gerimus, nos
1 Ai ,ii. XLI 59 <>m. et in . Tanto qui i no in Di Viro il testo lascia in questo punto a desiderare.
- Arni. XLI 59: inter ecclesiasticos el seculatf s iudices predictarum ». »
3 De Vico : praesentibus ■ !
1 Di Vico add. ■ Roma Amuseus . evidentemente in luogo di Rom. Amaseus . In lini. XLI 59 si Legge:
< Stantibus n.irr.it's videtur posse concedi colla arma autografa del card. M. Crescerai.
» Dopo lunghe trattative, nelle quali Gregorio XI ebbe oo porre la sua volontà super certis arti-
cuKs, ìhs patrona/US, regaliam el quedam .ilm una ccclesiarnm regni Anglie concernentibus (presso O. Raynaldus.
138 Gregorio XI ed Edoardo 111 d 'Inghilterra a. 1375
inducunt ut ipsos Regem atque clerum, et illos praesertim ex hujusmodi clero, qui
eidem Regi specialis studio devotionis et fidelitatis adhaerent, favoribus et gratiis,
illis maxime quae conscientiae pacem et animarum salutem respiciunt, muniamus.
Cum itaque, sicut accepimus, in regno Angliae sint quamplures clerici, qui
ex praesentatione seu collatione dicti Regis, prout ad se pertinere dicebat, digni-
tates, parsonatus, officia, canonicatus, et praebendas, et alia beneficia ecclesiastica,
cum cura, et sine cura, infra regnum dictum pacifice possident de praesenti;
Nos, ne dicti clerici, super hujusmodi dignitatibus, parsonatibus, ofticiis, canoni-
catibus, et praebendis, ac beneficiis ipsis, possint imposterum molestari, providere
volentes;
Praedicta omnia dignitates, parsonatus, officia, canonicatus, et praebendas, et alia
beneficia, praemissis clericis, sic ea, ut praefertur, obtinentibus, dumtamen tempore,
quo illa fuerint assecuti, ydonei et habiles essent ad ea obtinenda, etiam si sint dispo-
sitioni apostolicae quomodolibet reservata, et etiam si inter aliquos, ex hujusmodi
pacifice possidentibus, et eorum adversarios, jam defunctos, fuerit alias in palatio
apostolico litigatum, auctoritate apostolica confirmamus;
Eos, si propter illicitam detentionem eorumdem inhabilitatem incurrerant, habi
litando;
Et eos dictorum dignitatum, parsonatuum, officiorum, canonicatuum, et praeben-
darum, et aliorum beneficiorum possessione pacifica, quam nunc obtinent, gaudere
volumus et etiam ordinamus;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confirmationes
seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit, et magis videbitur expedire;
Non obstantibus quibuscumque constitutionibus apostolicis, necnon statutis et con-
suetudinibus ecclesiarum et locorum, in quibus hujusmodi beneficia seu aliqua ex
eis consistunt, contrariis, juramento, confirmatione apostolica, vel quacumque alia
firmitate vallatis, etiam si de illis, et totis eorum tenoribus, esset praesentibus spe-
cialis et expressa mentio facienda.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae confirmationis, habili-
tationis, voluntatis, et ordinationis infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Data apud Villam Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam.
Provida sedis apostolicae benignitas, quietem et pacem subditorum perquirens,
ad ea libenter intendit, per quae dispendia litium, inter personas ecclesiasticas,
valeant evitari.
Ami. Eni. ad .1. ITI, xxi, «1. Mansi VII, Lucae 175'-'. 258 s. e 1. Loserth, Studien .-.iti Kirchetipolitik Englands
mi 14. Jalirhundert I, 120-122 in Sitaungsberichte dei kaiser l. Akademie der Wissensch., philos.-histor. CI;.- i la
Wien 1897 l Abh. <, . pn iso w. n. Hi iss and l. \. Twemlow, Papal Letters voi. IV [Calendar of entries in the
Papal Registers relatitig lo Greal Britain and Treland], London 1902. 111 s., 201 s., 203, 218 s., uhi, 127, i registi .li
lettere del Papa in proposito), nel congresso di Bruges non si inninh, i un accordo parziale consacrato poi da qm^tc
sri bolle, di cui non ho trovalo copia nell'Archivio segreto Vaticano.
1375 Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterre^ 13y
Cum itaque, sicut accepimus, inter nonnullos, quorum aliqui sanctae Romanae
ecclesiae cardinales existunt, et certos alios, super diversis canonicatibus, et prae-
bendis, parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, in regno Angliae con-
sistentibus, in Romana curia lis pendeat de praesenti, videlicet, inter venerabilem
fratrem nostrum Egidium episcopum Tusculan', et dilectum lìlium Ricardum de
Ravenshere, qui se gerit prò arcidiacono Lincoln', super archidiaconatu Licoln', et
inter venerabilem fratrem nostrum Petrum episcopum Porticensem, et dilectum filium
Henricum Wakefeld, qui se gerit pio canonico Sarisbiriensi, super canonicatu et
praebenda ecclesiae Sarisbiriensis;
Et inter dilectum filium nostrum Petrum Sancti Eustachii diaconum cardinalem,
et dilectum filium Ricardum de Raveinshire, qui se gerit prò canonico Eboraccnsi
super canonicatu et praebenda ecclesiae Eboracensis;
Et inter ipsum Petrum cardinalem, et dilectum filium Wilhermum BorstaU, qui
se gerit prò rectore parochialis ecclesiae de Hoghton, Dunelmensi dioecese, super
eadem parochiali ecclesia de Hoghton;
Et inter, dilectos filios, Hugonem Arlam, in Romana curia procuratorem, et
loh.innem de Scleford, qui se gerit prò canonico ecclesiae de Ripon, Eboracensi
dioecese, super canonicatu et praebenda ipsius ecclesiae de Ripon;
Et inter, dilectos filios, Hugonem Peregrini, canonicum Petragoricensem, et
Ricardum Vouter, qui se gerit prò thesaurario ecclesiae Lichfeldensis, super thesau-
raria ejusdem ecclesiae Lichfeldensis;
Et inter Hugonem Peregrini praedictum, et Johannem Fordham, qui se gerit prò
canonico Lincolniensi, super praebenda ecclesiae Lincolniensis;
Et inter Johannem de Prowhu de Pedemontium clericum Taurinensis dioecesis,
et Thomam de Ergrave, qui se gerit prò canonico ccclesiae de Howden, dictae
Eboracensis dioecesis, super canonicatu et praebenda ejusdem ecclesiae de Howden;
Et inter Johannem de Prowhu de Pedemontium praedictum, et Ricardum de
Veverley, qui se gerit prò canonico Lincolniensi, super canonicatu et praebenda eccle-
siae Lincolniensis;
Et inter Ricardum Neuton clericum Lincolniensis dioecesis, et Walterum Malet,
qui se gerit prò rectore parochialis ecclesiae de Waynflet, dictae Lincolniensis dioe-
cesis, super parochiali ecclesia de Waynflet praedicta;
Qui quidem, Henricus Wakefeld, Ricardus de Raveinshere, Wilhermus Borstal,
Johannes de Scleford, Ricardus Vouter, Johannes Fordham, Thomas de Ergrave,
Richardus de Veverley, et Walterus Malet praemissa beneficia ex titulo regio tenere
dicuntur;
Nos, volentes super hiis providere, praefatis episcopis, Petro Sancti Eustachii
diacono cardinali, Hugoni Arlam, Hugoni Peregrini, Johanni de Prowhu de Pede-
montium, et Ricardo Neuton, super archidiaconatu, thesauraria, canonicatibus et
praebendis, ac parochialibus ecclesiis supradictis, de plenitudine potestatis perpe-
tuum silentium imponimus, ac eorum adversarios praedictos in omni jure et ad omne
jus quod praefatis episcopis, Petro Sancti Eustachii diacono cardinali, Hugoni Arlam,
Hugoni Peregrini, Johanni de Prodhou1 de Pedemontium, et Ricardo Neuton in dictis
140 Gregorio XI ed Edoardo 111 d'Inghilterra a. 1375
archidiaconatu, thesauraria, canonkatibus, et praebendis ac parochialibus Eccle-
siis, seu ad ea quomodolibet competebat seu competere poterat, etiam si sint dispo-
sitioni apostolicae quomodolibet reservata, apostolica auctoritate surrogamus;
Dictumque jus eis conferimus, et de ilio etiam providemus;
Ipsisque, Ricardo de Ravenshere, Wilhermo Borstal, Johanni de Scleford, Ricardo
Vouter, Johanni Fordham, Thomae de Ergrave, Ricardo de Veverley, et Valtero,
praedicta beneficia confirmamus;
Eos, si propter illicitam detentionem eorundem inhabilitatem incurrerint, habi-
litando;
Et eos dictorum archidiaconatus, thesaurariae, canonicatuum, et praebendarum, ac
parochialium ecclesiarum possessione pacifica gaudere volumus et etiam ordinamus;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confirma-
tiones seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit et magis videbitur
expedire ;
Non obstantibus quibuscumque constitutionibus apostolicis, necnon statutis et
consuetudinibus ecclesiarum et locorum, in quibus hujusmodi beneficia seu aliqua
ex. eis consistunt, contrariis, juramento, confirmatione apostolica, vel quacumque
alia firmitate vallatis, etiam si de illis, et totis eorum tenoribus, esset praesentibus
specialis et expressa mentio facienda.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae surrogationis, collationis,
provisionis, confirmationis, voluntatis, et ordinationis infringere, vel ei, ausu teme-
rario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Data apud Villam novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam. •
Super universas orbis ecclesias a Domino constituti, circa earum commoda, et
gregis dominici, nobis in eis commissi, custodiam libenter, prout tenemur, ex debito
vigilis speculatoris officium adhibemus, et ad ea quae animarum salutem, ecclesia-
rum ipsarum bonum statum, et fidelium tranquillitatem respiciunt, studiis totis inten-
dimus, intensis desideriis laborando ut ecclesiae ipsae et loca ecclesiastica pastoribus
gubernentur ydoneis, et canonico titulo teneantur, omnisque tollatur occasio per
quam possit contrarium provenire.
Olim siquidem, felicis recordationis, Urbanus Papa V., praedecessor noster, certis
ex causis, locorum metropolitanis, et eorum suffragane!» universis, regni Angliae,
suis literis, in virtute sanctae obedientiae, et sub exeommunieationis poena, quam,
si ejus mandatis non obedirent, eos incurrere voluit ipso facto, praecipiendo dedit in
mandatis, ut infra unum mensem, a receptione dictarum literarum computandum,
singuli eorum per se, vel suum vicarium in spiritualibus generalem, in sua ecclesia
cathedrali, generali synodo congregata;
Universos et singulos clericos, et ecclesiasticas tam seculares quam regulares
personas, in sua civitate et dioecese commorantes, prioratus, dignitates, parsonatus,
a. 1375 Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterra 141
administrationes, ecclesias, canonicatus, et praebendas, praestimonia, et alia quae-
cumque beneficia, cum cura, vel sine cura, ac officia perpetua ecclesiastica, aut alia
ipsius praedecessoris, aut aliarum curarum ecclesiasticarum, quocumque nuncupa-
rentur nomine, obtinentes, vel auctoritate apostolica expectantes, necnon habentes
capellanias,commensales,seu alia officia Romanae curiae, cum beneficio, seu beneficiis,
aut officiis ecclesiasticis seu curarum ecclesiasticarum perpetuis, cujuscumque status,
ordinis, vel conditionis existerent, peremptorie monere curarent, districte man-
dantes;
Quod, infra unum mensem, a monitione hujusmodi computandum, hujusmodi,
eorum prioratuum, dignitatum, personatuum, administrationum, ecclesiarum, canoni-
catuum, praebendarum, praestimoniorum, et beneficiorum, ac officiorum nomina,
necnon qualitates et taxationes, si ad decimam essent taxata, seu quantum, prò eis
prò decima solvi consuevit, alioquin eorum veros et comunes sine fraude valores,
expectationes quoque, necnon capellanias, et officia perpetua supradicta, una cum
beneficiis eisdem praedictis, metropolitanis, et suffragali eis, in scriptis dare, particu-
lariter, et distincte exhiberent atque traderent;
Alioquin omnes et singuli, qui praefatis ipsorum metropolitanorum et suffraga-
aeorum, ymo apostolicis monitioni et mandato, rationabili causa cessante, quam infra
dictum terminum, coram eisdem metropolitanis et suffraganeis singulis, seu eisdem
vicariis, prout eisdem suberant, seu in ipsorum civitatibus et dioecesibus commora-
bantur, allegare tenerentur, non parerent cum effectu, hujusmodi eorum prioratibus,
dignitatibus, personatibus, administrationibus, ecclesiis, canonicatibus, et praebendis,
praestimoniis, beneficiis, expectationum gratiis, capellaniis, et officiis perpetuis exnunc
ipso facto perpetuo essent privati;
Ipsorum prioratuum, dignitatum, parsonatuum, administrationum, ecclesiarum,
canonicatuum, praebendarum, praestimoniorum, beneficiorum, et officiorum disposi-
tione eidem praedecessori specialiter reservata;
Et tam idem Urbanus, quam nonnulli alii, nostri et ipsius Urbani praedecessores.
Romani pontifices, quamplures speciales reservationes, edam cum appositione decreti,
de nonnullis dignitatibus, parsonatibus, administrationibus, officiis, canonicatibus, et
praebendis, parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, saecularibus et
regularibus, in praedicto regno Angliae, consistentibus, fecerunt, quibus nec nos nec
praedecessores ipsi usi sumus;
Et, sicut accepimus, quamplures hujusmodi reservationes et decreta ignorantes,
nonnulla ex dignitatibus, parsonatibus, administrationibus, officiis, canonicatibus, et
praebendis, parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, hujusmodi, alias
canonice fuerunt assecuti;
Nos igitur, in praemissis salubriter providere volentes, praemissam generalem
reservationem, per dictum Urbanum, ut praemittitur, factam, et etiam quascumque
speciales reservationes per Urbanum, et alios praedecessores nostros praedictos, de
dignitatibus, parsonatibus, administrationibus, officiis, canonicatibus, et praebendis,
et parochialibus ecclesiis, et aliis beneficiis ecclesiasticis, secularibus et regularibus,
in praedicto regno Angliae consistentibus, quibus nec nos nec ipsi praedecessores
usi sumus, ut praefertur, auctoritate apostolica, tenore praesentium, revocamus, cas-
samus, irritamus, annullamus, ac viribus vacuamus;
1 1> Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterra a. 1375
Ac hujusmodi dignitates, parsonatus, administrationes, officia, canonicatus, et
praebendas, parochiales ecclesias, et alia beneficia ecclesiastica, secularia et regu-
laria, illa obtinentibus, dumtamen ea alias fuerint canonice assecuti, etiam si sint
dispositioni apostolicae quomodolibct reservata, auctoritate apostolica confirmamus ;
Eos, si propter illicitam detentionem eorumdem, inhabilitatem incurrerant, habi-
litando;
Et eos dictorum dignitatum, personatuum, administrationum, officiorum, cano-
nicatuum, et praebendarum, parochialium ecclesiarum, et aliorum beneficiorum, secu-
larium et regularium, possessione pacifica gaudere volumus et etiam ordinamus;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confirnia-
tiones, seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit et magis videbitur
expedire ;
Non obstantibus quibuscumque constitutionibus apostolicis, necnon statutis et
consuetudinibus ecclesiarum et locorum, in quibus huiusmodi beneficia, seu aliqua
ex eis, consistunt, contrariis, iuramento, confirmatione apostolica, vel quacumquc
alia firmitate vallatis, etiam si de illis, et totis eorum tenoribus, esset praesentibus
specialis et expressa mentio facienda.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae revocationis, cassationis,
irritationis, annullationis, vacuationis, confirmationis, habilitationis, voluntatis, et ordi-
nationis, infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius, se noverit incursurum.
Data apud Villani Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
*
* *
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam.
Hodie, certis ex causis moti pariter et inducti, nonnullis personis ecclesiasticis
regni Angliae, quarum aliquae ex praesentatione seu titulo regio, aliquae vero dispo-
sitioni apostolicae per, foelicis recordationis, Urbanum Papam V., praedecessorem
nostrum, dum personas ecclesiasticas praefati regni Angliae moneri mandavit, ut
nomina beneficiorum suorum, ipsorumque qualitates, locorum dioecesanis traderent,
generaliter reservata, beneficia ecclesiastica alias canonice fuerint assecutae, et non-
nullae, ex huiusmodi personis ecclesiasticis, tunc expressis, super certis beneficiis
ecclesiasticis, in palatio apostolico litigabant, ipsorum adversariis prius silentio impo-
sito, hujusmodi beneficia duximus confirmanda;
Intendentes eorum singulis, si a nobis petierint, super illis speciales confìrma-
tiones seu provisiones novas concedere, prout eis utilius fuerit et magis videbitur
expedire, prout in diversis nostris, inde confectis, literis plenius continetur;
Volentes igitur huiusmodi personas ecclesiasticis favoribus prosequi gratiae
amplioris, omnes et singulos fructus, per eas ex praemissis beneficiis, per nos eis, ut
praemittitur, sic generaliter confìrmatis, indebite perceptos, et etiam primam annatam,
quam de huiusmodi fructubus, ratione confirmationis seu provisionis novae, camerae
ipnstolicae solvere tenercntur, auctoritate apostolica eis remittimus et donamus.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae remissionis et donationis
infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Gregorio XI ed Edoardo III d'Inghilterra 143
Si quis autem hoc attemptare pracsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius, se noverit incursurum.
Data apud Villani Novam Avinionensis dioecesis, kal. Seplembris, pontificatus
nostri anno quinto.
*
* *
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, ad tuturam rei memoriam.
Ad ea, ex apostolicae servitutis officio, libenter intendimus, per quae ecclesia-
sticarum et aliarum personarum securitas procuratur.
Sane nuper accepimus quod, durantibus guerris inter, carissimos in Christo
lilios nostros, Edwardum Anglorum et Carolum Francorum Reges illustres, Anglici,
qui, ut apud sedem apostolicam personaliter compareant, quandoque citantur, pro-
pter viarum discrimina ad sedem ipsam commode personaliter venire non possunt ;
Nos igitur, in praemissis salubriter providere volentes, ut nullus, de Anglia, in causis,
apud dictam sedem motis vel movendis, in antea, usque ad triennium, a data praesen-
tium computandum, personaliter comparere teneatur, neque ad id a quoquam com-
pelli possit, auctoritate apostolica, tenore praesentium, concedimus, de gratia speciali;
Ac volumus quod causae, motae et apud dictam sedem iam pendentes, in
quibus personales citationes sunt decretae, in statu, in quo sunt, apud sedem ipsam,
absque personali citatione, remaneant;
Et monendae,1 in quibus alterarti partium personaliter citari concedetur, in par
tibus citramarinis, Brugis videlicet, Turnacensi dioecesi, vel aliis locis, eisdem An-
glicis tutis et Angliae vicinis, committantur.
Quodque, si actores, absque personali citatione, apud sedem praedictam litigare
velint, id eis liceat, prout justitia suadebit.
Et insuper volumus quod, si infra hujusmodi triennium pax inter dictos Reges,
quod concedat Altissimus, firmata fuerit, et in ipsorum regnis publice proclamata,
cesset praesens privilegium eo ipso.
Nulli ergo omnino homini liceat hanc paginam nostrae concessionis et voluntatis
infringere, vel ei, ausu temerario, contraire;
Si quis autem hoc attemptare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,
et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius, se noverit incursurum.
Data apud Villam Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatus
nostri anno quinto.
*
* *
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, Cantuariensi
et Eboracensi archiepiscopis, eorumque suffraganeis, salutem et apostolicam benedi-
etionem.
Nuper ad nostrum pervenit auditum quod aedificia quamplurium canonicatuum
et praebendarum, dignitatum, personatuum, officiorum, parochialium ecclesiarum, et
aliorum beneficiorum ecclesiasticorum, quae nonnulli ex venerabilibus fratribus
nostris sanctae Romanae ecclesiae cardinalibus in vestris civitatibus et dioecesibus
obtinent, ob defectum reparationum minantur ruinam, et de ipsorum aedificiorum
totali destructione timetur, nisi in hiis provideatur de remedio oportuno :
144 Concordati di Costanza a. 1418
Quocirca fratemitati vestràe per apostolica scripta committimus et mandamus,
quatinus vestrum singuli, in vestris civitatibus et dioecesibus, vocatis procuratoribus
dictorum cardinalium, hujusmodi beneficia obtinentium, et aliis qui fuerint evocandi,
super praemissis reparationibus quod justum fuerit, simpliciter et de plano et sine
strepitìi et figura judicii, appellatione remota, auctoritate apostolica decernatis;
Facientes quod decreveritis per censuram ecclesiasticam firmiter observari.
Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio, vel timore subtraxerint,
censura simili, appellatione cessante, compellatis ventati testimonium perhibere.
Et insuper de reparationibus praedictorum aedificiorum, quae in antea immine-
bunt, faciendis, hujusmodi procuratores dictorum cardinalium ad eas faciendas, prout
justum fuerit, appellatione remota, praedicta auctoritate, consimili censura, compel-
latis, non obstantibus si eisdem procuratoribus, vel quibusvis aliis, communiter vel
divisim, a praedicta sit sede indultum quod interdici, suspendi, vel exeommunicari
non possint per literas apostolicas, non facientes plenam et expressam, ac de verbo
ad verbum, de indulto hujusmodi mentionem; praesentibus post triennium minime
valituris.
Data apud Villam Novam Avinionensis dioecesis, kal. Septembris, pontificatùs
nostri anno quinto.
Da Th. Rymer, Foedera accuranttbus J. Calf.y et Fr. Holbrooke III, n, Londini 1830,
1037-1039, ma adottata in qualche punto la ragionevole interpunzione della ed. sec. studio
G. Holmes VII, Londini 1728, 83-87.
XXVI.
CONCORDATI DI COSTANZA.
1418.
1. - Colla Spagna.
Universis et singulis Joannes miseratione divina episcopus Ostiensis, sanctae
Romanae ecclesiae cardinalis et vice-cancillarius, salutem in Domino, et ' praesen-
tibus fidem indubiam adhibere. Si2 juxta laudabilem antiquorum sententiam et pro-
vidum sapicntum consilium dignum est, ea quae majorum consultissima providentia
in subditorum gratiam et commoda geruntur scripturae testimonio redigere; dignum
per consequens est et rationi consentaneum ut adeo nota fiat eorum veritas quod
inde, nec desit pacificis opportuna provisio, nec usquam perversis sub ignorantia
variandi suprema :| facilitas relinquatur. Cum itaque nuper inter Sanctissimum in
Christo Patrem et Dominum nostrum Dominum Martinum divina providentia Papam
quintum, et revcrendos Patres praelatos, nec non egregios et circumspectos viros amba-
1 1 i v,.\ . in Domino. El .
in idhibere si •.
V. i i om oi.i in colla Frani ia e colla Gì rmania (qui sotto, n. 2, 3).
a. 1418 Concordati di Costanza 14.~>
sciatores, procuratores, doctores et magistros, caeterosque venerabilem nationem
Hispanicam in generali Constantiensi concilio repraesentantes et facientes nonnulla
capitula concordata et ab utraque parte sponte subscripta, necnon de dicti domini
nostri Papae mandato in libro Cancellariae sanctae Romanae ecclesiae, in quo Roma-
norum Pontificum constitutiones solent conscribi ad tilt uram rei certitudinem, nobis
operam dante, prout ad nostrum spectat officium, conscripta fuerunt, adjecto quod
sub nostrarum litterarum testimonio indigens quisque sibi testimonium sumere valeat
in toto vel in ea parte qua indigeret eorumdem. Nos ad reverendorum, spectabilium
et circumspectorum Patrum et dominorum ambasciatorum et oratorum serenissimi
Principis domini Joannis regis Castellae instantiam capitula hujusmodi sicut praefer-
tur1 concordata et sponte suscepta ex integro ex libro praedicto de verbo ad
verbum transcribi fideliter et praesentibus annotati tecimus, quorum tenor sequitur
in hunc modum :
De mimerò et qualitate dominorum cardinalinm.
Statuimus ut deinceps numerus Cardinalium sanctae Romanae ecclesiae adeo
sit moderatus quod- nec sit gravis ecclesiae, nec superflua numerositate vilescat, qui
de omnibus partibus christianitatis proportionaliter quantum lied poterit assumantur,
ut notitia causarum et negotiorum in Ecclesia emergentium facilius haberi possit, et
aequalitas regionum in honoribus ecclesiasticis observetur, sic tamen quod numerum
viginti quatuor non excedant; sint autem viri in scientia, moribus, et rerum expe-
rientia excellentes, doctores in theologia aut in jure canonico vel civili, praeter
admodum paucos qui de stirpe regia vel ducali, aut magni principis oriundi existant,
in quibus competens litteratura sufficiat; non fratres aut nepotes ex fratre vel sorore
alicujus cardinalis viventis, nec de uno ordine mendicantium ultra unum, nec cor-
pore vitiati, nec alicujus criminis aut infamiae nota respersi, nec fiat eorum electio
per auricularia vota solummodo, sed etiam cum Consilio cardinalium collegialiter, 3
sicut in promotionibus episcoporum fieri consuevit, qui modus etiam observetur
quando aliquis ex cardinalibus in episcopum assumetur. Nisi dominus noster prò
utilitate ecclesiae et de Consilio majoris partis cardinalium aliter usque ad duos prò
semel dumtaxat duxerit providendum.
De reservationc et collatione benefìciornm.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus Quintus super provisionibus eccle-
siarum, monasteriorum, ac beneficiorum saecularium et regularium quorumcumque
non utetur aliis reservationibus quam juriscripti et constitutionis Execrabilis, et Ad
regimen ecclesiae, modilkatae i ut sequitur : Ad regimen ecclesiae generalis quamquam
immeriti superna disposinone vocati ' in nostris desideriis gerimus, ut debemus, quod
1 Tejada: cprofertur .
- Tejada : » qui ».
■ Tejada : « collegiatur ».
4 Tejada om.
6 11 Ood. Palat. 647 qui reca: etc. prout in reformacione germanice et gallicane nacionum prescriptum est usque
ad illas dictiones circa fìnem positas scilicet " dicto quinquennio durante „ |\. p. 147, l. 15 s.t. Et pust hoc sequitur:
"Alias antem consti tuciones ,, , etc, Cosi anche il Coti. Vatic. 2665.
Ub Concordali dì Costanza a. 1418
per nostrae diligentiae studium ad quarumlibet ecclesiarum et monasteriorum regi-
mina et alia beneficia ecclesiastica juxta divinum beneplacitum et nostrae intentionis
attedimi viri assumantur idonei qui praesint et prosint committendis eis ecclesiis,
monasteriis et beneficiis praelibatis. Praemissorum namque consideratione inducti et
suadentibus nobis aliis rationabilibus causis nonnullorum praedecessorum nostrorum
romanorum pontincum vestigiis inhaerentes omnes patriarchales, archiepiscopales,
episcopales ecclesias, monasteria, prioratus, dignìtates, personatus, et officia, necnon
canonicatus et praebendas et ecclesias ceteraque beneficia ecclesiastica, cum cura
vel sine cura, saecularia et regularia quaecumque et qualiacumque fuerint, etiam
si ad illa personae consueverint, vel debuerint per electionem vel quemvis alium
modum assumi, nunc apud sedem apostolicam quocumque modo vacantia et in poste-
rum vacatura, nec non per depositionem vel privationem seu translationem per Nos
seu auctoritate nostra factas et in antea faciendas ubilibet. Nec non ad quae aliqui
in concordia, seu discordia electi vel postulati fuerint, quorum electio cassata seu
postulatio ' repulsa vel per eos facta renuntiatio et admissa auctoritate nostra exti-
terit, seu quorum electorum vel postulatorum et in antea eligendorum seu postulando-
rum electionem cassati vel postulationem repelli aut renuntiationem admitti per Nos
vel auctoritate nostra contigerit apud sedem apostolicam vel alibi ubicumque etiam per
obitum cardinalium ejusdem romanae ecclesiae ac officiariorum dictae sedis quamdiu
ipsa officia actualiter tenebunt, videlicet vice-cancellarii, camerarii, septem nota-
riorum, auditoris litterarum contradictarum et apostolici palatii- causarum audito-
rum, correctoris,3 centum et unius scriptorum litterarum apostolicarum, et viginti
quatuor poenitentiariae praefatae Sedis et viginti quinque abbreviatorum. Nec non
verorum commensalium nostrorum, et aliorum viginti quinque Cappellanorum sedis
ejusdem in pitaffio descriptorum ; et etiam quorumcumque legatorum seu collectorum
in terris romanae ecclesiae, rectorum et thesaurariorum seu missorum hactenus vel
deputandorum seu mitfendorum in posterum vacantia et in antea vacatura, ubicum-
que dictos legatos vel collectores seu rectores aut thesaurarios ante quam ad roma-
nam curiam redierint seu venerint rebus eximi contigerit ab humanis. Nec non quo-'
rumlibet prò quibuscumque negbtiis ad romanam curiam venientium vel recedentium
ab eadem, si in locis a dieta curia ultra duas dietas legales non distantibus jam forsan
obierint, vel eos in antea transire de hac luce contigerit. Etiam simili modo quorum-
cumque curialium peregrinationis, infirmitatis aut recreationis seu alia quacumque
causa ad quaevis loca secedentium, 4 si antequam ad dictam curiam redierint in locis
ultra duas dietas ab eadem curia ut praemittitur non remotis, dummodo eorum pro-
prium domicilium non existat jam forsan decesserint vel in posterum eos contigerit
de medio submoveri, nunc per obitum hujusmodi vacantia vel in posterum vacatura.
Rursus monasteria, prioratus, decanatus, dignitates, personatus, administrationes,
officia, canonicatus, praebendas et ecclesias, ceteraque beneficia ecclesiastica saecu-
laria et regularia cum cura vel sine cura, quaecumque et qualiacumque fuerint,
etiam si ad illa consueverint vel debuerint per electionem et quemvis alium modum
1 Tfjapa om.
• palatii, causarum .
I bjada, ma dovrà rrectoi um
1 1 haiia dei edi unum .
a. 1418 Concordati <li Costanza 147
assumi quae promoti ' per nos vel auctoritate nostra ad patriarchalium, archiepisco-
palium et episcopalium ecclesiarum, nec non monasteriorum regimina obtinebant
tempore promotionum de ipsis factarum nunc quocumque modo vacantia seu in
posterum cacatura. Nec non etiam quae per assecutionem pacitìcam quorumcumque
prioratuum, personatuum, officiorum, canonicatuum, praebendarum ecclesiarum et
benefìciorum aliorum per Nos seu auctoritate nostrarum litterarum immediate colla-
torum seu conferendorum, praeter quam si virtute gratiae expectativae assecutio
fiat, nunc vacantia et in antea vacatura piena sub praemissis omnibus et singulis
cum fratrìbus nostris'-' collatione praehabita et matura deliberatione secuta ordina-
tioni, dispositioni ac provisioni nostrae usque ad quinquenium de ipsorum fratrum
nostrorum Consilio auctoritate apostolica reservamus, decernentes.ex nunc irritum
et inane si secus super praemissis et quolibet eorumdem per quoscumque quavis aucto-
ritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari. Non obstantibus quibuscumque
consuetudinibus a praedecessoribus nostris romanis pontificibus editis quatenus obsi-
stere possent super enarratis articulis vel alicui seu aliquibus eorum dicto quinquenio
durante. Alias autem constitutiones et reservationes contrarias per Nos factas seu3
in cancellaria servati mandatas quoad beneficia in futurum vacatura revocantes.
In caeteris vero ecclesiis et abbatiis fient electiones canonicae. De abbatiis autem
sedi apostolicae immediate non4 subjectis quorum fructus secundum taxationem
decimae centum librarum turonensium parvorunr' valorem annuum6 non excedunt
fiant confirmationes aut provisiones canonicae per illos ad quos alias pertinet, nec
communia seu : minuta servitia prò eis solvantur. De abbatiis vero excedentibus
summas praedictas, nec non cathedralibus ecclesiis electiones ad sedem aposto-
licam deferantur,8 quas ad tempus constitutum in constitutione Nicolai tertii quae
incipit Cupientes Papa expectet; quo facto si non fuerint praesentatae vel si prae-
sentatae minus canonicae fuerint, Papa provideat; si vero canonicae fuerint, Papa9
eas confirmet nisi ex causa rationabili et de fratrum Consilio aliter duxerit provi-
dendum. Proviso quod,1" confirmati ac provisi per Papam" nihilominus metropolitano
et aliis praestent debita juramenta, et alia ad quae de jure vel consuetudine tenentur.
De ceteris autem beneficiis salvis1-' reservationibus jam dictis, majoribus dignitatibus
post pontificalem in cathedralibus et principalibus in collegiatis et in prioratibus,
decanat'ibus seu praeposituris conventualibus habentibus numerum decem religio-
sorum aut supra jure ordinario provideatur per praelatos et alios provisores infe-
riores 1:ì ad quos alias pertinet, nec computentur in turno seu vice eorum. De aliis
1 Tejada: promitti .
- Tejada: ■• nostri Ini- :
3 1 Codici Vaticani: -ed ».
■ I Cottici Vaticani om.
■ Tejada : [priorum) ».
0 Tejada : « omnium .
: Cod Palai. C47 : aut •.
1 li un electionibus ad sedem apostohcam dcfertur».
' Cod. Palai. 647 om. provideat-Papa •'
l" Tejada: « Provisique ».
11 Cod. Palai. 647 : «ipsum ».
'- Tejada aliis ».
" Cod. Palai 647 oro
148 Concordati di Costanza a. 1418
quibusi umque dignitatibus, officiis et beneficiis medietas sit in disposinone Papae,
alia medietas in dispositene collatorum patronorum, ac instituentium ordinariorum
seu provisorum, et alternatis vicibus unum cedat apostolico, et aliud eollatori patrono
aut provisori; ita quod per quamcumque ' reservationem seu affectionem '-' aut prae-
rogativas ultra pracdictas vel alias dispositiones apostolicas seu gratias expectativas
non fiat collatori patrono vel provisori praejudicium in dieta medietate. Ubi autem
in his quae cadent sub expectativis non apparet aliquis expectativus intra mensem
legitime acceptans et provisus, intra tres menses collatorem seu ejus vicarium certi-
licans a die notae vacationis in loco beneficii, is ad quem pertinet conferat seu
disponat, nec ei computetur in sua vice. Item beneficia vacantia per resignationem
simplicem, non cadent3 sub expectativis et ista et illa quae ex causa permutationis
conferentur neutri parti computentur.
De annatis et communibus servitiis.
De ecclesiis et monasteriis virorum dumtaxat vacantibus et vacaturis sol-
vantur prò fructibus primi anni a die vacationis summae pecuniae in libris camerae
apostolicae taxatae quae communia servitia nuncupantur, si quae vero excessive
taxatae sint juste retaxentur, et providebitur 4 specialiter in gravatis regionibus
secundum qualitatem rerum, temporum et regionum ne nimium pruegraventur, ad
quod dabuntur commissarii qui diligenter requirant et retaxent; taxae autem prae-
dictae prò media parte infra annum a die habitae possessionis pacificae totius vel
majoris partis solvantur, et prò media parte alia infra sequentem annum ; et si infra
illud tempus bis vel pluries vacaverit, semel tantum solvetur, nec debitum hujus-
modi in successorem in ecclesia vel monasterio transeat. De ceteris autem dignita-
tibus, personatibus, officiis et beneficiis saecularibus et regularibus quibuscumque
quae auctoritaté sedis apostolicae conferentur/' vel providebitur de iisdem praeter
quam vigore gratiarum expectativarum aut causa permutationis solvetur '• annata
juxta dispositionem Extravagantis Siiscepti regiminis infra annum, et debitum hujus-
modi in successorem in beneficio non transeat. De beneficiis quae valorem viginti
quatuor florenorum de camera non excedunt nihil solvatur, nec de collatis7 per ordi-
narium, debitis omnibus praeteriti temporis usque ad assumptionem domini nostri
communium servitiorum et annatarum prò medietate relaxatis, solventibus aliam
medietatem infra sex menses a die publicationis. Item non intendit dominus noster,
nec vult quod gratiae expectativae se extendant ullo modo ad officia claustralia
quorum fructus, etc, quadringentarum librarum turonensium valorem annuum non
excedunt, nec etiam ad hospitalia, xenodochia, eleemosynarias vel leprosarias, nec
computentur in turno seu vice collatorum aut provisorum.
' Tfiaoa: « itaque per quamquam
I i iaI'.i assi vtiiim m ■.
DA: ■ Milani ..
' 'hit. 647 : pi
ilal. 647. • conferafltur ■
' Ci/, l'alni. i>47 : • solvatur».
a. 141* Concordati di Costanza 149
De causis in curia romana tractandis vel non.
Causae quae ad forum ccclesiasticum de jure vel consuetudine non pertinent,
per curiam romanam non recipiantur de illis cognoscendo in ipsa vel extra com-
mittendo, nisi de consensu partium; quae vero ad forum ecclesiasticum, ut prae-
mittitur, pertinent, et de jure sunt per appellationem aut alias ad romanam curiam
legitime devolutae aut de sua natura in illa curia tractandae, tractentur in ea,
caeterae committantur in partibus, nisi forte prò causarum aut personarum quali-
tate illas tractare in curia expediret prò justitia consequenda, vel de partium con-
sensu, tractarentur in curia. Matrimoniales tamen causae1 in prima instantia praeter2
per appellationem non committentur :; in curia, nisi in casibus proxime dictis. Itcm
ad refroenandum appellationcs frustratorias quae ante definitivas sententias inter-
ponuntur, ordinamus quod injuste seu frivole appellantcs ab interlocutoria ultra
condemnationem expensarum, damnorum et interesse quindecim florenorum, si
appellano interponatur in curia, et in viginti si de partibus ad curiam parti appel-
latae contempnetur, et quod super eadem interlocutoria vel gravamine secundo
appellare non liceat nisi haberent vim deffinitivae.
De commendis.
Ordinat idem dominus noster Papa quod in posterum monasteria aut magni
prioratus conventuales, quae vel qui consueverunt habere octo religiosos in con-
ventu, officia claustralia, dignitates majores post pontificales nulli praelato etiam
Cardinali dentur in titulum seu commendam nisi propter urgentem necessitatem
ad succurrendum capiti scilicet Ecclesiae vel monasterio superiori de membris
Papa4 aliter censeret faciendum. Idem de hospitalibus, zenodochiis et leprosariis.
Idem de beneficiis non ascendentibus valorem quinquaginta florenorum oneribus
supportatis. ' Una autem ecclesia etiam metropolitana uni cardinali vel Patriarchae
credi" poterit provisionem aliam non habenti sufficientem. Ubi vero aliqui praelati
essent expulsi sine culpa sua a praelaturis suis vel adeo diminuti quod non pos-
sent commode " vivere tunc Papa eis rationaliter provideat.
De indulgentiis.
Circa articulum indulgentiarum habita deliberatione matura nihil intendimus
circa eas innovare seu ordinare.
Item sanctissimus dominus noster et venerabilis Natio Hispanica voluerunt et
protestati sunt quod per ordinationem ets observantiam omnium et singulorum prae-
missorum nullum jus novum alicui eorum quaeratur, aut praejudicium aliquod eis
vel alteri ipsorum generetur, ut auctoritate apostolica et suprema potestate semper
1 Cod. Paint. 647 om. • consequenda-causae •!
- Cod. Paini. 647 om.
■ Cod. Palai. 647: « cummittantur •.
■ Tejada: « et membris, nisi Papa .
5 Cod. Vhidob. om. « leprosariis-oneribus ».
<■ Cod. Palai. 647: comedi .
: Cod. Palai. 647: ■omnimode».
1 I Codili Vaticani: » <•< u ».
150 Concordati di Costanza a. 1418
salvis1 atque illibati» remanentibus, salvis capitulis Narbonensibus et decretis illa
i oncernentibus ipsa - venerabilis :1 natio sub apostolica protectione et paterno regi-
mine Sanctissimi* domini nostri immunitatibus atque privilegiis suis salvis tranquil-
lam agens vitam, liberius Deor> possit famulari, semper parata ad devota obsequia
ipsius domini nostri; et quod sic tolerentur usque ad quinquennium proximum dum-
taxat. Et cuilibet volenti habere capitula praedicta vel aliquod eorum in forma
authentica et sub sigillo domini vicecancellarii dentur taliter quod fidem facere
possint in judicio quocumque et extra, et expedientur 6 litterae gratis.
Haec itaque universitati vestrae tenore praesentium firmiter attestantes easdem '•
nostras praesentes litteras in horum fidem et testimonium praefatis ambasciatoribus
et oratoribus concessimus nostri sigilli munimine roboratas. Datum Constantiae pro-
vintiae Maguntinae in domo habitationis nostrae sub anno a nativitate Domini mil-
lesimo quadringentesimo decimo octavo. Indictione undecima, die vero tertia decima
mensis Maii, pontificatus dicti domini nostri Papae anno primo.
Da J. Tejada y Ramiro, Coleccion completa de concordatos espaùoles [Coleccion de
cdnones y de todos los concilios de la Iglesia de Espana y de America T. VII) Madrid 1862,
9-16, collazionati il Cod. Palai, lat. 647, f. 120v-122v e il Cod. Vatic. lai. 2665, f. 146 (Biblioteca
Vaticina), che contiene soltanto i paragrafi sui Cardinali e sulle indulgenze. In fine di
ambo i codici, che non danno al principio e alla fine (ma v. n. 1 di p. 151) la lettera del vice-
cancelliere, cardinale Giovanni d'Ostia, premessa la notizia: « Collacio facta per me Iohan-
nem Fernandi Archidiaconum de Grado cum originali copia subscripta manu propria
domini patriarche constantinopolitani », è detto che furono - Lecte et publicate Gebennis in
audientia publica literarum contradictarum » il venerdì 17 giugno. Fu tenuto conto di
quanto comunica A. Chroust in Deutsche Zeitschri/t /tir Geschichtswissenschaft di L.
Quidde IV (1890), 10 s., dal Cod. Vindob. lat. 5474.
2. - Colla Francia.
Copia certarum Coustitutiouiun, in Concilio generali Constautiensi factarum, quae
fuerunt praesentatae in curia Parlamenti regi/' Parisiensis, per dominimi Mar-
tin uni Episcopum Atrebatensem, anno Domini MCCCCXVIII. die X. Mensis /unii;
sed non acceptatae per eantdem curiam.
Universis et singulis, Joannes miseratione divina episcopus Hostiensis, S. R. E.
cardinalis et vicecancellarius, salutem in Domino, et praesentibus fidem indubiam
adhibere. Si iuxta laudabilem antiquorum sententiam et providum sapientum Con-
silium, dignum est ea quae in majorum consultissima providentia in subjectorum
gratiam et commoda geruntur, scripturae testimonio redigere; dignum est per conse-
quens et rationi consentaneum, ut adeo nota fiat ecclesiae eorum veritas, quod inde
1 1 Codici Vaticani om.
'-Tejada: concernentibus. Ipsa». Cod. Vindob.: ut auctoritate et ap. — et illibatis remanentibus caoitulia
Narbunncnsibus >.
1 Codici Vaticani: universalis !
' I Lodin Vaticani om.
> . vitam liberius, Deo . I Codici Vaticani : liberati) >.
1 I Codici Vaticani: expediantur ».
7 Tejada inveci .li «easdem ba dei punti: v. i concordati colla Francia <■ coll'Inghilterra (tjui sotto, n. 2, 4),
a. 1418 Concordati di Costanza 151
nec desit pacificis opportuna provisio, nec usquequaque perversis sub ignorantia
variandi supina facilitas relinquatur.1 L'uni itaque nuper inter sanctissimum in Christo
patrem et dominum nostrum, dominum Martinum, divina providentia Papam V. et reve-
rendos patres, praelatos, necnon egregios et circumspectos viros, ambasciatores,
procuratores, doctores et magistros, ceterosque, venerabilem nationem Gallicanam
in generali Concilio Constantiensi repraesentantes et facientes, nonnulla capitala con-
cordata, et ab utraque parte sponte suscepta; necnon de dicti domini nostri Papae
mandato in libro cancellariae sanctae Romanae ecclesiae, in quo Romanorum Pon-
tificum constitutiones et ordinationes solent conscribi, ad naturarti rei certitudinem,-'
nobis operam dante, prout ad nostrum spectat officium, die XV. mensis Aprilis, Pon-
tificatus domini nostri Papae anno primo conscripta fuerunt, ac demum de simili
mandato in audientia contradictarum, die secunda mensis Maii, anno quo supra,
lecta et publicata: adjectoque quod sub nostrarum litterarum testimonio indigens
quisque sibi testimonium sumere valeat, in toto, vel in ea parte, qua indigeret
eorumdem; nos ad reverendi patris in Christo domini Martini episcopi Atrebatensis
instantiam, capitula hujusmodi, sicut praefertur, concordata et sponte suscepta, ex
integro ex libro praedicto de verbo ad verbum rideliter transcribi et praesentibus
annotati fecimus, quorum tenor sequitur in hunc modum:
I. - De numero et qu alitate domiiiorum cardinalium.
Martinus etc. Statuimus, ut deinceps numerus cardinalium S. R. E. adeo sit
moderatus, quod nec sit gravis ecclesiae, nec superflua numerositate vilescat. Qui
de omnibus partibus Christianitatis proportionaliter, quantum fieri poterit, assumen-
tur; ut notitia causarum et negotiorum in ecclesia emergentium facilius haberi
possit, et aequalitas regionum in honoribus ecclesiasticis observetur. Sic tamen
quod numerum viginti quatuor non excedat, nisi prò honore nationum, quae cardi-
nales non habent, unus vel duo prò semel de Consilio et assensu cardinalium assu-
mendi viderentur. Sint autem viri in scientia, moribus, et rerum experientia excel-
lentes, doctores in Theologia, aut in iure canonico, vel civili, praeter admodum
paucos, qui de stirpe regia, vel ducali, aut magni principis oriundi existant, in
quibus competens litteratura sufficiat : non fratres aut nepotes ex fratre vel sorore
alicujus cardinalis viventis: nec de uno Ordine Mendicantium, ultra unum: non
corpore vitiati, aut alicujus criminis aut infamiae nota respersi. Nec fiat eorum
electio per auricularia vota solummodo, sed etiam cum Consilio cardinalium collc-
gialiter, sicut in promotionibus episcoporum fieri consuevit. Qui modus etiam obser-
vetur, quando aliquis ex cardinalibus in episcopum assumetur: nisi dominus noster
prò utilitate ecclesiae, et de Consilio majoris partis cardinalium aliter usque ad
duos prò semel dumtaxat duxerit providendum. Die Lunae XXI. Martii, anno
Domini MCCCCXVIII. in sessione generali sacri concilii lecta et publicata, per orga-
num domini cardinalis sancti Marci, in ambone.3
1 Cad. Palai. 647, che (f. Ili») dà in forma impersonale e generica la dichiarazione del cardinale vice-cancelli
• pone l'iscrizione nel libro della Cancelleria ai 5 di aprile (cfr. sopra 1. 10) ha voluntas delinquami !
Cod. Paia!. 647: «ad luturam rei memoriam et certitudinem».
Cod. Palai. 647 <'in. • Die Lunae - ambone >.
152 Concordati di Costanza a. 1418
li. - De provisione ecclesiarum, monasteriorum, et reservationibus sedis Apostolicae,
ac collationìbus beneficiorum, et gratiis expectativis: necnon de confirmatione
electionum.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus V. super provisionibus ecclesiarum,
monasteriorum, ' et beneficiorum - quorumcumque, utetur i-eservationibus 3 iuris scri-
pti et constitutionis, Exsecrabilis, et Ad regime», modincatae ut sequitur:
« Ad regimen ecclesiae generalis quamquam immeriti superna dispositione vocati,
gerimus in nostris desideriis, ut debemus, quod per nostrae diligentiae studium ad
« quarumlibet ecclesiarum et monasteriorum regimina, et alia beneficia ecclesiastica
« juxta divinum beneplacitum et nostrae intentionis affectum viri assumantur idonei,
« qui prosint et praesint committendis eis ecclesiis, monasteriis, et beneficiis praeli-
batis. Praemissorum nempe consideratione inducti, et suadentibus nobis aliis ratio-
« nabilibus causis nonnullorum praedecessorum nostrorum Romanorum Pontificum
« vestigiis inhaerentes, omnes patriarchales, archiepiscopales, episcopales ecclesias,
monasteria, prioratus, dignitates, personatus et officia, necnon canonicatus et prae-
« bendas ac ecclesias, ceteraque beneficia ecclesiastica, cum cura vel sine cura, sae-
« cularia et regularia, quaecumque et qualiacumque fuerint, etiamsi ad illa personae
« consueverint vel debuerint per electionem vel quemvis alium motìum assumi; mine '
« apud sedem Apostolicam quocumque modo vacantia, et in posterum vacatura;
« necnon per depositionem, vel privationem, seu translationem, per nos seu aucto-
« ritate nostra factas, et in antea fiendas, ubilibet necnon ad quae aliqui in con-
« cordia vel discordia electi vel postulati fuerint; quorum electio cassata, seu postu-
« latio repulsa, vel per eos facta renunciatio et admissa auctoritate nostra exstiterit,
« seu quorum electorum vel postulatorum, et in antea eligendorum vel postulando-
« rum electionem cassari, vel postulationem repelli, aut renunciationem admitti per
« nos vel auctoritate nostra continget, apud sedem Apostolicam, vel alibi ubicumque,
« et etiam per obitum cardinalium eiusdemRomanae ecclesiae5 velofficiariorum'"' dictae
«sedis, quamdiu ipsa officia actualiter tenebunt"; videlicet vicecancellarii, camerarii,
>< septem notariorum, auditorum litterarum contradictarum, et Apostolici palatii causa-
« rum auditorum, correctorum, eentum et unius scriptorum litterarum Apostolicarum,
« et XXIV. poenitentiariae praefatae sedis, et XXV. abbreviatorum sedis eiusdem ;
« necnon verorum commensalium nostrorum, et aliorum XXV. capellanorum sedis
« ejusdem, in pictacio descriptorum; et etiam quorumcumque legatorum seu colle-
« ctorum, ac in terris Romanae ecclesiae rectorum, et thesaurariorum, aut missorum
« hactenus deputatorum seu deputandorum aut mittendorum, in posterum vacantia, et
« in antea vacatura; ubicumque dictos legatos vel collectores, seu rectores aut thesaura-
« rios, antequam ad Romanam curiam redierint seu venerint, rebus eximi contigerit ab
1 Cod. Vindob. l- Palai. u47 adii., dignitatum ..
2 Cod. Vindob. e t'alai. 647 add. : • secnlarium et regularium >.
l'ala:. 647: «non utetur aliis reservationibus qii.im
• I. l'alai. b47 . che "in. assumi»; Mansi: « lune».
Ma.ssi um.
* Mansi : • offlciorum •.
; Mansi ■ tem banl .
». 141K
( om <>> , lati ili Costanza 153
« humanis: necnon quorumlibet prò quibuscumquc ne»otiis ad Romanam curiam
« venientium, vel etiam recedentium ab eadem, <i in locis a dieta curia ultra duas
« dietas legales non distantibus jam forsan obierint, vel eos in antea transire de
« hac luce contigerit. Ac etiam simili modo quorumeumque curialium, peregrina-
tionis, intìrmitatis aut recreationis seu alia quacumque causa ad quaevis loca sece-
«■ dentium, si antequam ad dictam curiam redierint, in locis ultra duas dietas ab
« eadem curia, ut praemittitur, non remotis, dummodo eorum proprium domicilium
«non existat,' jam forsan decesserint, vel in posterum eos contigerit de medio sub-
« moveri, nunc per obitum hujusmodi vacantia et in posterum vacatura: rursus
« monasteria, prioratus, decanatus, dignitates, personatus, administrationes, officia,
« canonicatus, praebendas et ecclesias, ceteraque beneficia ecclesiastica, saecularia
« et regularia, cum cura vel sine cura, quaecumque et qualiacumque fuerint, etiamsi
« ad illa personae consueverint seu debuerint per electionem seu quemvis alium
« modum assumi, quae promoti per nos vel auctoritate nostra ad patriarchalium,
« archiepiscopalium vel episcopalium ecclesiarum, necnon monasteriorum regimen
« obtinebant" tempore promotionum de ipsis factarum, nunc quocumque modo vacan-
« tia seu in posterum vacatura. Necnon etiam quae per assecutionem pacificam quo
rumeumque prioratuum, personatuum, officiorum, canonicatuum, praebendanim
ecclesiasticarum ac beneficiorum aliorum, per nos sive auctoritate litterarum nostra-
« rum immediate collatorum, seu conferendorum in posterum; praeterquam si virtute
« gratiae exspectativae assecutio fiat, nunc vacantia et in antea vacatura : piena
super praemissis omnibus et singulis cum fratribus nostris collatione praehabita,
« et matura deliberatione secuta, ordinationi, dispositioni, ac provisioni nostrae usque
« ad quinquennium, de ipsorum fratrum nostrorum Consilio, auctoritate Apostolica
« reservamus. Decernentes ex nunc irritum et inane, si secus super praemissis et
« quolibet eorumdem per quoscumque quavis auctoritate scienter vel ignoranter
« contigerit attentari. Non obstantibus quibuscumque constitutionibus, a praedeces-
« soribus nostris Romanis Pontificibus editis, quatenus obsistere possent superius
« enarratis articulis, vel alicui seu aliquibus eorumdem, dicto quinquennio durante.
« Alias autem constitutiones et reservationes contrarias per nos factas seu in can-
« cellaria servari mandatas revocantes. Nulli ergo hominum liceat, etc. ».
In ceteris vero ecclesiis et abbatiis fient:l electiones canonicae. De abbatiis autem,
sedi Apostolicae non4 immediate subiectis, quarum fructus, secundum taxationem
decimae, CC. librarum Turonensium parvorum, in Italia vero et Hispania, LX libra-
rum Turonensium parvorum' valorem annuum non excedunt, fiant conlìrmationes aut
provisiones canonicae per illos ad quos alias pertinet; nec communia nec minuta
prò cis solventur" servitia.
De abbatiis vero excedentibus summas praedictas, necnon cathedralibus eccle-
siis, electiones ad sedem Apostolicam deferentur, ' quas ad tempus constitutum in
Cod. Falat. 64/ add.
Massi : « obtinebunl .
Cod. Palai. 647: . fiani ..
Cod. Palai. 647 om.
' Cod. Vindob. e Cod. Palai. 647 om. .in Italia - parvorum .
■ Cod. Palai. i>47 : < solvantur .
' Cod. Palai. 647: « reservantur ».
i;, i Concordali di Costanza a. 1418
constitutione Nicolai III. quae incipit, Cupientes, Papa exspectet. Quo facto, si non
fuerint praesentatae ve! si praesentatae, minus canonicae fuerint, Papa provideat.
Si vero canonicae fuerint, Papa eas confìrmet; nisi ex causa rationabili, et de fra-
trum Consilio aliter duxerit providendum: proviso, quod confirmati et provisi per
Papam, nihilominus metropolitanis et aliis praestent debita juramenta, et alia, ad
quae de jure vel consuetudine tenentur.
De ceteris autem beneficiis, salvis reservationibus jam dictis, majoribus digni-
tatibus post Pontificales in cathedralibus, et principalibus in collegiatis, et priora-
tibus, decanatibus seu praeposituris conventualibus habentibus numerum decem reli-
giosorum ' jure ordinario provideatur per praelatos, et alios provisores inferiores,
ad quos alias pertinet, nec computentur in turno seu vice eorum.
De aliis quibuscumque dignitatibus, officiis, et beneficiis medietas sit in dispo-
sinone Papae, alia medietas in dispositione collatorum, patronorum, et constituen-
tium2 ordinariorum, seu provisorum. Et alternatis vicibus unum cedat Apostolico, et
aliud collatori, patrono, aut provisori. Ita quod per quamcumque aliam '■' reserva-
tionem, seu affectationem,4 aut praerogativas, ultra praedictas, vel alias dispositiones
Apostolicas, seu gratias exspectativas, non fiat collatori, patrono, vel provisori, prae-
judicium in dieta medietate.
Ubi autem in his quae cadunt5 sub exspectativis non apparerete aliquis exspe-
ctans, 7 infra mensem legitime acceptans, et provisus, intra tres menses collatorem
seu vicarium certificans, a die notae vacationis in loco beneficii, is ad quem per-
tinet, conferat seu disponat, dispositioque medio8 facta tempore valeat, nec ei coiti-
putetur in sua vice.
Item, beneficia vacantia per resignationem simplkem non cadent sub exspecta-
tivis. Et ista, et illa, quae ex causa permutationis conferentur, neutri parti compu-
tentur. Quia circa qualitates graduatorum, nobiliumque, et litteratorum, ad effectum
promotionis eorum ad dignitates, honores, et beneficia ecclesiastica, quorum suffra-
giis indigere noscitur ecclesia, nondum haberi potuit plenaria concordia; dominus
noster cum deputandis ad hoc per nationes singulas, quantum fieri commode poterit,
providebit.
III. - De Annatis.
Sanctissimus Dominus noster, pensatis guerrarum cladibus atque variis dispen-
diis, quibus, proh dolor! Regnum Franciae his temporibus concutitur: pio ei com-
patiens affectu, non vult nec intendit levari seu percipi ultra medietatem fructuum
primi anni, seu communium et minutorum servitiorum, ecclesiarum, seu abbatiarum,
quae in ipso regno, et provincia Delphinatus in posterum vacabunt, usque ad quin-
quennium: Quam medietatem vult levari atque exsolvi prò media parte infra octo
1 Mansi «mi. habentibus-religiosorum ».
■ Coti. Palai. 647 : « inslituencium .
l'alai. u47 ora.
• Cori. Palai. 647: atfectionem ».
» Coil. Palai. 647: • cadent ».
« Cod. Palai. 647: » appareat ■.
T Cod. Palai. 647: » expectativus ».
' Cod. l'iilni. 647 om. • pone: ■ tempore facta».
a. 141H Concordati di Costanza 155
menses, a die habitae possessionis pacificae computandos: prò alia vero medietatc-
infra alios octo menses subsequentes. Et idem vult et intendit observari circa j.im
promotos et assumptos a tempore assumptionis ejusdem. Nec debitum ejusmodi in
successorem in ecclesia vel monasterio transeat. Si vero ecclesia vel bis in anno
vacaverit, vel pluries; vult ' et ordinat, quod non solvatur nisi semel commune ser-
vitium, sed nec etiam minuta." De ceteris autem dignitatibus, personatibus, et bene-
ficus, saecularibus et regularibus quibuscumque, quae auctoritate sedis Apostolicae
conferentur; praeterquam vigore gratiarum expectativarum, aut causa permutatio-
nis, persolvatur taxa fructuum secundum moderationem extravagantis, Suscepti
regimtnis; domini Joannis papae XXII. prò medietatc infra sex menses, a die pos-
sessionis pacificae computandos, et prò medietatc alia infra alios sex menses subse-
quentes. Et debitum huiusmodi ad successorem in beneficio non transeat. Nec aliquid
solvatur de beneficio, quod valorem XXIV. florenorum non excedit. De monasteriis
autem monialium nihil penitus solvatur.
Quae omnia in praesenti capitulo contenta locum habeant prò tota natione Galli-
cana: excepta dumtaxat remissione communium et minutorum servitiorum. Debita
temporis practeriti remittuntur prò medietate, solventibus aliam medietatem infra
sex menses: quae debita solvantur collectoribus in Galliis; qui tamen non habeant
aliquam coercitionem nisi in Galliis, ubi dominus noster disponet.3
Item non intendit dominus noster, nec vull, quod gratiae expectativae se exten-
dant allo modo ad officia claustralia, quorum fructus ' quatuor librarum Turonen-
sium parvorum, oneribus supportatis, valorem annuum non excedunt ; nec etiam ad
hospitalia, xenodochia, eleemosynaria, vel leprosaria.5 Nec computentur in turno seu
vice collatorum seu provisorum.
I\*. — De cansis in Romana curia tractandis vel non.
Causae quae ad forum ecclesiasticum de jure vel consuetudine non pertinenl,
per curiam Romanam non recipientur," de illis cognoscendo in ipsa, vel extra com-
mittendo, nisi de consensu partium. Quae vero ad forum ecclesiasticum, ut praemit-
titur, pertinent, et de jure sunt per appellationem : aut aliter ad Romanam curiam
legitime devolutae, aut de sui natura in illa curia tiactandae, tractentur in illa.
Ceterae committantur in partibus: nisi forte prò causarum aut prò personarum
qualitate illas tractare in curia expediret, prò justìtìa8 consequenda; vel de partium
consensu, in curia tractentur.0 Matrimoniales tamen causae in prima instantia, prae-
terquam per appellationem, non committantur in curia, nisi in casibus prosarne
dictis.
1 Cod. Vuicloh. e Palai. 647 : e Et si bis aut pluries infra eundem annum una ecclesia vel monasterium vaca-
lerit, vult .
* Cod. Palai. 647 : « quod non solvatur commune servicium et minuta servicia nisi semel ».
3 Cod. Palai. (,47 : qui non habent aliquam cohertionem vel in Galliis dominus noster disponet ».
4 Cod. Palai. 647 add. « etc. ».
Cod, l'alni. 'i47 : elemosinarias vel leprosarias
6 Cod. l'alni. 647: recipiantur
; Cod. l'alai. 647 .im. ut praemmiuir appi Uationem >.
8 Cod. Palai. 647 add. eause .
'' Cod. Palai. 617: tractarentur .
156
Concordati di Costanza a. 1418
rtem, ad refraenandum frustratorias appellationes, quae ante definitivas senten-
ti.!- interponuntur, òrdinamus, quod injuste seu frivole appellans ab interlocutoria,
ultra condemnationem expensarum, damnorum et ' interesse in quindecim fiorenos,
si appellatio interponatur in curia; et in vigiliti fiorenos, si de partibus ad curiam,
parti appellanti- condemnetur : et quod super eadem interlocutoria vel gravamine
secundo appellare non liceat nisi haberent vini definitivae. J
V. — De Commciidis.
Ordinat idem dominus noster, quod in posterum monasteria, aut magni prio-
ratus conventuales, quae vel qui consueverunt habere octo religiosos in convenni,
officia claustralia, dignitates majores post pontificales in cathedralibus, sive eccle-
siae parochiales, nulli praelato etiam cardinali dentili- in titulum seu commendam.
Nisi propter urgenlem necessitatem, ad succurrendum capiti,4 scilicet ecclesiae vel
monasterii •"' superiori, de membris papa aliud censeret faciendum.
Idem de1, hospitalibus, xenodochiis, et leprosariis. Idem de beneficiis non ascen-
dentibus valorem quinquaginta florenorum, oneribus supportatis. Una autem ecclesia,
etiam metropolitana, uni cardinali vel patriarchae concedi poterit, provisionem aliam
non habenti sufneientem. Ubi vero aliqui praelati essent expulsi sine culpa sua a
praelaturis suis, vel adeo diminuti, quod non possent commode vivere, tunc Papa
eis rationabiliter provideat.
VI. — De Indulgentiis.
Circa articulum indulgentiarum, habita deliberatione matura nihil intendimus
circa eas immutare1 seu ordinare.
VII. — De Dispensationibus.
Ordinat dominus noster, quod ad ecclesias cathedrales, monasteria, prioratus
aut parochiales ecclesias, super defectu aetatis ultra triennium nullatenus dispen-
sabit, nisi forte in ecclesiis cathedralibus ex ardua et evidenti causa, de Consilio
cardinalium seu majoris partis illorum, videretur aliter dispensandum.
Item, dominus noster in gravibus et arduis causis sine Consilio cardinalium non
intendit dispensare/
Item, sanctissimus dominus noster et venerabilis natio Gallicana voluerunt et
protestati sunt, quod per ordinationem et observantiam omnium et singulorum
praemissorum nullum jus novum alicui eorum quaeratur, aut praejudicium aliquod
1 Mansi om.
- Mansi ossen a i he nei de< reti ili Costanza era stalo detto « parli appellante e cosi ha anche il Coti. Palat. 647,
* Cnti. l'alni. 647 om. « nisi - definitivae ..
« Cod Palat. 617 ora.
» Coti. Palat. 647: monasterio ».
« Mansi: • Item, de , come anche poco dopo: «Itera».
/. Palat. 647: innovare >•
* Il Oh/. Vindob. riduce l'articolo VII alla (orinola: • Ordinava dominus noster [quod| in gravihus et arduis
c.iusis Mn< Consilio cardinalium non intendit dispensai*
a. 1418 Concordati di Costanza 157
eis vel alteri ipsorum generetur. Ut auctoritate Apostolica et suprema potestate
semper salvis et illibatis remanentibus, ' ipsa venerabilis natio sub Apostolica pro-
tezioneJ et paterno regimine sanctissimi domini nostri, immunitatibus atque pri-
vilegiis suis salvis tranquillam agens vitam, liberius Deo possit familiari semper
parata ad devota obsequia sanctissimi domini nostri. Et quod3 tolerentur usque ad
quinquennium proximum dumtaxat. Et cuilibet volenti habere capitola praedicta
vel aliquod eorum, in forma authentica, et sub sigillo domini Vice cancellarii, denlur
taliter, quod fidem facere possint in quocumque judicio et extra .*
Haec itaque ' universitati vestrae tenore presentium firmiter attestantes, easdem
nostras praesentes litteras in eorum fidem et testimonium praefato domino episcopo
Atrebatensi concessimus, sigilli nostri munimine roboratas.
Datum et actum Constantiae, provinciae Moguntinae, in domo habitationis
nostrae, die octava mensis Man, sub anno a Nativitate Domini MCCCCXVIII, etc,
Pontifìcatus praedicti.
Sign. Bobeunius. "
Da |. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et ampliss. Collectio XXVII, Venetiis
1784, 1184-1 189, collazionato il Cod. Palat. 047 Biblioteca Vaticana, 1. Ili»' 115': furono
notate le poche varianti del Cod. Vindob. lai. .',474 date da A Chroust loe. cit. 8 s.
3. - Colla Germania.
Martini V. Papae et Gemtanicae nationis concordata in concilio Constantiensi.
Praefatio ac testimonium Joannis cardinalis et vice cancellarii.
Ego Joannes episcopus Ostiensis, S. R. E. Cardinalis et vicecancellarius, infra
scriptas constitutiones et statuta transvidi in cancellarla, de mandato domini nostri
Martini Papae V. die XV. mensis aprilis, Pontifìcatus dicti domini nostri Papae anno
primo. Et in libro cancellariae feci scribi de eodem mandato. Et juxta cjusdem
domini nostri mandatum sic observari mandavi. Et mini1 extrahi ea feci et mandavi
per notarium subscriptum, et in nane publicam et authenthicam formam redigi,
inserendo ea de verbo ad verbum, prout in quaternis seu libris dictae cancellariae
originaliter conscripta existunt. Ut in quocumque judicio et extra, tam in curia
Romana, quam extra, fidem plenariam faciant, illisque stari debeat incommutabi-
liter, sicut propriis originalibus. Voluit insuper, mandavit, statuit, et ordinavit idem
dominus noster Papa, quod omnia et singula hic subscripta, firmiter et immobiliter
observentur. In quorum omnium testimonium sigillum meum cum notarii publici *
infrascripti subscriptione apponi feci et mandavi.
1 Cod. Palai. 647 orti. • et illibatis remanentibus .
- Mansi: protestatione >!
3 Cori. Palai. 647 add. • sk >.
' Cnd. Palat. 647. che uni, quanto segue, add. ■ Ita fuit communi consensu concordatum et acceptatum et inde ab
originali sic positum in mundum (cod. ■ modum ■) et collatio facta. Io. Constantinopolitanus ». Cosi anche Cod. Vindob.
s Mansi: ■- ita ».
1 II Mansi dà anche la variante « Lobennius • ; appo 1. Hartzheim, Concilia Germaniae V. Coloniae Aug.
Agripp. 1763, 732, pel concordato germanico: ■ Lobenxius».
: CosìH. von der Hardt Magnum Constantiense Cime Munì I, Francofurti et Lipsiae 10% s. , 1055; Mansi : nihil •'
' Cosi von uer Hakdt; Mansi: •publici •
158 Concordati di Costanza a. 1418
Alia praefatio, cut» simili testimonio.
Universi* et singulis Joannes, etc, Ut proxime prò natione Gallicana. Cum itaque
nuper inter.... venerabilem nationem Germanicam, etc, Nos ad N. instantiam, capi-
tuia hujusmodi, etc'
I. - De numero et qua! itale- Cardiualinm, et eornm creatione.
Statuimus ut deinceps, etc, ut saprà ascine ad ea verbo, in episcopum assu-
metur. :'
II. - De provisione ecclesiarum, monasieriorum, prioratum, dignitatum,
et aliorum beneficiorum.
Sanctissimus, etc, ut supra, ttsque ad ea verba. Nulli ergo hominum liceat, etc.4
Deinde seguitar:
In ecclesiis cathedralibus, et etiam in monasteriis Apostolicae Sedi immediate
subjectis, fiant electiones canonicae, quae ad Sedem Apostolicam deferantur. Quas
etiam ad tempus constitutum in constitutione Nicolai III. etc. usque ad ea verba,
de jure vel consuetudine tenentur."
In monasteriis autem, quae non sunt immediate subjecta sedi Apostolicae, nec
non in aliis beneficiis regularibus, super quibus prò confirmatione seu provisione non
consuevit haberi recursus ad Sedem Apostolicam, non teneantur venire electi, seu
il li quibus providendum est, ad curiam, ad habendam confirmationem seu provisio-
nem. Nec etiam''' beneficia regularia cadant in gratiis exspectativis.
Ubi autem in monasteriis ad curiam Romanam prò contìrmatione venire vel
mittere consueverunt, ibi Papa non aliter confìrmet aut provideat, quam superius
de ecclesiis cathedralibus est expressum.
De monasteriis monialium Papa non disponet nisi sint exempta: et tunc per
commissionem in partibus.
De ceteris dignitatibus et beneficiis quibuscumque saecularibus et regularibus,
vacaturis ultra reservationes jam dictas; majoribus dignitatibus post pontificales in
cathedralibus, et principalibus in collegiatis ecclesiis, exceptis: de quibus jure ordi-
nario provideatur per illos inferiores, ad quos alias pertinet: nec computentur in
turno seu vice eorum. 7
Idem dominus noster ordinat, 8 quod per quamcunque aliam reservationem, gra-
tiam expectativam, aut quamvis aliam dispositionem, sub quacumque verborum
forma per eum aut ejus auctoritate factam vel faciendam, non velit, neque volebat,
1 Nel Cod. Ottoh. 2529. che invece di «supina f:icilitas (v. p. 151,1.2) dà ■ supina facultas », la richiesti) della
copia del concordato germanico è ad venerandi patrìs domini Frederici sacri palatii cftusarum apostolici auditoris
instanciam ».
* Mansi: acquattale ».
» P. 151, 1. 20-35.
• P. 152. 1. 1 153, l. 81. C ' Otti ' 2 Ì29 i Palai. 647 om. . Alias ■ revocantes (p. 153, 1. 30 s.).
P. il. |. i 5. Cod. Oltob. 252<) <■ Palai. 647 .un. . vel consuetudine ».
' od. Oltob. 2529 ■ l'.ilut. 647 add. ■ dieta .
Oltob 2 i "' om i i illos-eorum -.
0 '529 i Palai. 647. dei
a. UlS Concordati di Costanza 159
neque intendebat nec intendit ' tacere aut fieri quo minus de media parte illarum
et illorum, rum vacabunt, altemis vicibus libere disponatur per illos, ad quos col-
latio, provisio, praesentatio, electìo aut alia quaevis disposino pertinebit, prout ad
ipsos spectabit de consuetudine vel de jure. Ita quod, cum de una dignitate, per-
sonatu, officio, vel beneficio ex illis, ad electionem, provisionem, collationem, seu
quamvis aliam dispositionem alicujus spectante, fuerit auctoritate Apostolica provi-
sum, aut alias dispositum, ille ad cujus collationem- electionem vel quamvis aliam a
dispositionem primo loco pertinebat de alio immediate postea vacaturo provideat,
aut disponat, prout ad eum pertinebat. Et ita consequenter de singulis hujusmodi
dignitatibus; personatibus, officiis, et beneficiis vacaturis, auctoritate ejusdem domini
nostri Papae et aliorum praedictorum, alternatis vicibus disponatur. Reservatio-
nibus, aut aliis a4 praemissis dispositionibus, auctoritate ejusdem domini nostri Papae
factis vel faciendis, non obstantibus quibuscumque.
Quoties vero aliquo vacante beneficio cadente in vice et in gratia exspectativa,
non apparuerit infra tres menses a die notae vacationis in loco beneficii quod alicui '
de ilio secundum praedictas ordinationes fuerit auctoritate Apostolica provisum ;
Ordinarius vel alius, ad quem illius dispositio pertinebit, de ilio libere disponat, nec
sibi in sua vice computetur. Beneficia etiam, quae per simplicem renuntiationem
aut permutationem vacaverint, neutri parti computentur.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus V, ad exaltationem fidei catholicae,
et spiritualem profectum populi Christiani, de consensu ac beneplacito nationis Ger-
manicae statuit, et ordinavit, ac decrevit, 6 quod deinceps in metropolitanis et cathe-
dralibus ecclesiis nationis Germanieae ejusdem, sexta pars canonicatuum et prae-
bendarum sit prò doctoribus aut licentiatis in sacra pagina, vel altero jurium, vel
in Theologia baccalaureis formatis, aut magistris in medicina, qui per biennium ;
seu magistris in artibus, qui per quinquennium post magisterium, in Theologia aut
altero jurium studuerunt "' in studio generali. Sic videlicet, quod ubicumque non
fuerit saltem sexta pars canonicorum praebendatorum, in metropolitana vel cathe-
drali ecclesia,8 taliter graduatorum, ibi quicumque '■' deinceps canonicatus et prae-
bendae vacaverint, quacumque'-' etiam Apostolica vel alia auctoritate, nonnisi taliter
graduatis conferantur, quousque dieta sexta pars compleatur taliter graduatis:10 si
tamen infra mensem, a tempore vacationis hujusmodi canonicatus et praebendae
numerandum,11 repertus fuerit taliter graduatus, et alias idoneus, qui per se vel
1 Haktzheim e Cui. Ottob. 2529: non vclil, ncque vult, neque intendebat, nec intendit ; Coti. Paint, 647 :
«non voluit neque intendebat . ma forse va Ietto: «non voluit, ncque vult. ncque intendebat, nec intendit».
' Mansi om.
È Jato Jal Coti. Ottob. 2529.
* Cosi Hartzheim e Cod. Ottob. 2529. Mansi om.
M\.\si : « aliqui .
0 Hartzheim e Cod. Ottob. 2529 ordinat etdecernit »; Cod. Vatic. 26b5 e Palai. 647.' ordinai et decrevit-.
; Cod. Vatic. 2665 e Palai. 647: « studuerint .
8 Cod. Ottob. 2529: in metropolitana vel cathedralibus ecclesiis..
9 Mansi: «quaecumque
•« Cod. Ottob. 2529 om. taliter graduatis •; Vatic. 2665 e Palai. 647 om. « taliter ♦.
11 1 Coditi Vaticani: a tempore vacationis numerando • ; Hakt/heim : « a tempore vacationis cujuslibet Pre-
bende numerandum ».
160 Concordati di Costali: a a. 1418
per procuratorem voluerit acceptare. Quod postmodum continuetur, ut ad minus1
dictus munerus sextae partis canonicorum, taliter, ut praemittitur, graduatorum,
in ipsis metropolitanis et cathedralibus ecclesiis habeatur.
Ubi autem soli consueverunt illustres autJ de comitum vel Baronum genere, vel
ex utroque parente :i militares in canonicos admitti: taliter graduati, qui acceptare
vohierint, si taliter nobiles, ut praemittitur, fuerint, in illis ecclesiis, ceteris etiam
nobilibus saltem usque ad dictum numerum praeferantur.
Item, quod in aliis collegiatis ecclesiis ejusdem nationis, similiter sexta pars
canonicatuum et praebendarum deinceps modo praemisso conferatur, sicut prae-
mittitur, graduatis, aut saltem in medicina, aut in artibus, magistris vel licentiatis,
aut in Theologia, vel altero jurium baccalaureis examinatis per rigorem, cum limi-
tatione, modo et ordine supradicto.4
Item, quod parochiales ecclesiae habentes communi aestimatione, quae sei un
dum lamam publicam, attendatur, duo millia communicantium, vel plures, deinceps
non conferantur, etiam Apostolica vel quacumque alia auctoritate, nisi doctoribus
vel licentiatis in sacra pagina, vel jure canonico vel civili, et baccalaureis in Theo-
logia formatis; si tamen infra mensem, a tempore5 vacationis ecclesiae" numeran-
dum, reperiatur taliter graduatus, qui per se vel procuratorem voluerit acceptare.
Decernendo irritum et inane si secus in praemissis, tam circa canonicatus et pre-
bendas, quam parochiales ecclesias, vel eorum aliquod, a quoquam, qua vis etiam aucto-
ritate Apostolica fuerit attemptatum.7 Sai vis semper laudabilibus consuetudinibus et
statutis ecclesiarum, quae praemissis non adversantur. In contrarium autem facien-
tibus non obstantibus quibuscumque.
Item, quatenus praedicta constitutio, s seus ordinatio, pluribus prosit, et humanae
ambitioni fraenum imponatur, ordinat, statuit, et decernit idem dominus noster
Papa quod vigore praesentis constitutionis seu ordinationis, nemo graduatorum
possit ultra unum ecclesiasticum beneficium adipisci.
Item, vult quod in pari data ad eamdem collationem graduatus non graduato
praeferatur : praerogativis et diligentia non obstantibus quibuscumque.
Item, quod vicariae ad certa chori officia in ecclesiis cathedralibus et collegiatis
deputatae, non conferantur etiam Apostolica auctoritate, nisi talibus qui hujusmodi
beneficia" cantando, legendo, et alias1" sciverint et poterint personaliter adimplere.
III. — De Annatis.
De ecclesiis et monasteriis virorum dumtaxat, vacantibus et vacaturis, solventur
prò fructibus primi anni a die vacationis summae pecuniarum, in libris camerae
1 Mansi : ■ minimum •.
< Cui. Vati,. 26h.-> e /'alili. 617. ut .
; Mansi : generi •.
' Hartzheim e i Codici Vaticani om. ■ cum-supradicto ».
I Vi//. . 2665 e l'alai. 647: infra tres mensis a die .; rlAETZBEIU e Cuiì. Oliai). 'J.V2<i: • infra mensem a die i
■ Mansi ..ni.
'Mansi: acceptatom ».
« Hartzhkim e i '.'.'/., I ni, , mi uni.
» I Codili Vah, iiìii ed anche Hartzhkim officia •.
' M \Ns| ili i ..
a. 1418 Concordati di Costanza 161
apostolicae taxatae, quae communia servitia nuncupantur. Si quae vero ' exces-
sive taxate sunt, juste retaxentur et provideatur specialiter in gravatis regionibus
secundum qualitatem rerum, temporum et regionum, ne nimium pregraventur ad
quod dabuntur Commissarii, qui diligenter inquirant 2 et retaxent. Taxe autem pre-
diete prò media parte infra annuiti a die habite possessionis pacifice totius vel
majoris partis solventur et prò media parte alia infra sequentem annum et si infra
illud tempus3 bis vel pluries vacaverint, semel tantum solvetur nec debitum hujus-
mocli in successorem in Ecclesia vel monasterio transeat. De ceteris autem Digni-
tatibus, Personatibus, Officiis, et Beneficiis secularibus et regularibus, ' quae autho-
ritate Sedis Apostolice conferentur vel providebitur de eisdem, preterquam vigore
gratiarum expectativarum aut eausa permutationis solvatur annata seu medii fru-
ctus juxta taxam solitam tempore unionis infra annum et debitum hujusmodi in
Successorem in Benelìcio non transeat. •"•
De beneficiis vero, quae valorem XXIV. Horenorum de camera non excedunt,
nihil solvatur. Debitis omnibus praeteriti temporis, tisque ad assumptionem domini
nostri, communium servitiorum et annatarum, prò medietate relaxatis, solventibus
aliam medietatem infra sex menses a die publicationis.
IV. - De causis tractandis in Romana curia nec ne.
Sanctissimus dominus noster Papa Martinus V. statuit, et ordinat, quod nullae
causae in Romana curia committantur," nisi quae de jure et natura caussae in Ro-
mana curia tractari debebunt. Et quod causae quae ad forum ecclesiasticum de jure
vel consuetudine non pertinent, per Romanam curiam, etiam praetextu Cruce signa-
tionis laicorum, extra tempus passagli generalis, non recipiantur, de illis cognoscendo
in euria, vel extra committendo, nisi de consensu partium. Quae vero ad forum
ecclesiasticum pertinent, et de jure sunt per appellationem aut alias ad Romanam
curiam devolutae, ac de sui natura in eadem tractandae, tractentur in ea:Ceterae
committantur in partibus. Nisi forsan prò causae et personarum qualitate, in com-
missione exprimenda, illas tractare in curia expediret, pio justitia eonsequenda; vel
de partium consensu, in curia tractentur."
V. - De Commendis.
Ordinat dominus noster Papa, quod in posterum monasteria, aut magni prioratus
conventuales, habere consueti his temporibus ultra decem religiosos in conventu, et
officia claustralia;8 dignitates majores post Pontificalem in cathedralibus, sive eccle
1 Ouanto segue Sno a non transeat* da Hartzheim, loc, cit. 729, che dà un testo piti corretto del Mansi e
rispondente ai Codici Vaticani. Il Mansi, del risto, ili cui fu adottata in parte la ragionevole interpunzione, mancante
affatto in Hartzbbik, qui rinvia al lesio di un decreto del concilio di Costanza.
- Cod. Ollob. 2529: « inquilini ..
I Codici Vaticani infra annum .
< I Colliri l'oliami: secularibus qnibuscumque ci regularibus .
Mansi 117" (fuori dei Concordali): ■ solvetur valor fructuum, primi anni più media parte infra sex menses ■< die
adeptae possessionis; et infra alios sex menses prò alia media parli eti
■ Coti. Palai. 647: • tractentur seu commictentur >.
; Hartziif.im e i Coil. Ottiih. 2529 e Palai. 647: tractarentùr . Cod. Ollob. add. etc. >. come pure in fine al n. 111.
Ollob. 2529: ■ monasteria ci magni prioratus i onventuales hiis temporibus ulira tlecem religiosos bahentes
et officia claustralia . Cosi anche Palai. 647, che om. • habentes • ed ha ■ iuf m igni >.
lt>2 Concordati di Costanza a. 1418
siae parochiales, nulli praelato etiam cardinali, dentur in commendam: Datae autem
et dati quanquam commendatariis locu illorum de aequivalenti providetur: post paci-
ficam possessionem adeptam illos dimittant. Una etiam ecclesia metropolitana uni car-
dinali, vel patriarchae concedi poterit, provisionem aliam sufficientem non habenti.1
VI. - De simonia in foro conscientiae providetur ut sequi tur.
Ut autem, considerata malitia aliquorum temporum proxime' praeteritorum,
quibus labes simoniaca tam in ordinibus, quam in beneficiis ecclesiasticis, tunc3 confe-
rendis et percipiendis, ac religionibus ingrediendis, fuit heu nimium frequentata, laesis
in hoc conscientiis, ad puriorem administrationem et perceptionem ecclesiasticorum 4
sacramentorum, salubriter consulatur: omnibus et singulis patriarchis, archiepiscopis,
episcopis, abbatibus, abbatissis, ceterisque praelatis, necnon clericis ac personis eccle-
siasticis, religiosis ac saecularibus utriusque sexus, ut quaelibet earum^ infra tres
menses post publicationem aut insinuationem praesentium, sibi aut in dioecesi, ubi
domicilium habuerit, factam, aliquem in sacra pagina, vel in jure canonico doctorem
aut licentiatum vel baccalaureum formatum, ubi talis commode poterit reperiri; vel
ubi talis non reperiretur, lectorem, seu alias intelligentem sacerdotem, discretum ac
bona fama, curatimi, vel non curatum, eligere valeat confessorem: qui infra praedi-
ctum tempus, quantocius commode fieri poterit, ejus confessione audita, ipsam per-
sonam contìtentem, a suis peccatis, et a quibuscumque excommunicationum, suspen-
sionum et interdicti, aliisque sententiis, censuris ac poenis, quas forsan propter
simoniam in ordine vel beneficio ecclesiastico, religionis ingressu, aut alias quali-
tercumque, active vel passive commissam,0 usque ad tempus publicationis praedi-
ctae dignoscitur incurrisse, in foro conscientiae dumtaxat absolvere; nec non secum
super irregularitate prò" eo quod hujusmodi sententiis aut earum aliqua ligata forsan
Missas vel alia divina officia celebrasse, aut se illis immiscuisse censebitur, usque
ad tempus praedictum contracta, ipsaque propter praemissa aut eorum aliquod a
suorum ordinis vel oflicii exsecutione suspensa, quod in illis nihilominus ministrare,
illa exercere beneficia adepta, vel statum in quo est retinere, et ad ulteriora pro-
moveri possit, in dicto foro valeat dispensare: ac eidem beneficia quae obtinet, ob
hoc forsitan vaeantia vel vacatura, si et postquam dimiserit, s reconferre, omnem-
que inhabilitatis, irregularitatis, necnon infamiae maculam sive notam atque aliam
labem, per eanT occasione praedicta usque ad tempus praedictum contractam, in
eodem foro totaliter abolere; fructus quoque benelìciorum ecclesiasticorum, quos
forsitan4 indebite percepit, et quos percipere potuisset, et1" quidquid occasione prae-
dicta luerit refundendum : dummodo persona ipsa, ad refusionem faciendam deducto,
1 Tutto il capitolo da Mansi I180s. (fuori dei Concordati) con in nota varianti.
' Coi/, fatte. 2665 e Palai. 647: premaxime .
■■ Cod. Otlob.2529: . beneficiis ecclesiastica (sic, ma potrebbe anghe essere "et celerà ..i conferendis >.
* MAN8I "in
HARTZHB1N coi Cod. Palai, 647 e OUvh. 2529: • quilibel eorum ».
■ Mansi: ■ commissum ■.
: Mansi ■ -uper >.
" Cod. Ottob. 2529: si et postquam ea in minibus sui- dimiserit et resignaverit ».
• .Mansi: eum .,
1 Massi . aul .
». 141* Concordati di Costanza 163
ne egeat in statu in quo tunc fuerit, aut alias absque nota vel scandalo sufficiens
non fuerit, in dicto foro dimittere, ac eam de his quitare et liberare valeat,' tenore
praesentium misericorditer indulgemus: Constitutionibus Apostolicis, et aliis in con-
trarium facientibus non obstantibus quibuscumque.
VII. - De non vitandis excommunicatis,
antequam per judicem fiteiint declarati et denunciati.
Ensuper ad vitanda scandala et multa pericula, subveniendumque conscientiis
timoratis, omnibus- Christi fidelibus tenore praesentium misericorditer indulgemus,
quod nemo deinceps a communione alicujus in sacramentorum administratione, vel
receptione, aut aliis quibuscumque divinis, vel extra; praetextu cujuscumque sen-
tentiae aut censurae ecclesiasticae, a jure vel ab nomine generaliter promulgatae,
teneatur abstinere, vel aliquem vitare, aut:: interdictum ecclesiasticum observare nisi4
sententìa vel censura hujusmodi fuerit in vel contra personam, collegium, univer-
sitatem, ecclesiam, ' communitatem, aut locum certum, vel certa, a judice publicata
vel denunciata specialiter et expresse: Constitutionibus Apostolicis et aliis in con-
trarium facientibus" non obstantibus quibuscumque: salvo, si quem prò sacrilega
manuum : injectione in clericum,* sententiam latam a canone adeo notorie constiterit
incidisse, quod factum non possit aliqua tergiversatione celali, nec aliquo juris suf-
fragio excusari. Nam a communione illius, licet denunciatus non fuerit, volumus
abstineri, juxta canonicas sanctiones. '■'
> Lo di il -...lo Coti. Ollob. 2529.
Cod. Vatù 2665 e l'alni. 647 om.; Cod. Ollob. 2529: ommbusque .
; Mansi ac • .
* Così Habtzheim contro r interpunzione del Mansi: .Misi .
6 Cod. Vatic. 2665 e Palai. 64? add. civitatem ».
« Cod. Ollob. 2529: • editis
: Cosi Hartzheim con Cod. Vatic. 2665 e Palai. 647 (sebbene in forma scorretta); Mansi prò sacrilegio et
manuum ■; On.<i'. 2529: per sacrilegiam isic, ma pari- si sia voluto correggere l'originale < sacrilegium • manuum
ni ni
O i. coi Codici Vaticani, Hartzheiu; Mansi: . eleni m .
• .Martin-in ab Azpilqueta (NavarrusJ pretende che il testo di questo capitolo sia di altro tenore, ma un con-
fronto fra la sua lezione e il decreto del concilio di Basilea la vedere che egli in questo punto ha fatto confusione
fra i due concilii ed ha attribuito al concilio di Costanza il testo fissata da quello di Basilea.
Ad evitanda multa scandala, et multa pericola, ei Ad vitandum icandala el multa pericula, subve-
subveniendum conscientiis timoratis, constituimus. ih niendumque conscientiis timoratis, statuii etiani quod
nemo postime teneatur abstinere. et separare s;. ncque nemo deinceps a communione alicujus in sacramento
evitare communicationem alicuius in administrando, aul rum administratione vel receptione, aut aliis quibus-
recipiendo sacramenta, aut in alijs divinis offieijs, aia cumque divinis. vel extra, praetextu cujuscumque sen-
extra illa ratione alicuius sententiae. aut censurae eccle- tentiae aut censurae Ecclesiasticae, seu suspensioni-, aul
siasticae, aut suspensionis, aut prohibitionis ab hominc, prohibilionis, ab nomine vel a jure generaliter promul-
aut a iure generaliter promulgatae: neque servare inter- gatae, teneatur abstinere. \ el aliquem vitale, aul inter-
dictum ecclesiasticum. si illa talis sentcntia. prohibitio, dictum Ecclesiasticum observare, nisi sententia. prohi-
suspensio, aut censura non fuerit promulgata, et denun bitio, suspensio, vel censura hujusmodi. fuerit in vel
ciata specialiter, et expresse a Iudice contra certam ali- contra personam, collegium, universitatem, Ecclesiam
quam personam. collegium, universitatem, ecclesiam. aut aut locum certum aut certam, a judice publicata vel
locum certum. aut certam: neque manilesto constet in- denumiata specialiter aut expresse: aut si aliquem ita
currisse in sententiam exeommunicationis. quod nullo notorie exeommunicationis sententiam constiteli! inci
modo potest occultali, aut per aliquod remedium iuris disse, quod nulla possit tergiversatione eelari, aut aliquo
excusari: quia a communione huius. vult quod Besepa modo juris suffragio excusari. Nam a communione illius
164 Concordati di Costai! <i a. 141S
Vili. - De Dispensationibus.
Ordinat etiam dominus noster, etc, ut supra tit. VII de dispensationibus.1
IX. - De provisioìie Papac et cardinalium.
Romano Pontifici, et S. R. E. Cardinalibus prò illorum sustentatione rebus Ro-
man; io ecclesiae stantibus, ut sunt, non videtur aliter posse provideri, quam hucus-
que factum est: seilicet per beneficia et communia servitia, quae vacantiae nuncu-
pantur. Verum circa beneficiorum qualitatem taliter duximus providendum, quod
nulli cardinali monasterium,2 prioratus conventualis, ultra numerum X. religiosorum
secundum moderna tempora habere consueti,'1 nulla major dignitas post pontificalem
in cathedralibus, aut parochiali ecclesia,4 etiam nullum officium claustrale, nullum
xenodochium, hospitale, eleemosynaria, seti leprosaria in titulum vel administratio-
nem conferantur. Et si quae talia nunc obtinent, quam primum Papa loco illorum de
alio aequivalenti providebit, illa dimittere teneantur, sicut superius de commendis
est dictum. Proviso, quod nullus cardinalis de proventibus ecclesiasticis non habeat
ultra valorem sex millium florenorum. '
X. - De Indulgentiis.
Cavebit dominus noster Papa in futurum nimiam indulgentiarum effusionem, ne
vilescant. Et in praeteritum concessas ab obitu Gregorii XI. ad instar alterius indul-
gentiae, revocat et annullat.
XI. - De horum concordatorinn,
Papac Martini l \ et nationis Germanicae, valore.
Item, sanctissimus dominus noster Papa, et inclyta natio Germanorum consen-
serunt et protestati sunt, quod omnia et singula supradicta durare et tolerari debeant
usque ad quinquennium dumtaxat, a data praesentium numerandum : Constitutio-
nibus Apostolicis, regulis Cancellarne factis et fiendis, et aliis in contrarium facien-
tibus, non obstantibus quibuscumque. Quodque per observantiam illorum nullum
jus novum Romano Pontifici, Romanae" aut alicui alteri ecclesiae vel personae, acqui-
ratur, seu praejudicium generetur. Sed lapso dicto7 quinquennio, quaelibet ecclesia
rent insta canonicas constitutiones. Per hoc tamen non abstineri vultjuxta canonicas sanetiones. Per hoctatnen
intendimus relevare, aeque iuvare sic exeommunicatos, hujusmodi exeommunicatos, suspensos, interdictos, seu
i . interdictos, aut prohihitos. prohibitos, non intendit in aliquo relevare, nec eis quo-
\r. Azpiloieta. Enchiridion, seu Mannaie, cap. modolibet sufl"rag:ari.
XXV. n.35, a p.889 dell'ed. romana del 1584. Condì. Basii, sess. XX. II, in Mansi, XXIX. Ve-
netiis 1788, io::.
1 P. 156. I Coilicì Valii am. omesso in principio il cquqd*, li. inno la lezione: ordinat, . nullatenus dispen
•ari Hartzhkih: « ordinat ... quod .. . nullatenus dispensetis .
-' Mansi monast< riorum .
M w-.i < insuetus ».
«Mansi ■ aut parochialibus ; Habtzbboc Parochialibus Ecclesia
i i 1188 (fuori dei Concordati . ove segue altro lungo tratto, ma i Co/Hci Vaticani
li Commendis est dictum e cosi anche IIahi/iii im.
IIB1H e Mansi ,,m. ,,.n Cali. ì'alh. 21,65 cntn. Palai. 647 e Ollob. 2529.
i Mansi: dieta •.
a. 1418 Concordati di < ostansa
et persona praedicta liberarti facultatem habeal utendi quolibet jure suo, non obstan-
tibus supradictis. Et quod capitulà praedicta, et quodlibet eorum, dentur cuilibet
ea habere volenti communiter seu divisim, in authentica torma, sub sigilla domini
vicecancellarii, cum subscriptione notarti: sic quod fidem faciant exhibita ubicumque.
Pro toto autem non solvatur ultra duodecim grossos1 Turonenses.
I >a M insi, lo, . cit. 1189-1193 collazionati i Cod. Vatic. hit. 2665, f. 1 13 1 16 . Palai, lai. <>-J7.
i. I15r-120' e Oltob. lat. 2529 proveniente dal monastero di Wilten 151r-155" (Biblioteca
Vaticana). In quest'ultimo il testo prosegue così: « Hec itaque universitati srestre tenori
presencium tìrmiter attestantes easdem nostras presentes litteras in horum fidem et testi-
monium preiato reverendo patri domino Frederico auditori concessimus nostri sigilli mimi-
mine roboratas. Datum Gebennis in domo habitacionis nostre sub anno a aativitate l'o-
mini MCCCCXVUIC pontificatus elicti domini nostri pape anno primo indictione XI die
vero xxiiii mensis iulii». In Hartzheim, loc. cit. 73'_': Hec itaque - attestando easdem -
testimonium prefatorum concessimus - roboratas. Datum Constali!. Provincie Magunt. in
domo habitationis nostre anno quo supra die ni. mensis Maii Pontificis Domini nostri
Pape anno primo. Lobe.vmi s .. Negli altri due Codili Vaticani invece si legge semplice
mente: collacionate per me M. de Novaria cancelarie custodem .
4. - Coll'Inghilterra.
Ex ms. Cantabrigensi.
Martini Papae V. et nationis Anglicanae concordata
iu Constantiensi Concilio conscripta.
Universis et singulis |oannes, etc. Cum itaque nuper inter venerabilem natio-
nem Anglicanam etc. Nos igitur, ad venerabilis viri Roberti de Nevilli, canonici
ecclesiae Eboracensis, parochialis ecclesiae de Spoffoord Rectoris, instantiam etc,
ut supra prò natione Gallicana, mutatis t ani uni, ut hic, nominibus.
I. - De numero et natione cardinalium.
In primis quod numerus cardinalium S. R. E. adeo sit moderatus, quod non sii
gravis ecclesiae, nec nimia numerositate vilescat. Qui indifferenter de omnibus regnis
et provinciis totius christianitatis, et cum consensu et assensu collegii dominorum
cardinalium, vel majoris partis eorum, eligantur et assumantur.
II. - De Indulgentiis.
Item, quod cum occasione diversarum indulgentiarum, ac litterarum facultatum
a sede Apostolica concessarum, ad absolvendum quoscumque visitantes, sive offe-
rentes in certis locis, et quaesturarum quamplurimarum, quae in Anglia plus solito
nunc abundant : nonnulli peccandi audaciam frequenter assumant, ac contemptis suis
propriis curatis, et ecclesiis suis parochialibus dimissis, ad ipsa loca spe indulgen-
tiarum et concessionum- accedunt, decimas, oblationes, et debita dictarum ecclesia-
rum parochialium subtrahunt, seu solvere differunt minusjuste: committantur dioe-
1 Mansi: «non solvantur ulna duodecim grossi .
- Mansi e Wilki.ns confessionnio =.
166 Concordati di Costanza a. 1418
cesante locorum, ad inquirendum super qualìtate earum, cum potestate suspendendi
ninnino auctoritate Apostolicas illas, quas invenerìnt scandalosas, et illas denunciandi
Papae, ut illas rcvocet.1
III. - De appropriationibus, unionibus, incorporationibus,
ecclesia rum, et vicariatuum.
Item. De cetero aullae lìant appropriationes ecclesiarum parochialium motu
proprio: sed commutatili" episcopis locorum ad inquirendum de ventate suggestio-
num. Et in eventum, quo per debitam et juridicam notionem constare poterit, quod
causae appropriati) >num verae sint et legitimae 2 procedatur ad appropriationem
prout fuerit juris. Illarum autem, quae sunt sortitae effectum, nulla fiat revocatio,3
si ex revocatione sequi possit scandalum. Alias vero committatur ordinariis4 quod
inquirant etc. Et quas invenerint fieri merito non debuisse, vocatis tamen ad hoc
vocandis, cassent etc. 5
Item. Omnes uniones, incorporationes, appropriationes,8 et consolidationes vicaria-
rum perpetuarum in ecclesiis parochialibus, ex quibuscumque causis factae a tem-
pore schismatis, indistincte revocentur; et vicarii perpetui in iisdem per ordinarios
locorum hac vice ordinentur et instituantur. Ac in singulis ecclesiis parochialibus
sit unus vicarius perpetuus, qui curae insistat animarum, bene et competenter dotatus,
prò hospitalitate ibidem tenenda, et omnibus debitis supportandis: litteris Aposto-
licis et ordinariorum compositionibus, statutis, et consuetudinibus, ac aliis in contra-
rium factis, non obstantibus quibuscumque.
IV. - De ornati* pontificali
inferioribus praelatis non concedendo.
Item, omnia privilegia, citra obitum felicis recordationis Gregorii Papae XI. con-
cessa praelatis inferioribus, de utendo Pontificalibus, scilicet mitris, sandalis, et
hujusmodi ad dignitatem Pontificalem pertinentibus, revocentur. Quae vero ante
obitum ipsius Gregorii concessa fuerint, in suo robore permaneant et effectu.
V. - De Dispensationibus.
Item licet pluralitas beneneiorum canonibus exosa exsistat, ac super ea dispen
sationes jure hoc dictante fieri non debeant, nisi personis nobilibus et viris eximie
literatis7: nunc tamen in curiis dominorum tam spiritualium quam temporalium
tales dispensationes irrepserunt: praemissa, seu eis consimilia de cetero non fiant,
sed in praemissis servetur concilium generale. Illae tamen quae sunt sortitae effe-
ctum, in suo robore permaneant: nisi forte aliquae fuerint et sint scandalosae. De
1 M wsi add. et) . ■
■ Mansi appropriationum desint, legitime . Wilkins: «verae sint. et legitime •.
' ' Vv '" *'* liei Vaticani (in ambedue: • lumen quae iara suni ); Mansi: t juris illarum ordinariorum.
Qua) i.im sunt sortitae eflectum, nulla fiat, si
■ Mansi om.
• 1 Colliri Vaticani om.
« Mansi : ■ approbationes ■.
'Mansi • ezimiae liberalitatis .
a. I4IS Concordati di Costanea lf>7
quibus lieti mandamus inquisitionem et commissionem1 locorum ordinariis: et ordi-
natii certificent, et revocentur scandalosae:
Item, quia modernis temporibus plus solito cum diversis personis, infra regnum
et dominia praedicta, beneficia curata obtinentibus, per sedem Apostolicam contra jura
communia dispensatimi existit, ut pertres, quatuor, quinque, sex et quandoque- septem
annosvel ultra, aut in perpetuimi beneficiati praedicti ipsa beneficia possidere et occti
pare valeant, sic ut ad ordines debitos interim ordinari minime teneantur, in grave
scandalum ecclesiae, etc. omnes dispensationes hujusmodi indistincte revocentur.
Et beneficiati hujusmodi ordinaticeli juris communis3 in hac parte omnino subdantur.
Si tamen beneficiati praedicti sint alias habiles ad hujusmodi ordines suscipiendos.
Item, quia propter dispensationes sedis Apostolicae, nonnullis personis infra
regnum et dominia praedicta, super non residentia, necnon archidiaconis ad visitan
dum per procuratores, factas, non solttm animarum cura negligitur, sed etiam pote-
stas episcopalis per impetrantes dispensationes hujusmodi contemnitur: nullae dispen-
sationes tales2 deinceps fiant absque causa rationabili et legitima, in litteris dispen-
sationum hujusmodi exprimenda. Concessae autem absque causa rationabili si ve
legitima, revocentur: de quibus fiat commissio ordinariis.
Item, omnes littcrae facultatum concessae religiosis quibuscumque, infra regnum
et dominia praedicta, de obtinendo beneficia ecclesiastica, curata vel non curata,
quae non sunt sortitae effectum, indistincte revocentur, et abstineatur de cetero ab
hujusmodi litteris facultatum concedendis.
VI. - De Anglis ad officia Romanae curiae assumendis.
Item, quod aliqui etiam ' de natione Anglicana, dummodo tamen sint idonei,
ad singula officia curiae Romanae assumantur una cum aliis de ceteris nationibus
indifferentcr etc.1
Item, quod" super omnibus et singulis praemissis dominus noster summus Pon-
tifex mandet et fieri faciat7 praedictae nationi Anglicanae unam, vel plures, ac tot
quot fuerint requisitae, litteras suas bullatas, in bona forma ac gratis de mandato,
ad perpetuam rei memoriam. 8
Haec itaque universitati vestrae tenore praesentium firmiter attestantes, easdem
nostras litteras praesentes, in horum fidem et testimonium, praefato Roberto Nevilli
concessimus, nostri sigilli munimine roboratas.
Datum Gebennis, in domo habitationis nostrae, sub anno a Nativitate Domini
MCCCCKVIII. indictione XI. die vero XXI. mensis Julii, pontificatus praefati domini
nostri Papae anno primo.
I -i WiLKiMS i Codici Vaticani e Mansi • mandamus concessionem i
'-' Mansi om.
1 Mansi: « communi •.
• Wileins e i Cadici Vaticani: aliqui, qui sunt .
» I Codici Vaticani om.
' Wit.KiNs c i Codi, ri Vaticani om.
1 Coti. Vatic. 266 i. mandai : Palai. 647: la. il i .
« 1 Codici Vaticani om. ad perpetuam rei memoriam».
lt>8 ' '""< or dati dei Principi ». W47
Da Mansi, [oc. cit, 1193-1195, collazionati il Cod, Vatic. lai. 2665, fol. 146v-147v e il
Cod. l'alai, lai. 647, fol. 122M23" (Biblioteca Vaticana), nei quali .si dice che furono
« tradite Berne lausanensis dyocesis penultima maii pontincatus domini nostre Pape anno
primo. Io. Constantinopolitanus > e l'edizione in L). Wilkdjs, Concilia Magnar Britanniae 111,
Londini 1737, 391 s., che pubblica da un transunto del cardinale Branda da Castiglione.
Ter tutti i concordati di Costanza non fu tenuto conto della varietà data nei titoli dei capi-
toli dai Codici l 'aticani.
XXVII.
I CONCORDATI DEI PRINCIPI.
1. - Eugenio IV promette di convocare il concilio ecumenico.
5 febbraio 1447.
Chiarissimo in Christo (ìlio Frederico Romanorum Regi illustri, ac venerabili
fratri Theodorico archiepiscopo Moguntino, et dilecto filio nobili viro Frederico
Marchioni Brandeburgensi sacri imperii electoribus salutem, etc.
Ad ea, ex debito pastoralis officii libenter impendimus curas nostras, per quae
reformatio universalis Ecclesiae, pax et concordia inter Christifideles oriantur, et
schismata atque haereses de agro Domini funditus extirpentur. Cum itaque vos
hactenus multiplicatis vicibus apud nos per vestros oratores institei itis, ut novum
quoddam generale concilium in Alamaniae partibus in uno de quinque locis, vide-
licet Constantia, Argentina, Maguntia, Vvormatia, Treveri, propter Ecclesiae neces-
sitates convocaremus, nos vestrae petitioni propter multiplices rationabiles causas,
et quia regum, vel principum aliorum diversa sententia fuit, rationabiliter annuere
non potuimus. Nunc vero, quia persuasum Nobis est, hac via maxime provideri
posse Ecclesiae casibus emergentibus, et Reges et Principes praefatos facile ad
hoc consensum pniebituros, si per nos1 fuerint opportuna cum instantia requisiti:
nos, et si absque convocatione novi concilii, alia via rebus Ecclesiae melius constili
posse arbitremur, cupientes tamen vobis, et nationi vestrae, quam singulari semper
affectione Apostolica sedes prosecuta est, quantum cum Deo possumus, compiacere,
contentamur apud Reges et principes Christianos curam et diligentiam adhibere fide-
liter, ut ad votum vestrum trahi valeant et conduci, ita quod in uno ex praedictis 5
quinque locis consentiant generale concilium convocali, quod infra decem menses a
die datae praesentium -1 computandos, intendimus experiri, et si consensus huiusmodi
haberi poterit, in fine dictorum decem mensium, generale concilium ad decimimi
octavum immediate sequentes initiandum in uno ex praenominatis locis, in nomine
Domini convocabimus. In eventum vero quod ad 4 aliquem ex dictis locis nationis
Germanicae caeteri Reges et Principes deflecti non possent, convocabimus nihilomi-
1 Kaynaldus: . »oi
J Ka\n w ih s mg,
* Ratraldi i dii dato, praesentiurci .
* Reg. lui. om.
1447 Concordati dei Principi 169
aus infra praefatos decem ménses generale concilium in alio loco rebus gerendis
accommodo, infra decem et octo menses, ut praefertur, consequentes initiandum, tam
ut vobis rem gratam faciamus, quara ut Ecclesiae necessitatibus succurratur.
Concilium autem generale Constantiense, decretum, frequens, ac alia ejus
decreta, su ut caetera alia concilia catholicam militantem Ecclesiam repraesen-
tantia, ipsorum potestatem, authoritatcm, honorem, et eminentiam, sicut et caeteri
antecessores nostri, a quorum vestigiis, deviare nequaquam intendimus, suscipimus,
amplectimur, et veneramur. Dat. Romae apud S. Petrum anno incai nationis Domi-
nicae MCCCCXLV1. non. februarii pontilìcatus nostri anno XVI.
I ).i 0. Raynaldus, Ami. Eccl. ad a. 1-147, v, ed. Mansi 1\, Lucae !">'_'. 188 s., collazio-
nato il Reg. Vat. 365, t. 507 mll'Archivio segreto Vaticano.
2. - Eugenio IV concede che la nazione germanica usi dei decreti del Con=
cilio di Basilea accettati da Alberto II d'Austria.
.> febbraio 1447.
Eugenius Episcopus Servus Servorum Dei. Ad futuram rei memoriam. Ad tran-
quillitatem et commoda ' omnium ('liristi fidelium, et presertim nationis germanice,
quam apostolica sedes singulari affectione prosequitur, diligenti studio intendentes,
ea libenter concedimus, per que ipsius nationis personarum quieti et commoditatibus
consulatur. Sane ad instantiam Carissimi in Christo filli nostri Frederici Romanorum
Rcuis illustris, et venerabilis fratris nostri Archiepiscopi Maguntinensis, ac diletti
filii Nobilis viri Frederici Marchionis Brandeburgensis, per alias nostras litteras, non-
nulla circa Concilium Constantiense ejusque decreta, nec non futuri convocationem
Concilii mentem nostrani concernentia declaravimus, prout in ipsis litteris plenius '-'
continetur. Super aliis autem decrctis Basilee editis, et per dare memorie quon-
dam Albertum Romanorum Regem acceptatis, ex quorum observantia natio ipsa
alamanica:ì ex pluribus gravaminibus dicitur relevari, contenti sumus, volumus et
decernimus, quod omnia et singula, vigore decretorum hujusmodi, cum suis modifi-
cationibus acceptatorum, per eos qui illa acceptaverunt, vel acceptantibus in natione
prefata adheserunt, usque in presentem diem quomodolibet gesta vel acta sunt, cum
omnibus inde secutis, rata, firma et inviolabili persistant, nec imposterum a quo-
quam quavis auctoritate cassari, vel annullati, aut in irritum quovis modo valeant
revocari. Quodque omnes et singuli, qui usi sunt illis, aut in vim dictorum decre-
torum, a die acceptationis eorundem, quicquam consecuti sunt, securi sint et quieti,
nec propterea impeti, turbati aut molestar! possint quomodolilxt in futurum. Super
observatione vero et modificatione decretorum eorundem, cum nonnulli prelati natio-
nis prefate, ex eisdem decretis gravatos se fore, nobis conquesti sint, cumque in illis
apostolice sedi, que multum in suis juribus ex ipsis decretis gravata dinoscitur,
recompensatio promissa sit, decrevimus Legatum nostrum, cum sufficienti potestate,
ad partes Germanie transmittere, qui mediantibus Rege, Archiepiscopo et Mar-
cinone prefatis, ac aliis ejusdem nationis principibus et prelatis, cum quibus fuerit
1 Reg. Val. 365: • commoilitalem ».
- Koch om.
a Reg. Vat. 365 e 386: • germanica».
170 Concordati dei Principi a. 1447
opus, super observantia et modificatione decretorum hujusmodi, nec non super pro-
visione apostolice sedi,1 laciendis, tractare valeat,- et finaliter concordare. Permit-
tentes interim et indulgentes, quod omnes et singuli, qui prefata decreta receperunt,
vel recipientibus, ut premissum est, adheserunt, in prefata natione, decretis hujus-
modi ; similiter cum suis1 modiQcationibus, quibus recepta sunt, libere et licite uti
possint; quos etiam circa singula premissa manuteneri ac defensari volumus, donec
per Legatum, ut predictum est, concordatum fuerit, vel per Concilium, quod ad
predictorum Regis, prelatorum et principum exhortationem convocare proponimus,
aliter fuerit ordinatum, non contraventuri nec contravenientibus consensuri quovis
modo. Speramus auteni et a certo tenemus, dictos Regem, Archiepiscopum, Marchio-
nem, et alios prelatos et principes, tanquam devotos ipsius:' sedis apostolice6 filios,7
non passuros medio tempore Romanam ecclesiam remanere in suis juribus spoliatam.
Hanc autem concessionem ad eos, qui declarationi vel obedientie, per suos prelatos
sive superiores nobis facte aut infra sex menses faciende, se opponerent, aut illam
acceptare recusarent, nullatenus extendi volumus, vel eis opitulari. Nos enim ex
mine irritum decernimus et inane, si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate
scienter vel ignoranter contigerit attemptari. Nulli ergo omnino hominum liceat
liane paginam nostre constitutionis, permissionis, concessionis et voluntatis infin-
gere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se
noverit incursurum. Datum Rome apud Sanctum petrum, Anno Incarnationis domi-
nice Millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, Nonis Februarii, Pontificatus
nostri anno sexto decimo.
Da C. G. Koch, Sanctio pragmatica Germanorum illustrata, Argentorati 1789, 183-185
(n. VII), collazionati il Reg. Vat. 365, i. 508 (Archivio segreto Vaticano), dal quale desunse
il testo O. Raynaldus, loc. cit., vi, 489 s., e Reg. Vat. 3S6, f. 6v-7r (stesso Archivio).
'). - Eugenio IV restituisce alle loro chiese e nel pristino stato gli Arci-
vescovi di Treviri e di Colonia.
5 febbraio 1-147.
Ad futuram rei memoriam.
Ad ea, quae ad reductionem subditorum omnium, pacem et tranquillitatem fide-
lium spectant, dirigentes aciem mentis nostrae, illa libenter agimus, per quae devotis
nostris et Ecclesiae placeamus, et sedis Apostolicae benignitas latius diffundatur.
Sane charissimus in Christo filius Fredericus Rex Romanorum illustris ac venera-
bilis frater noster, archiepiscopus Maguntinus, et dilectus filius nobilis vir Frede-
ricus marchio Brandeburgensis sacri imperii electores, aliique nonnulli praelati et
1 Rie,. Vai. 365 e 3*6; ■ sedis
Reg. Val. 365 e 386: • pel. i il ..
Reg. Vat. .76.-; inveci di decretis hujusmodi h,i ■ illis
Vat. 36S om.
1\ 'in.
« Reg. Val 16 186 om.
' Adii, il solo Ri*. Val. 386.
HIT Concordati dei Princìpi 171
principes nationis Germanicae prò bono pacis, et concordiae, et ad tollenda scan-
dala nationis praefatae aobis humiliter supplicarunt, proni in capitulo, praesentibus
de verbo ad verbum inserto continentur, qui1 sequitur et est talis: Item omnia et
singula per ipsum Dominum Eugenium Papam durante animorum suspensione prac-
dicta coatra et adversus reverendissimos in Christo patres- Dominos lacobum Tri -
verensem et Theodoricum Coloniensem archiepiscopos sacri Romani imperii prin-
cipes electores, eorumque ecclesias, jura, et dominia, ex causa neutralitatis vel alia
quacumque causa innovata, volentibus ipsis in declaratione prò ipso domino Eugenio
facienda, cum regia majestate, et aliis principibus electoribus concurrere, revocabil,
cassabit, et annullabit, ac eos per suas literas cum ecclesiis, dominiis, ac juribus
hujusmodi in pristinum statum reponet in forma necessaria et opportuna. Nos igitur
sperantes, quod hoc cedet ad statum Ecclesiae, pacem, et tranquillitatem nationis
praedictae in praefatorum, regis, archiepiscopi, marchionis, aliorumque praelatorum
et principum hoc petentium complacentiam, tenore praesentium promittimus bona
fide, quod quando ipsi olim Treverensis et Coloniensis archiepiscopi ad gremium
nostrum et Ecclesiae venientes cum regia serenitate et aliis electoribus praedictis
in declaratione prò nobis facienda, ut praefertur, concurrcrint, nobisque plenam et
debitam obedientiam praebuerint, ac prò vero Jesu Christi vicario recognoverint,
ipsos ad praedictas ecclesias, absque ulla exceptione aut oppositione restituemus,
ac in pristinum statum reponemus juxta tenorem capituli superius descripti. Nulli
ergo, etc. Dat. Romae apud S. Petrum Anno ' Incarnationis Dominicae MCCCCXLVI.
non. februarii pontificatus nostri anno XVI.
Da O. Rayxaluus, loc. cit. vii, 490, collazionato il Reg. Val. 386, I. 5 (Archivio segreto
Vaticano), ove è incluso in un breve di Niccolò V del 2 agosto 1447.
4. - Indulti di Eugenio IV alla Nazione Germanica.
7 febbraio 1447.
Eugenius Episcopus Servus Servorum Dei. Ad futuram rei memoriam. Inter
cetera desideria cordis nostri filios quoslibet ad nostram et apostolice sedis obe-
dientiam exoptantes aduci illa temporum qualitate pensata aliquando concedimus
ordinamus et statuimus per que Christi lidelium tranquillitati et comodis remotis
dissensionibus et scandalis consulatur et exinde animarum salutem valeanf 3 adi-
pisci. Sane cum propter dissensionem inter nos et eos qui Basilee sub nomine gene-
ralis Concilii remanserant dudum exortam, nonnulli Principes tam ecclesiastici quam
seculares nationis Germanice in quadam neutralitate et animorum suspensione a die
decima septima Mensis Martii de Anno domini Millesimo quadringentesimo trice-
simo octavo usque in presentem diem se tenuerint ea mente ut asserunt, ut post
modum unanimi consensi! in nostra et sedis apostolice obedientia et reverenda
paribus gressibus incedere possent, et Carissimus in Christo filius noster Fredericus
Rex Romanorum Illustris, ac Venerabilis frater noster Theodoricus Archiepiscopus
Maguntinensis, et dilectus filius Nobilis Vir Fredericus Marchio Brandeburgensis
> Raynaldus in.
1 Jfcg. Val. add. i I
: Rtg. Val.: • valcat ■.
172 Concordati dei Principi a. 1447
sacri [mperii Electores, ac Venerabiles fratres nostri Fredericus Magdeburgensis,
Fredericus Salzeburgensis, et Gerardus Bremensis Archiepiscopi, ac quidam alii
Prelati et Principes diete Nationis nobis debitam obedìentiam per suos Oratores
prestiterint, ac nos solum in Christi Jesu Vicarium recognoverint et professi fuerint,
Nos attentis1 quod diete neutralitatis et suspensionis tempore plurima in ipsa Natione
aeta gesta et facta fuerint que confirmationem indulgentiam et disposicionem super
eos apostolice auctoritatis requirunt prefatorum Regis Archiepiscoporum Marchionis
ceterorumque Prelatorum et Principum supplicationibus inclinati, omnes et singulas
tam Metropolitanarum quam Cathedralium aliarumque ecclesiarum nec non digni-
tatum eciam Abbatialium ac post pontitìcales majorum, et in Collegiatis ecclesiis
principalium et aliorum benefitiorum ac omeiorum ecclesiasticorum quorumeunque
eciamsi ecclesie curate Canonicatus et prebende fuerint electiones postulationes
confirmationes 2 collationes provisiones et dispositiones necnon processus sentencias
aliaque aeta judiciaria auctoritate ordinaria hujusmodi suspensionis et neutralitatis
tempore factas seu facta, que omnia et singula hic haberi volumus:: prò sufficiente!-
expressis, ac ea grata et rata habentes auctoritate apostolica ex certa scientia
conhrmamus, Volentes ac eciam statuentes ut nulli qui in possessione ecclesiarum
Monasteriorum dignitatum benetìtiorum et omeiorum hujusmodi quacunque eciam
corum qui Basilee post translationem et dissolutionem basiliensis ' Concilii ibidem
remanserunt auctoritate ea fuerint ' assediti, super hujusmodi ecclesiis dignitatibus
benefitiis et officiis ac sentenciis et processibus eciamsi in Romana Curia vel extra
cani lis cujus statuiti presentibus habemus prò expresso indecisa pendeat eciamsi
super eis6 ad ea vel contra ea fuerit alteri jus quesitum seu jus aliqui se habere
pretenderent ex nunc in antea in ipsa Curia vel extra eam apostolica vel alia qnavis
auctoritate impeti aut quomodolibet ex quavis ratione vel causa molestari possint
sed in suis possessionibus pacifice remaneant. Lites" quoque et causas quascunque
super hujusmodi ecclesiis dignitatibus benefitiis et ofifitiis pendentes illis duntaxat
exceptis que coram Ordinariis Judicibus apud quos juxta formam diete suspensionis
et protestationis exinde secute licuit litigare indecise pendent ad nos advocantes
auctoritate et sciencia predictis extinguimus et super eis adversariis eorum perpe-
tuimi silentium imponimus, Possessores vero ipsos volumus:ì in suis ecclesiis Mona-
steriis dignitatibus benefitiis et oftìciis pacifice remanere, quibus omnibus ipsas eccle-
sias Monasteria dignitates benefitia et officia quocunque modo vacaverint auctoritate
et scientia prefatis tenore presentium conferimus et providemus de eisdem ; 8 Ac
illis qui pallium dictorum qui Basilee post nostram translationem sub nomine gene-
rali- Concilii remanserunt auctoritate receperunt, ut ilio uti possint presentibus con-
cedimus et indulgermi, Illis autem qui non habent vel non receperunt'-' sine diffi-
i Cosi .nubi Reg. !',//..• Raynaldus: attendentes .
■:. Val. ■ confirmationes vien uopo . provisiones > .
• voluimus ».
' Ko fi om.
i! fuerunt .
■ Koi ii eciamsi pei
' Koch: remaneant lites >: fu seguita la giusta inlei-punziom .li O. Raynaldus, Ioc. cil., tv, 487.
i- m ..
reo \n nini ..
a. 1447 ( oncordati dei Principi 173
cultate dabimus et edam1 libere concedemus, - Illis tantum personis exceptis que
occasione privationum propter nostrani aut Basiliensium adhesionem factarum bene-
Scia detìnent in quibus habeat ; locum provisio et dispositio super hiis que contra
protestationem facta forent per prefatum Regem et Electores Imperii conjunctim
vel divisim promulgata, per hoc autem nulli contendentium super titulo et juribus
ecclesiarum Frisingensis et Osiliensis volumus ; aliquod prejudicium afferri aut
eciam generari, sed liberimi sii unicuique eorum jus suum prosequi justicia mediante,
Preterea omnia et singula que dictis suspensione et protestatone durantibus in
prejudicium gravamen vel lesionem jurisdictionis juris vel possessionis Metropolita-
norum diocesanorum principatuum dominioi uni Terrarum Regis et Electorum ac
Archiepiscoporum predictorum necnon aliorum Episcoporum Prelatorum Collegio-
rum personarum seti rerum quarumcumque contra fedus protestationis et suspen
sionis bujusmodi quomodocunque vergentia apostolica vel alia quavis auctoritate
concessa, ac in fudicio vel extra obtenta, Insuper ecclesiasticas censuras mulctas
et penas, Nec non cujuscunque irregularitatis et inabilitatis maculas tam a jure
quam ab nomine propter premissa quomodolibet promulgatas seu infiictas promul-
gandas quoque seu infligendas quoad Regem Archiepiscopos et Marchionem pre-
tatos eorumque dominia clericos subditos et Vassallos ' et ad eos quoque qui infra
sex menses a die datarum presentium computandos se declaraverint prò nobis aut
eidem declarationi adheserint cassamus irritamus et annullamus nulliusque esse
decernimus roboris vel momenti, omnem irregularitatis et infamie maculam siye
notam per eos premissorum occasione contractam penitus abolentes, 7 ac eos reha-
bilitantes et restituentes ad eorum ecclesias benefitia offitia dignitates et honores
quecunque ac in pristinum statum et eum in quo erant ante premissa reponentes,
Nec non illis qui contra ipsos impetratis concessis vel obtentis seu impetrandis co'n-
cedendis et obtinendis quomodolibet niterentur, eciamsi eis aut eorum alicui jus
quesitum foret ex certa scientia de potestatis plenitudine perpetuimi silentium impo-
nentes, s Insuper quascunque obligationes super annatis seu comunibus et minutis
servitiis ceterisque juribus nobis et Camere apostolice seu Collegio Venerabilium
fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie Cardinalium ceterisque Officialibus debi-
tis seu que deberi dicerentur occasione quarumlibet Metropolitanarum et Cathedra-
lium ecclesiarum Monasteriorum dignitatum offitiorum et benefitiorum quorumcun-
que usque in presentem diem remitiimus de nostra liberalitate relaxamus pariter
et donamus, eosque qui ' hujusmodi debitis obligati essent ab omni eorum solutione
absolvimus et eciam liberamus, dispensationes preterea quascunque nisi tales forent
quas hactenus sedes apostolica concedere non consuevit, Indulta quoque forum
consciencie respicientia eciam in casibus sedi apostolice reservatis, nec non novas
1 Reg. Val. om.
• Koch: ■ concedimus ».
1 Reg. Val.: nabent .
' Koth: « voluimus >.
■ Koch om. • et inabilitatis •.
• Koch add. postquam declarationem eorum >.
: Raynaldus : absolventes •.
-J Raynaldds: i impooimna ».
• Koch add. « in ».
174 Concordati dei Principi a. 1447
provisiones prò possessoribus sine prejuditio juris quesiti ipsa suspensione durante
vel eciam antea a nobis aut ab eis qui Basilee sub nomine Concilii remanserunt
aut Legatorum suorum vel alia quavis auctoritate obtentas impetratas concessas
seu concessa ac omnia inde secuta a die date concessionis earundem eadem aucto-
ritate confirmamus, perinde ac si a nobis impetrata fuissent, Super sententiis autem
in Romana Curia vel in Basilea sub nomine generalis Concilii ante ipsam suspen-
sionem vel ea durante in causis, in quibus uterque litigantium ex ordinario titulo
nititur prolatis, que executioni nondum sunt demandate, Volumus statuimus et ordi-
namus quod hujusmodi sentencie coram Judice ordinario tractentur et quicquid
utraque pars vellet producere prò jure suo coram eo debeat exhibere, Qui quidem
Judex sumarie simpliciter et de plano sola facti ventate inspecta procedens nego-
tium ipsum unica valeat terminare sentencia, a qua nulli partium appellare liceat
aut provocare vel restitutionem aliquam obtinere, Per hoc autem nullatenus preju
dicare intendimus eis qui possessionem dignitatum eciam Metropolitanarum Cathe
dralium et Abbatialium seu benefitiorum quorumcunque ordinaria vel alia auctori-
tate sub eadem Natione obtinentes durante neutralitate vel suspensione predictis
vigore processuum in Romana Curia vel in Basilea sub nomine generalis Concilii
obtentorum aut alias violenter hierunt' spoliati, sed tam spolia quam jura eorum
denuo coram Judicibus ordinariis cognoscantur et fine debito terminentur, lnsuper
omnes et singulas prefate Nationis aut alterius in ea benefitia vel offitia obtinentes
personas ecclesiasticas et seculares eciamsi Regalis Archiepiscopalis Episcopalis vel
alterius dignitatis fuerint, qui post dissolutionem sive translationem prefati Concilii
per nos factam congregationi Basiliensium sub nomine generalis Concilii adhese-
runt obediverunt aut incorporati fuerunt qui jam ad nostram obedientiam sunt
re versi vel infra sex Menses post deelarationem prò nobis factam redierint, seu
declarationi ipsi adheserint ab omnibus et singulis juramentis perjurii reatu ac aliis
censuris et penis si qui tenerentur aut incurrissent inflictis et in tales promulgatis
aut propterea infligendis auctoritate prefata absolvimus et liberamus, ac omnem
irregularitatis inhabilitatis et infamie maculam sive notam exinde quomodolibet
forsan contractam abolemus, ac in pristinum statum restituimus et reponimus per
inde ac si talia minime emanassent, Preterea omnes et singulas personas Nationis
prefate sive alterius in ea benefitia vel offitia sicut premissum est obtinentes que
sub declaratione hujusmodi prò nobis facienda continebuntur2 que post hujusmodi
Concilii translationem Basilee remanserunt ac3 ipsi congregationi adheserunt fave-
runt oftìtiis in eadem prefuerunt, aut in lcgatione eorum1 missi sunt quandoque aut
eis crediderunt, ab omnibus exeomunieationis suspensionis interdicti aliisque cen-
suris et penis in eas per processus nostros aut alias inflictis et promulgatis absol-
vimus cum hiis qui ibidem seu a provisis ab ipsis aut eorum auctoritate sacros ordi-
nes dicto tempore receperunt, '" ut in susceptis ordinibus ministrare valeant dispen-
santes, Volumus insuper quod singuli Metropolitani Nationis ejusdem actujam nobis
Reg. Vai.. • fuerint .
Reg. Vat.: continebantur ».
Val.: aut .
Reg. Vii/., legatione ali ei
1 Ko. li n .i pi Talli .
a. 144" Concai itati dei Principi 175
obedientes vel qui infra sex menses ut preferrur nobis et apostolico sedi debitam
obedientiam prebuerint consimiles bullas sive litteras apostolicas habeant super
quibus petentibus quibuscunque quatenus opus fuerit sub eorum sigillis transumpta
concedere valeant eisque in Juditio et extra piena fides, sicut originalibus litteris
per omnia prebeatur, Super ecclesiis autem Trcverensi et Coloniensi de quibus in
petitionibus Regis Archiepiscopi Maguntinensis et Marchionis prefatorum speciali»
e-^t positus articulus per alias nostras Litteras desuper editas specialiter providimus
prout in eis latius ' continetur, Ut autem premissa eo firmius observentur pio
nobis et successoribus nostris Romanis pontifìcibus de Venerabilium fratrura nostro-
rum sancte Romane ecclesie Cardinalium Consilio et assensu pollicemur omnia et
singula supntdicta inviolabiliter observare et contra ea vel ipsorum aliquod in toto
vel in parte nullo umquam tempore, quicquam innovare, et quod nobis licere non
patimur, eisdem successoribus indicamus, decernentes ex nunc irritum et inane si
secus super hijs a quoquam eciam qua vis apostolica auctoritate scienter vel igne
ranter conti» erit attemptari, Quinymo si adversus premissa littere alique aut man-
data, ad cujuscunque instantiam vel eciam si motu proprio seu ex certa scientia
eciam cum derogatorijs clausulis sub quacunque verborum forma a nobis, seu nostra
auctoritate, aut ab alio quovis emanassent seu in futurum emanarent, tales ex nunc
prò infectis volumus haberi, quodque is contra quem emanassent aut concesse fuis-
sent aut emanarent, et in futurum concederentur illis minime obedire teneatur. Non
obstantibus quibuscunque constitutionibus apostolicis et etiam cum decreto irritante
quorumcunque tenorum existant in genere vel in specie per nos seu predecessores
nostros concessis seu concedendis, privilegiis vel indultis de quibus ac totis tenoribus
eorum specialis et expressa etiam de verbo ad verbum mentio in nostris litteris
loret facienda necnon quaruncunque ecclesiarum statutis et consuetudinibus etiam
iuramento confirmatione apostolica vel quacunque alia lìrmitate roboratis ceterisque
in contrarium facientibus quibuscunque.2 Nulli ergo omnino hominum liceat hanc
paginam nostre conlìrmationis ; statuti advocationis extinctionis impositionis colla-
tionis provisionis concessionis indulti4 constitutionis abolitionis restitutionis rehabi-
litationis repositionis remissionis ' donationis6 liberationis ordinationis intentionis"
absolutionis" indicationis etH voluntatis* infringerc vel ei ausu temerario contraire.
Si quis autem hoc attemptare presumpserit indignationem omnipotentis Dei et bea-
torum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Rome apud Sanctum Petrum Anno Incarnationis dominile Millesimo
quadringentesimo quadragesimo se\to Septimo Idus Februarii, Pontificatus nostri
Anno sexto decimo.
B. Rouerella.
F. De Thomacellis.
1 Reg. Vai.: • plenius .
Ko ii om. ■ Non obstantibus - facientibus quibuscunque •.
5 Reg. Val. add. • voluntatis .
* Reg. Vat. invece di • indulti ha cassationis irritadionis annullationis .
' Reg. Val. add. relaxationis •.
* Reg. Val. add, absolutionis ■.
1 Reg. Vat. add. dispensationis pollicitationis et .
8 Reg. Val. om.
176 Concordati dei Principi a. 1447
i
Da K'ocu, loc. cit. 188-194 (n. IX, che, come per il n. 2, toglie da una copia originale
nell'archivio arcivescovile di Salisburgo, collazionato il prefato Reg. Vat. 365, I. 508v-511r
Archivio segreto Vaticano).
;>. - Protesta di Eugenio IV.
.> febbraio 144/ .
Eugenius episcopus, etc. ad futuram rei memoriam. Decet Romani Pontificis
prudentiam, quae per eum' juxta qualitatem temporum aguntur, taliter moderari, ut
ex-' eis sedi Apostolicae aut Romanae ecclesiae nullum praejudicium generetur. Sane
cum charissimus in Christo lìlius Fridericus Rex Romanorum illustris, ac venera-
bilis frater noster Archiepiscopus Maguntinus, et dilectus filius Fridericus marchio
Brandeburgensis sacri imperii electores, nonnullique alii nationis Germanicae prae-
lati et principes, quaedam petiverint a nobis (ieri, quae necessitas ipsa, et Ecclesiae
utilitas, ut eos ad nostrani et sanctae Romanae ecclesiae unitatem et obedientiam
alliciamus, nos concedere quodammodo compellit, nos ad vitandum omne scanda-
lum et periculum, quod exinde sequi posset, nolentes aliquid dicere aut confirmare
vel concedere, quod esset contra sanctorum patrum doctrinam, vel quod vergeret
in praejudicium hujus sanctae Apostolicae sedis, quoniam propter imminentem nobis
aegritudinem non valemus omnia per eos petita et per nos concessa, cum ea intc
gritate judicii et consilii examinare et ponderare, quae rerum magnitudo, et gravitas
requirit, tenore praesentium protestamur, quod per quaecumque a nobis dictis Regi,
archiepiscopo, marchioni, praelatis, principibus, ac nationi, responsa et respondenda,
concessa et concedenda, non intendimus in aliquo derogare doctrinae sanctorum
patrum, aut praefatae sedis privilegiis et authoritati, habentes prò non responsis et
non concessis quaecumque talia a nobis contingeret " emanare. Nulli ergo, etc.
Datum etc. V. februarii anno XVI.
Da O. Ravnaldus, loc. cit., vii, 190 s., collazionato il Reg. Vat. 380, f. 49v-50r (Archivio
segreto Vaticano).
6. - Niccolò V approva e conferma le concessioni fatte da Eugenio IV alla
Nazione Germanica.
28 marzo 144/.
Nicolaus episcopus Servus Servorum Dei Ad futuram rei memoriam Decet sedis
apostolice providentiam que ab ejus auctoritate procedunt, taliter moderari, ut per
ipsam concessa statuta et ordinata in suo robore inviolata perdurent, Cum igitur
felicis recordationis Eugenius papa IV. predecessor noster ad requisitionem et sup-
plicationem Carissimi in Christo filli nostri Frederici Romanorum Regis Illustris, ac
Venerabilis fratris nostri Theoderici Archiepiscopi Maguntin. et dilecti filii Nobilis
Viri Friderici Marchionis Brandeburgensis nonnullorumque aliorum nationis eiusdem
nonnulla prò commodo statu et militate nationis Germanice, eiusque Prelatorum
i 'al. : • eam >.
R LYNALDUS Oli).
* Raynaldus: « contigerit •.
iì. 144S Conce» dillo di Vienna 177
ecclesiarum ac ecclesiasticarum personarum statuerit et ordinaverit, nec non Pre-
latis Baronibus et singularibus personis diete nationis nonnulla concesserit ae indul-
serit, ac quasdam uniones et incorporationes fecerit, gratias expectativas concesse-
rit, prout in diversis litteris desuper confectis quarum tenores presentibus haberi
volumus prò expressis plenius continetur, ac nos postmodum dicto predecessore
sublato de medio divina clementia ad apicem summi apostolatus assumpti, post
nostrani de more subsecutam coronationem pio Curie Romane reformatione, unic-
aes et incorporationes benefìciorum que non fuerunt sortite effectum, ac etiam expe-
ctativas gratias omnes duxerimus revocandas, reservationes quoque aliquas fece-
rimus, et non nulla alia statuta ordinationes et regulas in Cancellarla nostra describi
mandaverimus que volumus observari, Nos ne per ipsum predecessorem statuta
concessa facta et ordinata in ipsa natione Germanica in dubium revocali possint, et ne
ipsis aliquod preiuditium generetur, auctoritate apostolica tenore presentium decla-
ramus nostre intentionis fuisse et esse quod per quecunque statuta decreta ordina-
tiones regulas et signaturas etiam supplicationum per nos facta seu imposterum
lìenda, seu per quasvis gratias per nos de cetero concedendas in nullo derogetur
lactis gestis concessis statutis et indultis hujusmodi per ipsum predecessorem in
natione predicta, neque eis aliquod in parte vel in totum preiuditium generetur,
cum intentionis nostre sit gestis lactis concessis statutis et indultis huiusmodi in
nulla re contraire, quin potius ut ea suum consequantur effectum volumus et dece) -
nimus inviolabiliter observari, et firma in singulis permanere. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre declarationis voluntatis et decreti infringere
vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare presumpserit indigna
tionem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit
incursurum.
Datum Rome apud sanctum petrum Anno Incarnationis dominice Millesimo
quadringentesimo quadragesimo septimo Quinto Kal. Aprilis Pontifìcatus nostri Anno
Primo.
Pe. de Noxeto.
L. de Castiliono.
Da Koch, loc cit. 197-199 n XI), collazionato il Reg. Vat. 406, f. 229v (Archivio segreto
Vaticano .
XXVIII.
CONCORDATO DI VIENNA.
1. - Patti conclusi fra il legato pontificio e i principi germanici.
17 febbraio 1448.
In nomine domini Amen. Anno a Nativitate ejusdem Millesimo quadringente-
simo quadragesimo octavo, die decima septima Mensis Februarii, Inter Sanctissimutn
in Christo patrem ac Dominum nostrum dominum Nicolaum divina providentia
Papam quintum Apostolicamque Sedem ac Nationem Alamanicam, Sanctissimi
178 Concordato di Vienna a. 1-148
domini nostri et Sedis eorundem nominibus per Reverendissimi™ in Christo patrem
ac dominimi, dominimi lohannem Sacrosancte Romane Ecclesie Cardinalem Lega-
timi ad Nationem Germanicam de Latere missum, piena in ea parte auctoritate et
potestate munitum Et prò ipsa Natione Alamanica per Gloriosissimum principem ac
dominimi nostrum, dominimi Fridericum Romanorum Regem semper Augustum etc.
plurimorum Sacri Romani Imperii Electorum, aliorumque ejusdem Nationis tam
Ecclesiasticorum quam Seeularium principum consensibus accedentibus conclusa lau-
data et acceptata sunt concordata subscripta. Sanctissimus dominus noster Nicolaus
Papa quintus super provisione Ecclesiarum beneficiorumque quorunicunque utetur
reservationibus Juris scripti et constitutionibus Execrabilis et ad Regimen modi-
ficatis ut sequitur. Ad Regimen Ecclesie generalis quamquam immeriti superna dispo-
sicione vocati gerimus in nostris desiderijs ut debemus, quod per nostre diligentie
studium ad quarumlibet Ecclesiarum et Monasteriorum regimina et alia beneficia
Ecclesiastica juxta divinimi beneplacitum et nostre intentionis afìectum viri assu-
mantur ydonei, qui presint et prosint committendis eis Ecclesijs Monasterijs et bene-
ficijs prelibatis, Premissorum itaque consideracione inducti et suadentibus nobis aliis
rationabilibus causis nonnullorum predecessorum nostrorum Romanorum pontificum
vestigiis inherentes, omnes patriarchales Archiepiscopales, Episcopales Ecclesias,
Monasteria, prioratus, dignitates personatus et officia, nec non Canonicatus et preben-
das, et Ecclesias ceteraque benefitia Ecclesiastica cum cura vel sine cura, secularia et
regularia quecunque et qualiacunqué fuerint, eciam si ad illa persone consueverint seu
debuerint per Electionem seu quemvis alium modum assummi nunc apud Sedem Apo-
stolicam quocunque modo vacantia, et in posterum vacatura, nec non per depositio-
nem seu privacionem seu translacionem, per nos seu auctoritate nostra factas, et in
antea faciendas ubilibet, nec non ad que aliqui in concordia seu discordia electi vel
postulati fuerint, quorum electio cassata seu postulatio repulsa, vel per eos facta
renuntiatio et admissa auctoritate nostra extiterit, seu quorum electorum vel postu-
latorum et in antea eligendorum vel postulandorum, electionem cassari seu postu-
lacionem repelli, aut renuntiationem admitti, per nos aut auctoritate nostra continget
apud Sedem predictam, vel alibi ubicunque, et eciam per obitum Cardinalium ejusdem
Ecclesie Romane, aut offitiariorum diete Sedis quamdiu ipsa offitia actualiter tenebunt,
videlicet Viceeancellarij, Camerarij, Septem Notariorum, Auditorum Litterarum con-
tradictarum et Apostolici palladi eausarum auditorum, Correctorum, centum et unius
Scriptorum litterarum Apostolicarum, et viginti quatuor penitentiarie prefate Sedis, et
vigiliti quinque Abbreviatorum nec non verorum Commensalium nostrorum et aliorum
vigiliti quinque Cappellanorum Sedis ejusdem in ephitaphio descriptorum et edam
quorumeunque Legatorum seu Collectorum ac in terris Romane Ecclesie Rectorum
et Thesaurariorum deputatorum seu missorum hactenus vel deputandorum aut mit-
tendorum, imposterum vacantia et in antea vacatura, ubicunque dictos Legatos vel
Collectores seu Rectores aut Thesaurarios antequam ad Romanam Curiam redierint
seu venerint rebus eximi contigerit ab humanis nec non quorumlibet, prò quibus-
cunque negocijs, ad Romanam Curiam venientium, seu eciam recedentium ab eadem
si in locis a dieta Curia ultra duas dietas Legales non distantibus jam forsan obie-
rint vel eos in antea ab hac luce transire contigerit, etiam simili modo quorumeunque
Curialium peregrinacionis intirmitatis seu recreationis vel alia quacunque causa ad
1448 Concordato di Vienna 179
quevis loca secedentium, si eos antequam ad dictam Curiam redierint, in Locis ultra
duas dietas ab eadem Curia ut premittitur, non remotis, dumodo eorum proprium
domicilium non existat ibidem jam forsan decesserint vel imposterum eos contigerit
de medio submoveri et nunc per obitum hujusmodi vacantia vel imposterum vaca-
timi, Rursus Monasteria prioratus et decanatus dignitates personatus, administra-
ciones Officia Canonicatus, prebendas et Ecclesias, ceteraque benefitia Ecclesiastica
secularia et regularia, cuna cura vel sine cura, quecunque et qualiacunque fuerint,
Eciam si ad illa persone consueverint seu debuerint per Eleetionem seu quemvis
alium modum assummi que promoti per nos vel auctoritate nostra ad Patriarchialium
Archiepiscqpalium et Episcopalium Ecclesiarum, nec non Monasteriorum regimina
obtinebant tempore promocionum de ipsis factarum, nunc quocunque modo vacantia
et imposterum vacatura Nec non eciam que per assecutionem pacificarti quorum-
cunque prioratuum, personatuum, olfitiorum, Canonicatuum, prebendarum, Eccle-
siarum, aut beneliciorum aliorum, per nos seu auctoritate nostrarum litterarum
immediate collatorum seu conferendorum imposterum preterquam si virtute grafie
expectative, assecutio fiat, nunc vacantia et in antea vacatura, piena super pre-
missis omnibus et singulis cum fratribus nostris collatione prehabita, et matura deli-
beratione secuta, ordinazioni, disposicioni ac provisioni nostre, de ipsorum fra-
trum Consilio auctoritate Apostolica reservamus, decernentes ex nunc irritum et
inane si secus super premissis et quolibet eorum, per quoscunque quavis auctori-
tate, scienter vel ignorante!-, contigerit attemptari. ltem in Ecclesijs Metropolitanis
et Cathedralibus etiam Apostolice Sedi immediate non subjectis, et in Monasterijs,
Apostolice Sedi immediate subiectis fiant Electiones canonice, que ad Sedem Apo-
stolicam deferantur, quas eciam ad tempus constitutum in constitucione Nicolai que
incipit Cupientes papa expectet quo facto si non fuerint presentate vel si presentate
minus Canonice fuerint, papa provideat, Si vero Canonice fuerint, papa eas eonhrmet,
nisi ex causa rationabili et evidenti, et de fratrum Consilio, de digniori et utiliori
persona duxerit providendum, Proviso quod Confirmati et provisi per Papam Nichi-
lominus Metropolitanis et alijs prestent debita juramenta, et alia ad que de jure
tenentur. In Monasterijs, que non sunt immediate subjecta Sedi Apostolice nec non
in alijs beneficijs regularibus super quibus prò confirmatione seu provisione non
consuevit haberi recursus ad ' Sedem Apostolicam noti teneantur venire electi, seu
i Ili, quibus providendum est ad Curiam ad habendum confìrmacionem vel provi
sionem, nec eciam dieta benefitia regularia cadant in gratijs expectativis, Ubi autem
in Monasterijs ad Curiam Romanam venire seu mittere consueverunt, ibi papa aliter
non confirmet, vel provideat quam superius de Cathedralibus Ecclesijs est expres-
sum. De Monasterijs Monialium papa non disponat nisi sint exempta, et tunc per
commissionem in partibus, De ceteris dignitatibus et beneficijs quibuscunque secu-
laribus et Regularibus vacaturis ultra reservationes jam dietas majoribus dignita-
tibus post pontificales in Cathedralibus et principalibus in collegiatis exceptis de
quibus Jure ordinario provideatur per illos inferiores ad quos alias pertinet. fdem
Sanctissimus dominus noster per quameunque aliam reservacionem gratiam expecta-
tivam, aut quamvis aliam dispositionem, sub quacunque verborum forma, per eum
1 Koch: « recursus, ad •, ma v. p.222.
180 Concordato di Vienna a. 1448
aut ejus auctoritate factam vel fiendam non impediet, quo minus de illis cum vaca-
bunt de Mensibus Kebruarij, Aprilis, Junij, Augusti Octobris et Deeembris, libere
disponatur per illos ad quos Collatio provisio presentatio, electio, aut alia quevis
dispositio pertinebit, Reservationibus alijs a premissis ac dispositionibus auctoritate
ejusdem domini nostri pape factis vel fìendis, non obstantibus quibuscunque, Quo-
tiens vero aliquo vacante benefitio de Mensibus Januarii Marcii, Maij, Julij, Septem-
bris et Novembris specialiter dispositioni Apostolice Sedis reservatis non apparuerit
intra tres Menses a die note vacationis in loco benencij, quod alicui de ilio Apo-
stolica auctoritate fuerit provisum ex tunc et non antea ordinarius vel alius ad quem
illius dispositio pertinebit de ilio libere disponat. Item ad finem ut hec ordinatio
collationis benefitiorum non reservatorum per alternos Menses possit per Nationem
publicari et omnes qui ipsa gaudere voluerint tempus congruum habeant eandem
acceptandi tunc quo ad Apostolicam Sedem in Kalendis Junij proximis futuris, ipsa
currere incipiet, durabitque deinceps nisi in futuro concilio de consensu nationis
aliter fuerit ordinatimi. Item circa provisionem Apostolice Sedi ordinandam modus
annatarum hoc modo currat:1 de Ecclesijs Cathedralibus omnibus et Monasterijs
virorum dumtaxat vacantibus et vacaturis solventur prò fructibus primi anni a die
vacationis summe pecuniarum in libris Camere Apostolice taxate que eomunia ser-
vitia nuncupatur, Si que vero excessive taxate sunt, juste retaxentur et provideatur
specialiter in gravatis regionibus secundum qualitatem rerum temporum et regio-
num ne nimium pregraventur ad quod Sanctissimus dominus noster petentibus
dabit Commissarios in partibus qui diligente!" inquirant et retaxent, Taxe autem
prediate prò media parte infra annum a die habite possessionis pacifice totius vel
maioris partis solvantur et prò media parte alia infra sequentem annum, Et si infra
annum bis vel pluries vacaverit semel tantum solvetur nec debitum hujusmodi in
Successorem in Ecclesia vel Monasterio transeat. De ceteris dignitatibus personatibus
officijs et beneficijs secularibus quibuscunque et regularibus que auctoritate Sedis
Apostolice conferentur vel de quibus providebitur, preterquam vigore gratiarum
expectativarum aut causa permutacionis solvantur annate seu medij fructus juxta
taxam solitam a tempore possessionis infra annum et debitum hujusmodi in Succes-
sorem in benefitio non transeat, De beneficijs vero que valorem viginti quatuor
llorenorum de Camera non excedunt nihil solvatur, curratque hec observantia dein-
ceps nisi eam similiter in futuro Concilio de consensu Nationis immutari contingat.
In alijs autem que per felicis recordacionis dominum Eugenium Papam quartum prò
natione prefata usque ad tempus futuri generalis Concilij permissa concessa indulta
atque decreta et per memoratimi Sanctissimum dominum nostrum papam Nicolaum
confirmata fuere in quantum illa concordie presenti non obviant ista vice nihil extitit
immutatimi, Voluit eciam memoratus dominus Legatus quod super concordatis pre-
sentibus singuli Metropolitani predicte nationis petentibus quibuscunque quantum
opus eis videbitur sub Sigillis transsumpta concedere valeant quodque transsumtis
eisdem in Judicio et extra stetur et adhibeatur tanquam huic originali carte per
omnia piena fides. Per hoc autem, quod in concordatis hujusmodi sive quibusvis
alijs eorum occasione confìciendis litteris propter competentiorem descriptionem
1 tn Koch ma v. p. 280) manca l1 interpunzione.
;1- I44s Concordato di Vienna 181
Alamania specialis appellatili- Natio ipsa censori non debet a Germanica naciohe
distincta seu quoruodolibet separata Ad fidem igitur et robur ac testimoniuni omnium
premissorum nos Fridericus Romanorum Rex et nos Johannes Cardinalis Legatus,
sapra dicti, cartam presententi nostris appensis mandavimus communiri Sigillis.
Ad mandatimi Dni Regis in Consilio.
Da K')cn, loc. cit. 201-209 (n. XIII), che pubblica dalla copia originale nell'Archivio di
Corte a Vienna, adottando alcune correzioni da lui indicate nelle note. A p. L'10-235 (n. XIV
il Kocn dà una nuova edizione trascurando le minuzie paleografiche della sua fonte.
2. - Niccolò V conferma il concordato di Vienna.
l't marzo 1 1!\
Nicolaus episcopus Servus Servorum Dei Ad perpetuam rei memoriam. Ad
sacrata Petri ^edem divina dispositione sublimati, singulis que prò universalis ecclesie
unione ac pace et tranquillitate profutura foie conspicimus apostolice providentic
solicitudine libenter intendimus et ad felicem illorum prosecutionem et consumatio-
nem ' opem et operam impendimus efficaces. Nuper siquidem Carissimus in Christo
tìlius noster Fredericus Romanorum Rex Illustris et nonnulli alii dilecti filii ecclesia-
stici et seculares Principes inclite Nationis Germanice ex una, ac dilectus filius
noster [ohannes Sancti Angeli Diaconus Cardinalis in partibus illis apostolice sedis
de latere legatus per nos ad dictas partes missus sufficienti desuper a nobis et sede
apostolica auctoritate suffultus ex alia - partibus Romane ecclesie et diete Nationis
nominibus prò ipsius ecclesie unione et pace ac tranquillitate inter ecclesiam et
nationem predictas perpetuo solidandis et confovendis, diversa rationabilia et utilia
ordinationes ac statuta, a partibus ipsis hinc inde approbata laudata conclusa acce-
ptata et concordata fecerunt ac ediderunt, nobisque humiliter supplicati fecerunt
ut illis prò firmiori eorum subsistentia robur apostolice confirmationis;; adijeere, nec
non auctoritatem potiorem et decretum interponere dignaremur, Nos itaque qui
statuta ordinationes et concordata predicta per nonnullos ex Venerabilibus fratribus
nostris sancte Romane ecclesie Cardinalibus magnarum maturitatis auctoritatis et
litterature viros diligenter 'examinari et discuti fecimus, eaque rationabilia et salu-
bria tam ecclesie quam nationi prefatis fore comperimus de dictorum et aliorum
Venerabilium4 fratrum nostrorum predicte ecclesie Cardinalium Consilio et assensu
apostolica auctoritate et ex certa scientia approbamus ratificamus5 laudamus ac
acceptamus et presentis scripti patrocinio communimus juxta modum ac formas
subsequentes. Placet nobis super provisionum " ecclesiarum et beneficiorum eccle-
siasticorum quorumeunque provisionibus, uti iuris scripti1 reservationibus et Exe-
1 Reg. Val. e copia nell'Arch. segr. Varie: confirmationem --.
'■ /fi'?. Val. i- copia nell'Arch. segr. Varie: una..
; I Regesti Vaticani < .r.pia nell'Arci, segr. Varie: • firmi tati:
' Reg. Val. om.
s Reg. Val. e copia nell'Arch. segr. Varie: ■ et confirmamus •.
■ Copia nell'Arch. segr. Vatie om.
' Copia nell'Arch. segr. Vatie : < iure scripto .
ls_> Concordato dì Vienna a. 1418
crabilis et ad regimen constitutionibus modificatis ut sequitur, Ad regimen ecclesie
generalis quamquam immeriti superna dispositione vocati gerimus in nostris desi-
deriis ut debemus quod per nostre diligentie ' studium ad quarumlibet ecclesiarum
et Monasteriorum regimina, - ac alia beneficia ecclesiastica juxta divinum benepla-
citum et nostre intcntionis affectum viri assumantur ydonei qui presint ac prosint,
committcndis cis ecclesiis Monasteriis et beneficiis prelibatis, premissorum itaque
consideratione inducti, et suadentibus nobis aliis rationabilibus causis, nonnullorum
predecessorum nostrorum Romanorum Pontificum vestigiis inherentes, omnes Patriar-
chales Archiepiscopales Episcopales ecclesias Monasteria Prioratus dignitates perso-
natus et officia, nec non Canonicatus et prebendas et ecclesias ceteraque beneficia
ecclesiastica cum cura vel sine cura secularia vel regularia quecunque et qualia-
cunque fuerint, etiam si ad illa persone consueverint seu debuerint per electionem
seu quemvis alium modum assumi, nunc apud sedem apostolicam quocunque modo
vacantia et imposterum vacatura, nec non per depositionem3 seu privationem seu
translationem per nos seu auctoritate nostra factas et inantea faciendas ubilibet, nec
non ad que aliqui in concordia vel discordia electi seu postulati fuerint, quorum
electio cassata seu postulatio repulsa vel per eos4 facta renunciatio et admissa aucto-
ritate nostra extiterit, seu quorum electorum vel postulatorum et in antea eligen-
dorum vel postulandorum electionem cassari seu postulationem repelli aut renun-
ciationem admitti per nos aut auctoritate nostra continget apud sedem predictam
vel alibi ubicunque et etiam per obitum Cardinalium ejusdem ecclesie Romane aut
Officiariorum diete sedis quamdiu ipsa5 officia actualiter tenebunt, videlicet Viccean-
cellarii, Camerarii, Septem Notariorum Auditoris6 litterarum contradictarum, et
palatii apostolici causarum7 Auditorum Correctorum * Centum et Unius Scriptorum
litterarum apostolicarum et Viginti quatuor Penitentiarie diete9 Sedis, et Viginti quin-
que Abbreviatorum, nec non verorum commensalium nostrorum et aliorum Viginti
quinque1" Capellanorum sedis ejusdem in epitafio descriptorum, et etiam quorumeun-
que legatorum seu Collectorum ac in terris Romane ecclesie Rectorum ac Thesau-
rariorum deputatorum seu missorum hactenus vel deputandorum aut mittendorum
imposterum vacantia et inantea vacatura ubicunque dictos legatos vel Collectores
seu Rectores aut Thesaurarios antequam ad Romanam Curiam redierint seu vene-
rint rebus eximi contigerit ab humanis, nec non quorumlibet prò quibuscunque
negotiis ad Romanam Curiam venientium seu etiam recedentium ab eadem si in
locis a dieta Curia ultra duas dietas legales non distantibus jam forsan obierint, vel
eos inantea ab hac luce transire contigerit, etiam simili modo quorumeunque Curia-
Reg. l'ai.: • indulgente •.
• Copia dell'Arch. Scgr. Vatic. : regimen •.
i ' i •■' il Koch doversi leggere contro dispensationem della sua fonte (anche Seg. Vat.)\ Reg.
in in Arch. segr. Vatic: depositionem .
• Ria,- l'ut.: «no ■
dell'Arch. segr. Vatic: dieta».
- Reg. Tu/. : Auditorum ».
'■ Re/;. Val. om.
K" "• '''''(,-. Vat. 186 ■ copia nell'Arch. segr. Vatic: « Correctoris .
' I Regesti V,iti, ani: prefate : .-..pia nell'Arch. segr. Vali. . apostolice .
• . Vatii % i-imi ».
a. uis Concordato di Pierina l^;
lium peregrinationis infirmitatis seu recreatìonis vel alia quacunque causa ad quevis
loca secedentium, seu eos antequam ad dictam Curiam redierint in locis ultra duas
dietas ab eadem Curia ut premittitur non remotis dummodo corum proprium domi-
cilimi] non existat ibidem jam forsan decesserint vel imposterum eos contingat de
medio submoveri et tunc per obitum huiusmodi vacantibus vel imposterum vaca-
turis, ' Rursus Monasteria Prioratus et dignitates Decanatus personatus " admini-
strationes officia Canonicatus prebendas et ecclesias ceteraque beneficia ecclesiastica
secularia et regularia cum cura vel sine cura quecunque et qualiacunque fuerint,
etiam si ad illa persone consueverint seu debuerint 3 per electionem seu quemvis
alium modum assumi que promoti per nos seu auctoritate nostra ad patriarchalium
Aivhiepiscopalium Episcopalium ecclesiarum nec non Monasteriorum regimimi obti-
aebant tempore promotionis de ipsis facte, nunc quocunque modo vacantia aut
imposterum vacatura, nec non etiam que per assecutionem ' pacificam ' quorum-
cunque Prioratuum personatuum officiorum Canonicatuum praebendarum ecclesiarum,
aut beneficiorum aliorum per nos seu auctoritate litterarum nostrarum immediate
collatorum seu conferendomi» imposterum preterquam si virtute gratie expecta-
tive assecutio fiat nunc vacantia et in antea" vacatura piena super premissis omni-
bus et singulis cum frarribus nostris collatione prehabita et matura deliberatione
secuta ordinationi dispositioni ac provisioni nostre de ipsorum fratrum Consilio aucto-
ritate apostolica reservamus decernentes ex nunc irritum et inane si secus super
premissis et quolibet eorum per quoscunque quavis auctoritate .scienter vel igno-
ranter contigerit attemptari Item placet nobis quod in Metropolitanis et Cathe-
dralibus etiam immediate non subjectis ecclesiis et in Monasteriis immediate subje-
ctis sedi apostolice7 fiant electiones canonice que ad dictam sedem deferantur quas
etiam ad tempus constitutum in Constitutione felicis recordationis Nicolai pape III.
que incipit Cupieiites expectabimus et lapso dicto tempore si non presentate vel si
presentate minus canonice fuerint providebimus et si canonice fuerint confirmabimus
nisi ex rationabili et evidenti causa ac de dictorum fratrum * Consilio de digniori
et utiliori persona duxerimus providendum Proviso quod confirmati predicti et per
nos provisi Metropolitanis suis et aliis prestent debita juramenta et alia ad que de
jure tenentur et in Monasteriis diete sedi immediate non subjectis et aliis regula-
ribus beneficiis super quibus prò confirmatione vel provisione ad dictam sedem non
consuevit haberi recursus, electi seu illi quibus providendum est prò confirmatione et
provisione hujusmedi ad Curiam Romanam venire non tenebuntur, ipsaque regularia
beneficia sub expectativis gratiis non cadent,5 ubi autem prò Monasteriis ad dictam
Curiam mittere seu venire 10 consueverunt, non aliter confirmabimus vel provide-
SicI per vacantia e vacatura Ko< iì . -
Copia nell'Arch. segr. Vatic: prioratus, dignitates, decanatus, prepositatus .
Reg. Val. om. seu debuerint .
Copia in \r. li. segr. Vatic: « assumptionera -.
Rcg. l'ai.: pontificanti»!
■ Rcg. Val.: imposterum >.
AVg. Val. : . Etiam placet nobis quod metropolitanis et cathedralibus etiam immediati subiectis sedi apostoli
Copia in Arch. segr. Vatic. add. <nostrorum-. ma om, Consilio».
1 I Regesti Vaticani: ■ cadant .
1 Copia in \rch. sem. Vatic. e i » •<> *ti Vaticani: • venire seu mitti ri
Is4 Coticordato >lt Vienna a. 1448
bimus quam superius de Cathedralibus ecclesiis est expressum et de Monasteriis
Monialium non disponemus nisi sint ' exempta, et tunc per commissionem ad partes
de ceteris vero dignitatibus et benelìciis quibuscunque secularibus et regularibus
vacaturis ultra reservationes predictas, majoribus dignitatibus post pontificales in
Cathedralibus et principalibus - in Collegiatis ecclesiis exceptis de quibus3 jure ordi-
nario provideatur per illos inferiores ad quos alias pertinct, Placet etiam nobis quod
per quancunque aliam reservationem gratiam expectativam aut quamvis aliam
dispositionem sub quacunque verborum l'orma per nos vel auctoritate nostra factam
vel faciendam non impediemus nos quo minus de illis cum vacabunt de Februarii
Aprilis Junii Augusti Octobris et Decembris Mensibus libere disponatur per illos ad
quos eorum collatio provisio presentatio electio seu quevis alia dispositio pertinebit,
reservationibus aliis a premissis ac dispositionibus ' auctoritate nostra factis vel facien-
dis non obstantibus quibuscunque Quotiens vero aliquo vacante beneficio de Ianuarii5
Martii Maji Julii Septembris et Novembris Mensibus specialiter dispositioni diete
Sedis reservato non apparuerit infra tres Menses a die note vacationis in loco bene-
ficii quod alicui de ilio apostolica auctoritate provisum fuerit ex tunc et non antea
Ordinarius vel alius ad quem illius dispositio pertinebit, de ilio libere disponere
poterit Et ad finem ut hec ordinatio collationum beneficiorum non reservatorum per
alternatos Menses possit per dictam nationem 6 publicari et omnes qui ea gau-
dere voluerint, tempus congruum habeant eam acceptandi, tunc quo ad dictam
Sedem in Kalendis Junii proxime futuri ipsa currere incipiet, ac durabit deinceps
nisi in futuro Concilio de consensi! diete Nationis aliter fuerit ordinatimi Placet
similiter nobis quod circa provisionem diete sedi 7 ordinandam modus annatarum
hoc modo currat, de ecclesiis Cathedralibus omnibus et Monasteriis Virorum dun-
taxat vacantibus et vacaturis solvantur prò fructibus primi Anni a die vacationis
summe pecuniarum in libris Camere apostolice taxate que communia servitia nun-
cupantur, et si que excessive taxate sint, retaxentur, et quod provideatur specia-
liter in gravatis regionibus secundum qualitatem rerum temporum et regionum ne
nimium pregraventur ad quod petentibus dabimus commissiones in partibus qui
diligenter inquirant et retaxent, Taxe autem predicte prò media parte 8 infra Annum
a die habite possessionis pacifice totius vel majoris partis solvantur9 et prò alia media
parte infra10 Annum sequentem, et si infra10 Annum11 bis vel pluries vacaverit, semel
tantum solvatur nec debitum hujusmodi in successorem in ecclesia vel Monasterio
transeat, de ceteris vero dignitatibus personatibus oflìciis et b'eneficiis secularibus
1 Reg. Val.- fuerint .
- R(g. Val.: . in cathedralibus in patriarchalibus .
A'<r. Val. uin. di- quibus .
•Cosi giustamente avverto doversi legger* il Koch. contro la sua fonte, che dà « depositionilms > ; anche i
Ridesti Vaticani e la copia ncll'Arch. segr. Vatic. hanno « dispositionibus >.
s Reg. Val.: annatis ■ !
' ì ionem . dato dalla fonte del Koch, che avverte come sopra, i Regesti Vaticani e la detta copia.
7 I Regesti Vaticani: sedis .
* Reg. Val. om. prò media parti
' Ko h solvatur •.
" Copia in Arch. tegr. Vatic, add, unum •.
" Reg. Val. om.
a, 1448 Concordato di Vienna 185
ac regularibus quibuscunque que auctoritate diete sedis conferentur vel de quihus
providebitur preterquam vigore gratiarum expectativarum aut eausa permutationis
solvantur annate seu medii fructus juxta taxam solitati} a tempore possessionis infra
Annum, et debitum hujusmodi similiter in successorem in beneficio non transeat, sed
de beneficiis que valorem Vigiliti quatuor florenorum auri de Camera non exce-
dunt nichil solvatur curratque hec observantia deineeps nisi eam similiter in futuro
Concilio de ipsius Nationis consensu contingat immutali. In aliis autem que per
felicis recordationis Eugenium papam IV. predeeessorem nostrum prò dieta Natione
usque ad tempus futuri generalis Concilii permissa concessa indulta et decreta ac
per nos confirmata fuerunt in quantum illa concordie presenti non obviant, ista vice
volumus nichil esse immutatimi ' et per hoc quod in concordatis hujusmodi sive
quibusvis aliis eorum occasione conficiendis litteris propter competentiorem descri-
ptionem Alamania specialiter - appellatur, natio ipsa censeri non debet;i a Germanica
natione distincta seu quomodolibet separata, Preterea quia difficile foret presentes
litteras ad singula in quibus de eis fides lorsitan facienda fuerit loca deferre eadem
apostolica auctoritate decernimus quod ipsarum transumpto Metropolitanorum diete
Nationis sigillo ' munito tanquam presentibus si exhiberentur litteris piena fides adhi-
beatur et perinde stetur ac si diete presentes littere forent exhibite vel ostense Et
insuper irritum quoque decernimus et inane si secus super hijs a quoquam quavis
auctoritate scienter vel ignoranter conligerit attemptari. Nulli ergo omnino homi-
num liceat hanc paginam nostre approbationis ratificationis laudationis acceptationis
communitionis reservationis constitutionis et voluntatis infringere vel ei ausu teme-
rario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipo-
tentis dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum.
Datum Rome apud Sanctum petrum Anno Incarnationis dominicc Millesimo qua-
dringentesimo quadragesimo septimo." Quartodecimo Kalend. Aprilis Pontifìcatus
nostri Anno Secundo.
Pe. De Noxeto.
De Curia
A. De Magio.
A tergo bullae: Rtx.1'
Apud me Pe. de Noxeto etc.
Da Koch, toc. cit. 235-244 in. XV), collazionati i Reg. Val. 423 Reg. Vat.\ f. 151-153,
386, f. 202r-204r e la copia, trovata fra le scritture di Giulio II, in Ann. XI, e. IX, ». 2
(Archivio segreto Vaticano).
Koch: « commutatuni .
Koch: i speciali* .
I Regesti Vaticani: debeai .
Reg. Val.: « transumpto alicuius episcopalis vel superiori* ecclesiastice i urie sigillo».
I Regesti Vaticani: • mccccxlviii ». datazione certamente errata, trattandosi di anno Incarnationis.
1 Sic ! Koch; evidentemente va letto Reg(islrata) ■.
185 Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati a. 1451
XXIX.
CONCORDIA FRA ALFONSO V D'ARAGONA
E I PRELATI ECC. DEI SUOI STATI, CONFERMATA DA NICCOLÒ V.
6 gennaio 1451.
Nicolaus etc. Ad perpetuarti rei memoriam. Regis pacifici licet immeriti vices
gerentes in terris cuius factus est locus in pace, desideranter appetimus ut populus
nostre ' cure commissus in pulcritudine pacis sedeat, in fiducie tabernaculis habitet
et in requie tranquilla quiescat et ut pax Dei que exsuperat omnem sensum fidelium
maxime secularium et ecclesiasticorum olim invieem discidencium reconsiliata corda
et unitas voluntates in pacis quietisque dulcedine iugiter foveat, corroboret et con-
firmet studia nostra libenter apponimus et ea potissime que prò bono pacis iudicio
vel concordia terminata vel alias provide facta sunt ne2 in recidive contencionis rela-
bantur scrupulum sed ut firma et illibata iugiter persistant apostolico :i libenter pre-
sidio communimus. Sane ad nostri apostolatusauditum deducto quod inter carissimum
in Christo filium nostrum Alfonsum Aragonum et utriusque Sicilie Regem illustrem
seu eius regium fisci procuratorem ex una, necnon prelatos, clerum et ecclesiasticas
personas seculares et regulares ordinimi quorumcunque eciam miliciarum regno-
rum Valencie, Maioricarum et Minoricarum ac eciam comitatuum Rossilionis et
Ceritanie partibus ex altera, de et super imposicione quatuor solidorum prò libra
per eumdem regem certo modo facta in omnibus bonis sedentibus et de realencho
ac decimis et primiciis per dictas ecclesias ecclesiasticasque personas ac pia sancta
et religiosa loca in dictis regnis et comitatibus sita tenta seu possessa necnon pre-
textu exhibicionis titulorum de bonis ac decimis et primiciis supradictis necnon
capud -breviacionis eorumdem virtute regiorum mandatorum ' emanatorum gravis
exorta fuerat materia questionis, Nos tunc dilectum filium nostrum Iohannem titilli
sancti Laurencii in lucina presbiterum Cardinalem ad prefatum regem prò sedandis
dissencionibus huiusmodi seu concordia inienda eos3 duximus cum nostris facul-
tatum litteris specialiter dcstinandum qui ad ipsum regem tunc in civitate Neapolitana
vel circa residentem personaliter se transferens, conv.ocatis prelatis regnorum et
comitatuum predictorum in civitate Neapolitana repertis eorumque procuratoribus
seu sindieis ad consequendam concordiam solicite, prudenter et diligenter prò viribus
instetit; tandem vero prefatus Rex tanquam verus pacis amator et obediens ecclesie
filius prefati Cardinalis proposita et allegata benigne et pacienter audiens post plu-
1 Seg. Vai.. • popolo nostro .
Val., vel >.
Seg. Val. apostolico •.
' litg.. Val. adii, qui un • incolc . che non ha senso e forsi cela un nome ili città.
• Sic! 1-orsc « eo ■ o inter eos •.
a. 14.">1 Ufonso Vd"Aragona e i Prelati ecc. dei suoi sitili 187
rimas collaciones, dietas1 et deliberaciones hinc inde habitas, observatas et obtentas
ad veiam pacem et amicabilem concordiam cum prelatis, clero et personis prefatis
devenit, super quibus quidem pace et concordia nonnulla fuerunt in conspectu
dicti Cardinalis et coram certis notariis et testibus inita, conventa et concordata ac
.tiramento vallata capitula prout in ipsius Regis litteris manu sua propria signatis
ac eius vera aurea bulla sigillatis signisque et subscriptionibus notariorum et alio-
rum suorum oftìcialium munitis,- quarum tenorem et earum subscripciones signis
et carateribus dumtaxat obmissis de verbo ad verbum presentibus inseri fecimus
tenoris subsequentis videlicet : In Dei nomine pateat universis quod nos Alfonsus
Dei gratia Rex Aragonum, Sicilie citra farum, Valencie, Hierusalem, Hungarie, Maiori-
carum, Sardinic et Corsice, comes Barchinone, dux Athenarum et Neopatrie8 ac eciam
comes Rossilionis et Ceritanie, Quia decet pium et clementem principem ecclesias
et ecclesiasticas personas Deo famulantes ne dum in sua iusticia confovere sed eciam
favoribus et largitionibus prosequi gratiosis, prospicientes gravem qucstionem inter nos
sive nostrum regium fisci procuratorem parte ex una necnon ecclesias ecclesiasti-
casque personas, loca sancta et pia sive religiosa eciam militaria ordinis beate Marie
de Montesia et milicie sancii Georgii1 et aliorum ordinum quoruncunque regnorum
Valencie, Maioricarum, Minoricarum et Uvice ac eciam comitatuum Rossilionis et
Ceritanie parte ex altera suscitatam de et pretextu imposicionis quatuor solidorum
prò libra per nos facte certo modo in omnibus bonis sedentibus et de realencho per
dietas ecclesias ecclesiasticasque personas, loca pia sancta sive religiosa in dictis regnis
et comitatibus tenta sive possessa necnon pretextu exhibicionis titulorum de dictis
bonis a nostra maiestate mandate et eciam capud breviacionis dictorum bonorum
virtute regie provisionis a nobis emanate sub dato in nostris felicibus castris de
Albaresia de Aquaviva V" die marcii anno a nativitate Domini M°CCCC0XLVIII°,
cupicntesque eadem concordia, composicione sive transazione riniri et terminari
accedente ad id auctoritate Srhi domini nostri domini Nicolai pappe quinti qui prò
huiusmodi facienda concordia reverendissimum in Christo patrem dominum Iohan-
nem titilli sancti Laurencii in lucina presbiterum Cardinalem Morinensem sue Sancti-
tatis legatum ad nos presencialiter destinavit, plenarie informati penitus et instructi
de omnibus iuribus nostris et dicti nostri fisci, habito pieno, maturo et deliberato
Consilio cum iurisperitis et expertis in constitucionibus, foris, privilegiis, libertatibus
et franquisiis dictorum regnorum et comitatuum, tenore presentis publici instru-
menti in presencia prefati reverendissimi domini Cardinalis legati per nos et nostros
in perpetuum valitura dicto Cardinali promittimus et fide bona convenimus tenere et
perpetuo observare Capitula infra sequentia inter nos et nostrum regium fisci procu-
ratorem parte ex una et dietas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia sancta et reli-
giosa parte ex altera facta appunctata conventa et concordata sub forma sequenti.
Primo fuit conventum et concordatum interveniente prefato domino Cardinali
prò Smo domino nostro prefato et apostolica sede quod dictus dominus Rex ex
causa convencionis presentis revocet, casset et annullet et de presenti cassat, revocat
1 Reg. Vat.: « dietas ».
' Reg. Vai..- ministris»!
■ Reg. Val.: • Neopadie ».
* Reg. Val.: Gregurii •, ma più avanti ha esso pure «Geuigii ..
Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi sldli a. 1451
ii annullat quascuaque litteras pragmaticas sive provisiones factas et provisas
super occupacionibus sive apprehensionibus honorum possessorum et detentorum a
dictis ecclesiis, ecclesiasticis personìs, locis piis sanctis et religiosis et super exhibi-
cione titulorum et capud breviacione dictorum bonorum et eciam super imposicione
quatuor solidorum prò libra vel alia maiori aut minori quantitate et alia quecunque
mandata, ordinaciones, disposiciones, sentenciam1 sive declaraciones factas in et con-
ila dictas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca sancta et pia sive religiosa et bona
eorumdem et omnia singula acta, procedimenta et enantamenta virtute dictarum pro-
\ isionum, litterarum et declaracionum facta, insecuta, actentata et executata. Et pro-
mittit dictus dominus Rex prò se et suis successoribus in sua bona fide regia quod
dictis ecclesiis, ecclesiasticis personis, ordinibus, elemosinis, confratriis et aliispiis locis
sanctis vel religiosis sive fuerint ecclesiasticarum personarum sive secularium sive
mixtarum et bonis eorumdem eciam si fuerint patrimonialia imposicio aliqua qua-
tuor solidorum prò libra aut alia maior aut minor non net quacunque grandissima
gravi imminenti vel urgenti causa vel neccessitate taliter quod directe vel indirecte
nulla causa ratione vel occasione quantumcunque gravissima per viam demandc,
e >llecte, imposicionis, functionis vel alterius cuiuscunque iuris regalis, realis, vincialis
personalis aut mixti seu alias non possit neque valeat aliquid eis peti, imponi sive
exigi per dictum dominum regem vel successores suos salvis forma.- Civitas Maio-
riensis et totum dictum regnum Maioricarum solvet realiter et cum effectu simul cum
habitatoribus eiusdem et non alias nec separatim et ecclesie, ecclesiastice persone,
loca et bona dictorum comitatuum quociens dicti comitatus solvent realiter et cum
effectu simul cum habitatoribus eorumdem et non alias neque separatim.
Item ut in futurum non valeat suscitari3 questio quod bona dictarum eccle-
siarum et ecclesiasticarum personarum et locorum predictorum teneantur et obnoxia
sint diete generali contribucioni et in quo et quod non4 est conventum quod in primis
curiis generalibus Valentinis celebrandis regia maiestas per se vel per eius locum-
tenentem generalem ex quolibet trium brachiorum curiarum ipsarum et de consensu
cuiuslibet eorum vel maioris partis habeat eligere unam personam, quod si brachium
ecclesiasticum vel eorum maior pars electioni fiende non consentiret licitum sit ipsi
regie maiestati vel eius locumtenenti generali consensu aliorum duorum brachiorum
unam' personam ecclesiasticam de hiis que huiusmodi curiis consueverunt interesse
eligere, que tres persone sic electe habeant dicere, decernere et declarare per meram
iusticiam predicta et id quod concorditer per dictas tres personas fuerit declaratum
habeatur prò actu curie et habeat tantam virtutem et efficaciam ac si tota curia id
tecisset. Si vero0 concordes fuerint habeat tunc prefata regia maiestas vel eius locum-
tenens generalis simul cum uno ex Episcopis si presentes fuerint, sin autem absentes
tuerint cum una ecclesiastica persona ex iis que in curiis huiusmodi consueverunt
interesse eligere unam quartam personam que habeat dicere, decernere et declarare
ni Q| [&£ , "-
= Skl
Ri l i ". , i t,,n ,
' Questo non pai rei i !i
6 Re%. Val.: marni >.
'./?<■£. Val.: ■ vere ..
a. 1451 Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati 189
per meram iusticiam predicta et id quod prefatis tribus discordantibus per huiusmodi
quartam sic electam personam declarabitur habeatur prò acuì curie et habeat tantam
virtutem et efficaciam ac si tota curia id fecisset. là ut facilius intendatur diete
declaracioni lìende est concordatum quod donec ditta declaracio facta sit a dietis
ecclesiis, ecclesiasticis personis, locis et bonis nulla possit fieri exactio directe vel
indirecte et fiat similis declaracio in curiis generalibus Catalanis celebrandis quo
ad ecclesias, ecclesiasticas personas, loca et bonadicti regni Maioricarum et Insularum
predictarum et dictorum comitatuum Rossilionis et Cerìtanie.
Item quod diete ecclesie, ecclesiastice persone, loca et bona sint libera ab omnibus
impensis et sumptibus, iuribus sigilli et quorumeunque ministrorum et aliorum que
possent peti et exigi occasione presentis obvencionis et causa ac subscripcione capitu
lorum1 et instrumentorum inde insurgencium et quod cuilibet2 ecclesie cathedrali ac
edam magistro sancte Marie de Montesia et milicie sancti Ceorgii petenti detur
unum instrumentum sigiìlatum gratis ut premittitur et absque solucione quacunque
et ipsa instrumenta sigillentur videlicet unum bulla aurea et alia bulla plumbea dicti
domini regis.
Item dictus dominus Rex promittit in sua bona rìde regia et iurat solemniter
per Crucem Domini et eius quatuor sancta Evangelia in manibus prefati domini
Cardinalis apostoliche sedis legati quod dabit operam et curam cum effectu ut:ì de
omnibus predictis fiant acta in primis curiis Catalanis et in primis curiis Valentinis
celebrandis.
Volentes igitur contenta in dietis capitulis effectum babere et compiere cum
hoc presenti publico instrumento cunctis temporibus valituro et iterum reinformati
et instructi plenarie de omnibus iuribus nostris et habito Consilio pieno, sano et deli-
berato ex causa diete presentis convencionis cassamus, revocamus et annullamus
omnia et quecunque per nos processa, emanata, sentenciata et declarata contra dictas
ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia sancta et religiosa eciam militaria ordinis
beate Marie de Montesia et milicie sancti Georgii et bona eorum et eis nullam facie-
mus peticionem, demandam, exactionem vel imposicionem iuxta mentem, seriem, teno-
rem et sentenciam primi dictorum Capitulorum.
Item laudamus, confìrmamus et approbamus quascunque alienaciones et trans-
portaciones in dictas ecclesias, ecclesiasticas personas et loca predicta factas et
remittimus omnia iura amortizacionis et alia iuxta seriem, mentem et continenciam
secundi dictorum Capitulorum.
Item confitemur et recognoscimus quomodo decime et primicie possesse et tente
per dictas ecclesias ecclesiasticasque personas ac religionem et miliciam Montesie
pertinuerunt et pertinent de iure divino pariter et humano eisdem et alias volumus
ut in tercio4 Capitulo desuper confecto continetur. Et placet nobis ac contentamur
quod hec confessio et rerognicio nostra et alia contenta in dicto Capitulo corrobo-
rentur bulla Smi domini nostri domini Nicolai pape quinti prout in eodem Capitulo
continetur.
1 Reg. Val.: ■ capitulo ».
* Reg. Val.: ■ cuiuslibet .
3 Reg. Val. om.; lo dà giustamente RaynaldUS.
* Reg. Val.: linterico».
190 Alfonso V il' [ragona <■ i Prelati ecc. dei suoi sta// a. 1451
Item promittimus ut supra quod diete ecclesie, ecclesiastice persone et loca
tantum prò hiis bonis que declarabuntur per iusticiam obnoxia esse contribucioni
solvent simul cum laicis et non alias iuxta seriem et tenorem quarti dictorum Capi-
tulorum.
Item promittimus quod commissio et declaracio fiet iuxta continenciam quinti
dictorum Capitulorum.
Item quod ecclesie, ecclesiastice persone et loca predieta sint libera ab omnibus
simplicibus et expensis hane conveneionem quomodolibet eontingentibus iuxta seriem
sexti dictorum Capitulorum.
Item quod de omnibus predictis et eorum quibuslibet fiant acta curiarum in
curiis Catalonie et Valencie. Et generaliter promittimus per nos et nostros in bona
fide convenimus omnia et singula in dietis Capitulis et eorum quolibet contenta et
scripta tenere, compiere, exequi et observare ac eisdem operam et eomplementum
cum effectu dare et eis non contravenire aliqua causa, occasione vel racione quantum-
eunque nobis et nostris successoribus gravi, grandi, imminenti, iusta, utili, expedienti,
neccessaria et sic promittimus domino nostro Deo ' et dietis ecelesiis, ecclesiasticis
personis et locis predictis ae prothonotario infrascripto prò eis et omnibus aliis
quorum interest et interesse possit nunc et in futurum recipienti et stipulanti et ad
maiorem firmitatem iuramus ut supra in manibus prefati Rmi domini Cardinalis et
legati hiis presentis ea tenere, exequi et compiere ut predicitur obligantes ad hec
omnia bona nostra et regnorum nostrorum et nostrorum suceessorum imperpetuum,
que omnia et singula per nos ut premittitur promissa et iurata volumus omnibus
aliis ecelesiis, ecclesiasticis personis necnon locis piis et sanctis sive religiosis regni
et dominiorum nostrorum Aragonie et principatus Catalonie si et in quantum indi-
geant in omnibus et per omnia suffragari. Et ita in manibus dicti domini Cardinalis
legati hiis ut predicitur presentis ad sancta Dei Evangelia promittimus et iuramus.
lllustrissimis itaque Regine Consorti et Regi Navarre fratri carissimis et locumtenen-
tibus nostris generalibus intentum nostrum declaramus, officialibus vero et subditis
nostris universis dicimus iniungimus et mandamus sub debito et ridelitate quibus
nobis astringuntur et sub pena Xm marcarum auri a bonis eorum irremissibiliter,
quam ipso facto si contravenerint incurrant, exigendarum quatenus omnia predicta
et eorum singula ad ungueni teneant, exequantur et observent iuxta eorum tenorem
et mentem pleniorem eaque publicent per loca consueta civitatum et villarum et
modo infrascriptis. Per hoc tamen non intendit dictus dominus Rex annuos census
quos sua regia curia ratione huiusmodi sedencium honorum ante presentem conven-
eionem annis singulis recipere consuevit remittere vel relaxare.
Item dictus dominus Rex laudat, confirmat et approbat expresse et de presenti
omnes et singulas donaciones, herencias, successiones, 2 legata, assignaciones, dota-
eiones, permutaciones, impignoraeiones, commissa, derelinquimenta, vendiciones,
empciones, transportaciones, ordinaciones, disposiciones et quaseunque alias aliena-
eiones quibuscunque causis, modis vel racionibus et per quasvis personas cuiuscun-
que status, gradus vel condicionis fuerint eciam si papali, regali, eardinalatus, pontifi-
cali aut alia prefulgeant dignitate, universitates et collegia facta et factas de rebus et
1 Cosi il Reg. Val., ma forse andrà letto: • li to
* Re g i
Alfonso V d'Aragona e ì Prelati ecc. dei suoi stati 1^1
bonis sedentibus seu de realencho aut de bonis militum generosorum, ecclesiarum,
religionum eciam ordinis beate Marie de Montesia et milieie sancti Georgii et alio-
rum ordinum quorumeunque et personarum ecclesiasticarum aut religiosarum ' et
aliarum quarumeunque usque in presentem diem quibuscunque ecclesiis, monaste-
riis, ordinibus, capitulis, dignitatibus, canonicatibus, prebendis, personatibus, admini-
strationibus, offieiis, operibus ecclesiarum cathedralium, beneticiis simplicibus, vicariis
perpetuis, rectoriis, clericis, ecclesiasticis personis, religiosis lanceis, candelis, anni
versariis, annualibus, duplis, elemosinis, confiratriis sive administrentur per laicas
personas sive per ecclesiasticas sive simul per utrasque in quameunque nianum
mortuam, personas aut loca sancta pia vel religiosa facta, ordinata, constructa, edi-
ficata vel instituta verbo vel scriptis aut alias quovis modo a toto tempore preterito
usque mine-' regnum et civitatem Valencie et intra regnum et civitatem et insulas
Maioricarum, Minoricarum et Yvice et intra comitatus Rossilionis et Ceritanie villas,
loca, castra, alquirias, raftallos et in quibuscunque partibus eorum. Et dictus dominus
Rex transportat, relaxat, deffinit et absolvit dictis ecclesiis, monasteriis, ordinibus,
elemosinis, collegiis et locis et personis desuper nominatis et declaratis omnia iura,
confiscaciones, actiones et demandas si et que dicto domino Regi et successoribus
suis quibuscunque per foros, privilegia, iura, pragmaticas sanctiones, provisiones
regias aut quacunque alia ratione pertinerent aut pertinere possent directe vel indi-
recte in et super dictis rebus et bonis per ecclesias, '■' monasteria, ordines, personas
ecclesiasticas, loca sancta pia et religiosa et alia supradicta possessa, tenta aut usu-
fructuata aut illis pertinencia seu pertinere Valencia ex disposicionibus, titulis vel
ordinacionibus precedentibus et a quacunque inquetacione, vexacione, molestacione,
questione vel demanda que occasione predictorum posset fieri, ita quod omnia ex
inde censeantur et sint virtute convencionis presentis amortizata et iusto titulo in
ipsas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia et religiosa et alia predicta translata
et per eas adquisita sic quod neque ipse ecclesie et alie persone ecclesiastice, loca
pia et religiosa et alia predicta adquirentes et in eas transferentes non teneantur
propterea ad aliquod ius mortizacionis regie curie nec eciam ecclesiis, ecclesia-
sticis personis, locis piis et religiosis et aliis predictis solvendum: in transferendis
autem de cetero bonis in ipsas ecclesias, ecclesiasticas personas, loca pia et reli-
giosa et alia predicta non censeatur propter hoc pragmaticis sanctionibus et aliis
regiis ordinacionibus, foris, franquisiis, constitucionibus neque privilegiis si que
habeant diete ecclesie, ecclesiastice persone, loca pia et religiosa et alia predicta in
aliquo derogatum. Et quod exinde diete ecclesie, capitula, monasteria, ordines, cano-
nicatus, dignitates, vicarie perpetue et rectorie, lancee, candele, anniversaria, duple,
annuales, elemosine et confratrie, loca sancta pia et religiosa et alia supradicta
prò se et successoribus suis habeant et teneant omnia dieta bona et res acquisita
et in eos et eorum quoscunque transportata, translata, relaxata, tenta, possessa et
usufructuata seu ex causa dictorum beneficiorum, duplorum, anniversariorum, lexia-
rum, donacionum et aliarum alienacionum seu transportacionum iam factarum acqui-
sita a toto tempore preterito usque ad diem presentem libere et imperpetuum absque
1 />'<■?. Val.: rcligiarum .
- Andrà aggiunto « intra •.
3 Reg. Vat.: « ecclesiam ».
192 Alfonso V d'Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati a. 1451
aliqua contradictione, questione, demanda et controversia dicti domini Regis here-
dumque et successorum suorum quorumlibet et eciam aliarum personarum qua-
rumcunque respectu vel occasione cuiusvis regii interesse racione amortizacionum
predictarum non obtentarum a dicto domino Rem seu eius predecessoribus.
Item ex causa convencionis presentis dictus dominus Rex confitetur et recogno-
scit pio se et suis successoribus quomodo decime et primicie' possesse et tente per
dictas ecclesias et ecclesiasticas personas et religionem ac miliciam Montesie perti-
nuerunt et pertinent iure divino pariter et humano eisdem et quod ab inde ullo
unquam tempore super illis parte seu partibus decimarum et primiciarum2 quas diete
ecclesie et ecclesiastice persone prò nunc possident et tenent imposicionem aliquam
quatuor solidorum pio libra aut aliam maiorem vel minorem aut exactionem, col-
lectam, demandam aut aliam quameunque functionem non facient, petent aut exigent,
ymo ipse decime et primicie1 per ecclesias et ecclesiasticas personas possesse et
tente ad eas pertineant et sint libere a quacunque contribucione particulari vel gene-
rali in imposicionibus, exactionibus, collectis, demandis et functionibus predictis et
de consensu eiusdem domini Regis conventum est quod predicta corroborentur bulla
Srfti domini nostri domini Nicolai pape quinti et Rniorum sacrosancte Romane eccle-
sie Cardinalium manibus subscripta ad futuram rei memoriam in qua presens Capi-
tulum inseratur et quod in futurum per successores dicti domini Regis non possit
super predictis contentis in hoc Capitulo aliquid in dubium revocati. Quin ymo
teneatur3 quilibet eorum in principio sui regiminis prestare iuramentum de huius-
modi Capitulo observando.
Item si contingat dietimi dominum Regem aut successores suos ob aliquam
iustam, rationabilem causam et neccessariam peticionem, demandam vel aliquam
imposicionem facere dictis regnis et comitatibus aut eorum alicui quod tali4 casu diete
ecclesie, ecclesiastice persone et alia loca supradicta prò bonis que declarabuntur
forma dicenda inferius teneri et obnoxia esse contribucioni solvant et contribuant
simili et coniunctim et non separatim cum dictis regnis et comitatibus et illis solven-
tibus realiter et cum effeetu et non alias nec alio modo sic videlicet quod non possit
(ieri imperpetuum exactio, demanda, peticio vel imposicio qualitercunque et quo-
modocunque dictis ecclesiis, personis et locis et bonis eorumdem acquisitis et acqui-
rendis que declarabuntur obnoxia esse contribucioni nisi quando net dictis regnis et
comitatibus cum effeetu et absque fraude et quod fiat simul cum eis et non sepa-
ratim.
Hoc declarato quod ecclesie, ecclesiastice persone et loca supradicta et eorum
bona regni Valencie solvant et contribuant prò bonis tantum que declarabuntur
teneri de iusticia quociens dieta civitas et totum dictum regnum Valencie solvet
realiter et cum effeetu et simul cum habitatoribus eiusdem et non alias nec seor-
sum et ecclesie, ecclesiastice persone, loca et bona insularum Maioriearum, Minori-
carum et Yvice quociens regnorum nostrorum solemniter ut omnibus innotescant.
1 Kaynaldus: « pro\ ini
R iv N ii.iiiv . provinciarum •.
Reg Val.: teneantar -.
■ A'.k Val. add in
a> i45i Alfonso V et Aragona e i Prelati ecc. dei '-noi stati 193
la quorum testimonium presens publicum instrumentum Beri iussimus nostra
bulla aurea inpendonti muniendum.
Datum et aetum e,st hoc in castello ville Turris Octavi de distrietu civitatis
nostre Xeapolis die sexto mensis Ianuarii anno a Nativitate Domini millesimo
quadringentesimo quinquagesimo primo regni nostri Sicilie citra farum anno deci-
moseptimo, aliorum vero regnorum nostrorum tricesimo sexto presentibus venc-
rabilibus in Christo Patribus lohanne Garsia ' Episcopo Maioricarum confessore,
( iisperdo Pardo Episcopo Segobricensi, religioso fratte Ludovico dez Puig claverio
ordinis beate Marie de Montesia et milicie sancti Georgii consiliariis nostris dilectis
Bernardo Rovini decretorum doctore sacri palacii apostolici auditore procurato-
reque Rmi in Christo patris domini Alfonsi de Borgia tituli sanctorum quatuor Coro-
natorum Cardinalis et Episcopi Valentini ac Ludovico Cardona in sacra pagina pro-
fessore canonico Elnensi ac procuratore venerabilis in Christo patris Galcerandi
Albert Episcopi Elncnsis.
Signum Alfonsi Dei grada Regis Aragonum, Sicilie citra et ultra farum, Valencie,
Hierusalem, Hungarie, Maioricarum, Sardinie et Corsice, comes Barellinone, dux
Athenarum et Neopatrie ac eciam comes Rossilionis et Ceritanie, qui predicta conce-
dimus, laudamus, fìrmamus et iuramus. Rex Alfonsus. Testes sunt qui predictis inter-
fuerunt illustrissimus Ferdinandus de Aragonia dux Calabrie filius primogenitus et
locumtenens generalis elicti serrhi domini Regis in dicto regno Sicilie citra farum,
spectabilis magnilicus- ac venerabilis religiosus Eximenus Petrus de Corella Comes
Cocentayne, frater Dominicus Exarch monachus monasterii sanctarum crucum ordi-
nis Cisterciensis capellanus maior, Petrus de Bisulduno regii patrimonii generalis
conservato]-, Nicolaus Anthonius de Montibus de Capua fisci advocatus, Michael
Ricius de Neapoli legum doctores Galcerandus Mercader consiliarii Gabriel Curiale
camerarius Franciscus Simyer armorum uxerius milites et Periconus de Nasello
s riha serrhi domini Regis predicti.
Signum mei Arnaldi Fonolleda prothonotarii serenissimi : domini Regis predicti,
qui de ipsius mandato premissis interfui atque scribi feci et clausi. Corrigitur in
lineis IP < in nostris felicibus », XII1 « successiones », XXVII1' «et» et XXVIIP
« scil. quod», XXXIII1 « ex Episcopis » et alibi in eadem « et declarare per meram
iusticiam predicta4 ».
In graciarum Valentie primo dominus Rex mandavit michi Arnaldo Fonolleda :
in cuius posse firmatili-' et in manibus domini Cardinalis iuratur. ' Pro. Vidit P. cons.
generalis.
Quare prò parte prelatorum, cleri et ecclesiasticarum personarum predictorum
uobis fuit humiliter supplicatum ut preinsertis regiis litteris cum omnibus in eis con-
tentis capitulis, articulis et clausulis prò illorum susbsistencia firmiori robur aposto-
lice confirmacionis adiicere' de benignitate apostolica, dignaremur. Nos igitur qui
1 Reg. Val.: gratis . sottintendendo forse Dei i Raynaldus infatti ha: l>ei gratis .
'-' Reg. Val.: - magnifici >.
Rii. Val.: serendissirai ■ .
< Correzioni relative all'originale, non tutte identificabili.
■ ffgg, i ai Fanolleda -.
1 ! Reg Val.: tir.' • e iui .' •.
r Reg. Val.: adijecer.; • .
l'M Alfonso V ti' Aragona e i Prelati ecc. dei suoi stati a. 1451
Illius vicem gerimus in terris qui pacem et concordiam nutrit in sublimibus et pacem
ipsam iure hereditario discipulis ac aliis Christi fidelibus reliquit1 in discessu, huius-
modi supplicacionibus inclinati premissas litteras ac omnia in eis contenta auctoritate
apostolica et ex certa sciencia harum serie confìrmamus, laudamus et approbamus,
firma, perpetua rataque et grata habemus ac presentis - scripti patrocinio commu-
nimus supplentes omnes et singulos defectus si qui forsan intervenerint in eisdem ac
decernentes ut nemini liceat prefatos prelatos ac clerum, ecclesias ecclesiasticasque
personas, seculares vel regulares, religionem miliciam Montesie, pia loca et alia
desuper nominata contra earumdem insertarum litterarum et Capitulorum in eis con-
tentorum tenorem in aliquo molestare, impedire, perturbare vel inquietare aut eorum
possessiones, iura, fructus, redditus et proventus, decimas, primicias ac bona mobilia
vel immobilia auferre vel ablata retinere, :1 minuere seu ab eis onera, imposiciones
aut exactiones imponere, exigere, extorquere vel eos quibusvis vexacionibus fatigare
aut quominus libere et integre habeant, possideant et teneant, percipiant, * recipiant
vel percipere5 aut recipere valeant, sed ea omnia integre conserventur prelatis,
ecclesiis ecclesiasticisque personis et aliis superius nominatis necnon prout etc. irri-
tum et inane si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate scienter vel igno-
ranter actemptatum forsam est hactenus vel imposterum contigerit actemptari. Si
qua igitur ecclesiastica secularisve persona quacunque ecclesiastica vel mundana
dignitate prefulgeat de cetero contra ea vel aliquod premissorum directe vel indi-
recte per se vel per alium seu alios quovis quesito colore seu modo impedire, tacere
vel ordinare, permittere aut procurare, venire presumpserit seu actemptaverit quo-
ciens et quomodo id fecerit vel actemptaverit excommunicacioni et sollemni eciam
anathemati subiaceat ipso facto et hoc presenti irrifragabili edicto auctoritate et
sciencia premissis excommunicatam et anathematizatam esse decernimus et eciam
declaramus ac prò tali haberi denunciamus volumus et mandamus donec integra
satisfacione premissa munus absolucionis meruerit obtinere potestatis honorisque sui
careat dignitate, rea quoque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cogno-
scat ac a sacratissimo corpore et sanguine Dei et domini redemptoris nostri Iesu
L'hristi aliena fiat atque in extremo examine districte subiaceat ultioni. Nulli ergo etc.
nostre eonfìrmacionis, laudacionis, approbacionis, commutacionis, supplecionis, consti-
tucionis, declaracionis, voluntatis, denunciacionis et mandati infringere etc.
Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnacionis dominice millesimo
quadringentesimo quinquagesimo, octavo kal. februarii Pontificatus nostri Anno
Quarto, '
De curia- A. de Magio.
Da Reg. Val. 423, t. 139'-142v (Archivio segreto Vaticano, gualche brano è presso
O. Raynaldus, .(//;/ nel. ad a 1451, x, ed. Mansi, IX, 576s., ove l'erronea data «MCDLiX.
Reg.
Vili. :
• relinquii ..
Reg.
Val. :
■ presenti •.
Reg.
Va!. :
* i . timu I, .
Reg.
Val.
partii ipanl
/.:
Val. :
• pai iti ipai e
La conferma di Niccolo \ e. pertanto del 25 gennaio 1451
a J452 Indulto circa /e nomine ecclesiastiche in Savoia 195
kaL februarii pontificatus nostri anno ni». Il Mansi in nota al Raynaldus, insistendo sugli
anni di regno di Alfonso indicati nell'atto, vorrebbe rimandare il concordato al 1452 e con eg
vere le note cronologiche della bolla anticipandola al 1450 correggi MCCCCLIX in mccccxux),
nel qual caso, dice, nulla avrebbe a vedere col concordato. 11 Reg. Vat. 423 stabilisce la
lezione e con ciò la data giusta.
XXX.
INDULTO DI NICCOLÒ V A LODOVICO DUCA DI SAVOIA
CIRCA LL NOMINE ECCLESIASTICHE.
IO ;i limilo 1452.
Nicolaus Episcopus Servus Servorum Dei. Ad futuram rei memoriam. Etsi ex
paternae charitatis affectu quorumlibet ' statui pacifico, et tranquillo in votivis con
fovendo profectibus assiduae sollicitudinis cura libenter intendimus, congruit tamen
nos Catholicos Principes, nobis et Apostolicae Sedi devotos quo2 id a nobis sincere
requiritur propensioribus favoribus prosequi ne status sui dispendia subeant, et
quaevis ipsos conturbet adversitas intestina ; Hinc est quod quamvis Sedis praedi-
ctae providentia circumspecta actus suos sub eo semper dirigat rationis modera-
mine, ne in cuiusquam protendantur praeiudicium vel offensam, nihilominus Dile-
ctum Filium Nobilem Virum Ludovicum Ducem Sabaudiae, qui uti Catholicum
decet Principem nobis, et dictae Sedi piene assurgens obedientiae debito prò suae
devotionis affectu a nobis attolli meruit, favore benevolentiae specialis eo conside-
rationis nostrae respectu prosequi volentes quo firma fiducia, omnem sibi tollat
suspicionis causam, ne ex promotione quorumvis ad quorumeumque Ecclesiarum,
vel Monasteriorum infra districtum sui temporalis dominii consistentium regimina,
seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis dignitatibus dispositioni nostrae reser-
vatis ibidem consistentibus quibuscumque personis per nos faciendis sui status sue-
cedat dispendium, aut alia quaevis adversitas intestina praefatum Ducem harum
serie certum reddimus, et sibi.promittimus, quod ipso, et dominio huiusmodi in
integritate dictae obedientiae persistentibus ad quarumeumque Metropolitanarum,
et aliarum Cathedralium Ecclesiarum regimina,3 aut dignitates Abbatiales intra
districtum praedictum neminem praeficiemus, seu illis de quorumeumque personis
non providebimus, nisi habitis prius per nos intentione et consensu ipsius Ducis
de personis idoneis ad huiusmodi regimina, seu dignitates promovendis, vel de
quarum personis tales provisiones fuerint faciendae, de aliis vero dignitatibus vide-
licet post Pontificales maioribus, et Prioratibus Conventualibus, ac aliis4 disposi-
tioni nostrae generaliter reservatis in districtu praefato personis providebimus ido-
neis non nisi fuerint de locis ditionis ipsius Ducis, aut sibi gratae, vel acceptae de
1 La cupia vatic. : ■ quovislihet ».
'- La copia vati.. qubmodo e dovrà essere: « quando •.
' TraiWs: • Metropolitanarum, vel alia,rum Cathedralium earunJem regimina..
* Trattes: « alias ».
1% Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1515
aliis locis oriundae. Praeterea Prioratus Tallueriarum,1 Ripaliae et Novalitii, ac Prae-
posituram Montis Iovis, quae in conlìnibus huiusmodi dominiorum consistunt, si et
cum illos vacare contigerit, nulli conferemus, nisi similiter prius ab ipso Duce eius
intentione habita de personis quibus fuerint conferendi. Gratias autem expectativas,
et speciales reservationes quaslibet cum quibusvis, quae ex illis descendunt provi-
dendi mandatis in districtu praedicto personis dumtaxat, quae locorum eiusdem
distrìctus alienigenae, vel extraneae non fuerint, nisi fortassis eiusdem Ducis con-
sensus aliis personis super huiusmodi gratiis obtinendis suffragetur, concedemus.
Quod si fortassis ex importunitate petentium, aut per praeoccupationem, seu alias
inadvertenter per rros contra praemissa quasvis provisiones, praefectiones, et colla-
tiones fieri, aut alias quicquam concedi contigerit,2 auctoritate Apostolica earumdem
praesentium tenore statuimus, declaramus et decernimus ea omnia utpote praeter,
et contra mentem nostrani a nobis extorta,3 et quaecumque inde secuta, cum pro-
cessibus inde prò tempore habitis, quasvis etiam in se censuras, et poenas conti-
nentibus nullius fore roboris, vel momenti, ipsisque processibus minime intendendum
sive parendum esse, nec censuras, et poenas huiusmodi quemquam arctare, sed
illas, et eosdem processus poenitus haberi debere prò infectis. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostrae promissionis, statuti, declarationis, et consti-
tutionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei, et Beatorum Petri et Pauli Aposto-
lorum eius se noverit incursurum.
Dat. Romae apud Sanctum Petrum, anno Incarnationis Dominicae millesimo
quadringentesimo quinquagesimo primo. Quarto Id. Ianuarii, Pontificatus nostri
anno quinto.
Da Traités publics de la royale Maison de Savoie, V, Turin 1836, 160 s. in nota, colla-
zionata la copia autentica del notaio Manfredo Pellerino, munita di dichiarazione del valore
giuridico della copia per parte del Nunzio a Torino Giulio Ottinelli in data 26 maggio 1587,
in AA. Arni. I XV III 721 (già Arni. Il, e. IX, n. 46) nell'Archìvio segreto Vaticano.
La concessione di Niccolò V fu oggetto delle seguenti interpretazioni ed estensioni.
1. - Leone X.'
27 maggio 1515.
Benignitas Sedis Apostolicae consueta, ea quae per Romanos Pontifices, prò Catholico-
rum Prineipum prospero, et tranquillo statu ac indemnitate, et animarum salute provide
concessa comperit, libenter approbat, et innovat, eisque Apostolici muniminis robur adjicit,
ac de novo concedit, et alias in iis providet, prout in Domino prospioit" salubriter expe-
dire. Dudum si quidem felicis recordationis Nicolaus V. quondam Ludovico Sabaudiae Duci
pia vatic. : . Salutianitn .
La i opin i ti ii i in ingat .
1 itracta •
" Dei brevi pontifici anteriori a quello di Innocenzo XII si danno sultani,, quelli .li Leone X e di Clemente Vili
vengono ricordati da Più VII n. o).
Xtg. Val./ . conspicit ».
a. 1515 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 197
tunc in humanis agenti, ne ex promotione quorumvis, ad quarumeumque Kcclesiarum,
voi Monasteriorum, infra distrietum sui temporalis dominii consislentium, Regimina, seu
Provisionibus quibuslibet de quibusvis Dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis inibì
consistentibus, quibuscumque Personis per eum faciendis, sui Status succederei dispendium,
aut alia quaevis adversitas intestina, praefàtum Ducem per suas literas certum reddidit. et
sibi promisit, quod Ipso, et Dominio hujusmodi in integritate obedientiac dictae Sedis per-
sistentibns ad quarumeumque Metropolitanarum, vel aliarum Cathedralium Ecclcsiarum
regimina, aut Dignitates Abbatiales mira distrietum praedictum, Xeminem praeficeret, seu
illis de quarumeumque ' Personis, non provideret, nisi habitis prius per eum intentione, et
consensi! ipsius Ducis de Personis idoneis ad huiusmodi Regimina, seu Dignitates promo-
vendis, vel de quarum Personis tales Provisiones forent faciendae, de aliis vero Dignitatibus,
videlicet post Pontificales, majoribus, et Prioratibus Convenlualibus, ac aliis dispositioni
Apostolicae generaliter reservatis in districtu praefato Personis provideret idoneis, non nisi
forent de locis Ditionis ipsius Ducis, aut sibi gratis, et acceptis de aliis locis oriundae. Prae
terra Prioratus Talueriarunv' Ripaliae, et Novalitiae, ac Praeposituram Montisjovis, qui in
confinibus hujusmodi dominiorum consistebant, si et eum illa' vacare eontingeret nulli con-
l. net, nisi similiter ab ipso Duce ejus intentione habita de Personis. quibus forent confe-
rendo Gratias autem expectativas, speciales reservationes quaslibet, eum quibuslibet, quae
ex illis descendebant providendi mandatis in districtu praedicto Personis dumtaxat, quae
locorum ejusdem districtus alienigenae, vel extranei non forent, nisi lorsan ejusdem Ducis
consensus aliis Personis, super hujusmodi gratiis obtinendis suffragaretur concederet; quod
si forsan ex importuniate petentium, aut per praeoeupationem, seu alias inadvertenter per
eum eontra praemissa quasvis Provisiones, Praefectiones, et eollationes lieri, aut alias quic-
quam concedi eontingeret; statuii, et decrevit ea omnia, utpole praeter, et eontra Mentem
suam ab eo extorta, et quaecumque inde secuta, eum processibus inde prò tempore habitis,
quasvis etiam in se Censuras, et poenas continentibus, nullius foie roboris, vel momenti, ipsis-
que processibus minimo intendendum, sive parendum esse, nec Censuras, et poenas hujus-
modi quempiam arctare, sed illas, et eosdem processus penitus haberi deberi prò infectis. Et
deinde Sixtus IV. per suas literas statuii, et ordinavit, ut nullus Alienigena,seu alterius Natio-
nis, vel Dominii Clerieus, vel cujusvis Ordinis Regularis, qui non esset de Ducatu, Ditione.
vel Dominio hujusmodi oriundus, aut saltem verus. et actualis illarum incola cujuscumque
dii:nitatis, status, gradus, ordinis, vel condicionis existeret, Beneficia ecclesastica, saecularia,
vel cujusvis Ordinis Regularia eum cura vel sine cura, quaecunque, quoteunque et qualia-
eunque forent ex tunc deinceps vigore literarum quaruncunque gratiarum expectativarum
sub quacunque verborum forma emanarent, acceptare, seu obtinere possit," nec ei jus ali-
quoJ acquireretur ; ac decrevit, locorum Archiepiscopos, Episcopos, necnon Monasteriorum
Abbaies prò tempore existentes, ac Conventus, earundem dictarunv Ecclesiarum Capitula,
et quosvis alios Ordinarios, obtentu praedictarum literarum, sub quavis verborum forma et
expressione, etiam eum specifica, et individua statuti, et ordinationis hujusmodi derogatione a
Sede praefata, vel Legatis ejusdem ex tunc in antea impetrandarum, et processuum haben-
Jorum per easdem quasviss caensuras, et poenas in se continentium ad receptionem alicujus,
> Reg.
1 ni.
« cederei .
■Reg.
Val.
■ quorumcumqiK-
■ Reg.
Vat.
■ Salutiaram •.
' R>s.
Val.
. Ulos».
'Reg.
Vat.
■ facicndi •
■ Reg.
Val.
• > posset » .
' Reg.
Vat.
• dictarumque .
» Reg.
Vat.
add. i li. ira •.
198 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1516
vi] aliquorum ad Beneficia hujusmodi adversus statutum, et ordinalionem praedictam com-
prili minimi debere, seu posse, nccnon censurae processus, et poenae hujusmodi, etiamsi
literae, etiam motu proprio, et ex certa scientia emanarent minime arctarent, sed habe-
rentur prò cassis, irrilis, et infectis; et successive Innocentius Vili, literas Sixti Praedeces-
soris hujusmodi, ac omnia, et singula in eis contenta per alias suas literas approbavit. Ac
demum Julius II. Romanus Pontifex Predecessor noster singulas Sixti, et Innocentii Praede-
cessorum literas hujusmodi ex certa scientia similiter innovavit, et approbavit, ac perpetuae
firmitatis robur obtinere debere decrevit.1 Quodque illis per quascumque clausulas etiam
derogatoriarum derogatorias, seu fortiores, et insolitas nullatenus derogatum esse censeretur,
nisi illorum toto tenore, ac de verbo ad verbum, et nihilommisso inserto, necnon de spe-
ciali, et expresso praefati Caroli, et prò tempore existentis, Sabaudiae Ducis consensu, eadem-
auctoritate decrevit, et nihilominus prò potiori cautela praemissa omnia de novo statuit, et
ordinavi!. Ac idem Julius Praedecessor piae memoriae Bonifacii Papae Vili, etiam Praede-
cessoris Nostri, qui quondam Amedeo Corniti Sabaudiae tunc in humanis agenti per suas
literas indulserat, ut nullus Delegatus, vel Subdelegati^ ab eo executor, seu etiam Conser-
vator a Sede praedicta deputatus posset in ejus1 Personam exeommunicationis, et in terras
suas interdicti sententias promulgare sine speciali mandato Sedis eiusdem, faciente plenam,
et exprcssam, ac de verbo ad verbum de Indulto hujusmodi mentionem, vestigiis inhae-
rendo; Dilecto lilio Nobili viro Carolo Sabaudiae Duci indulserat,' ut nullus Delegatus, seu
Subdelegatus per literas Apostolicas in suam, ac Uxoris, et Liberorum11 Personam' exeom-
municationis sententiam promulgare posset,:i absque ejusdem Sedis speciali facultate facientee
plenam, et expressam, ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Quodque
in locis Ecclesiastico interdicto, etiam cura hujusmodi licentia suppositis, si eum ad illa
declinare, vel in eis residere contingeret Missas, et alia Divina Officia, etiam apertis januis,
Ecclesiarum Campanis pulsatis, et alta voce, exeommunicatis, tamen, et interdictis exclusis
celebrari, necnon Ecclesiastica Sacramenta quaecunque, alias tamen rite, sibi, et eisdem
Uxori, et Liberis ministrari tacere, et illa suscipere, libere, et licite valeret, et valerent per
alias suas literas indulsit. Et sicut exhibita nobis nuper prò parte dicti Caroli Ducis petitio con-
tinebat quamplura alia, et diversa privilegia, concessiones, gratiae, et indulta, tam ■ per Roma-
nos Pontifices, quam Imperatores, et Reges dicto Duci concessa tuerunt, prout in praedictis
continetur," et aliis litteris Apostolicis, ac ipsorum Imperatorum, et Regum desuper respe-
ctive confectis literis plenius dicitur contineri. Quare: prò parte dicti Caroli Ducis, Nobis fuit
humiliter supplicatum, ut singulis literis praedictis, ac omnibus, et singulis aliis privilegiis,
concessionibus, gratiis, et indultis Duci, et Nationi Sabaudiae concessis prò illorum sub-
sistentia firmiori, robur nostrae approbationis adjicere, ac alias in praemissis opportune
providere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur, qui praefatum Ducem ejus de
Sede praedicta benemeritis id exigentibus speciali dilectionis affectu ex visceribus charitatis
prosequimur, hujusmodi supplicationibus inclinati, singulas* literas praedictas, et in eis con-
tenta quaecunque, ac quatenus sint in usu omnia, et singula privilegia, concessiones, gratias
et indulta, tam per Romanos Pontifices, et quae Sacris Canonibus non contraria, quam per
1 Reg. Co/, om.
Da mnenh eadi mque ».
Reg, IV//. add. - suorum ».
l'ai. : ■ personas ».
>i<H. Val.: ■ possit .
• AVr. Val.: • absque licentia eiusdem --edis speciali faciente
amenti. • qaac lam .
- Documenti: continentur
" Documenti ■ singulis ».
a 1516 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 199
[mperatores, Regesque, Duci, et Xationi Sabaudiae concessa, ex certa scientia, auctoritate Apo-
stolica tenore praesentium approbamus, renovamus. ' et continnamus, ac perpetuae firmitati
robur obtinere, et inviolabiliter observari d :cernimus;! supplenti 5 bmnes, et singulos defe-
ctus juris, et lacti. qui forsan intervenerunt3 in eisdem. Et nihilominus praemissa omnia, el
singula prout per praedictos Praedecessores, Imperatores, et Reges 1 oncessa fuerunt, de novo
lini i>, el indulgemus, ac statuimus, et ordinamus, quod' illis, ac praesentìbus literis
nullo unquam tempore, etiam per Sedem eandem derogari possit, nec derogatum censeatur,
nisi de toto tenore, et data praesentium pkna, specifica, individua, specialis et expressa, ac
d • verbo ad verbum, non autem per clausulas generales idem importantes, mentio fiat, et
ipsius Caroli, et prò tempore existentis Sabaudiae Ducis expressus accedat assensus, et sic
per quosvisjudices, et Commissarios, edam càusarum Palatii Apostolici Auditores in quibus-
vi> causis, et instantiis judicari, et definiri debere sublata eis, et eorum cuilibet quavisaliter
judicandi, et interpretandi facilitate, et auctoritate, et quidquid secus super hiis" a quoquam
quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contingeret attentari, irritum, et inane fore decer-
nimus, et declaramus. Quocirca venerabilibus Fratribus Archiepiscopo Taurinensi, et Mauria
nensi, ac Bellicensi Episcopis, et eorum Vicariis, seu Officialibus per Apostolica scripta man-
damus, quatenus ip-i, vel duo, aut unus eorum per se, vel alium, seu alios praesentes literas,
et in eis contenta quaecunque, uhi, et quando opus fuerit, ac quoties prò parte di ti Caroli,
et prò tempore existentis Sabaudiae Ducis super hoc tuerint requisiti solemniter puhlican
tes, ac eis in praemissis efficacis defensionis praesidio assistentes faciant auctoritate nostra
litteras, privilegia, concessiones, gratias, et indulla praedicta tirmiter observari, ac ipsum
Ducem illis pacirice gaudere: non permittentes eum desuper per quoscunque quomodolibet
indebite molestati, contradictores per Censuram Ecclesiasticam, appellatione postposita com-
p scendo; non obstantibus constitutionibus, et ordinalionibus apostolicis ac omnibus aliis/
quae in singulis literis praedictis concessum fuit non obstare contrariis quibuscunque, aut
si aliquibus communiter vel divisim ab eadem sit Sede indultum, quod interdici, suspendi,
vii exeommunicari non possint per literas Apostolicas non facientes plenam, et expressam,
ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Caeterum quia difficile foret prae-
sentes literas ad singula, in quibus de eis fides forsan facienda foret loca deferre," volumus,
et eadem auctoritate Apostolica decernimus, quod ipsarum transumptis manu publici Notarii
subscriptis et sigillo alicujus Praelati Ecclesiastici, vel Personae in dignitate Ecclesiastica
constitutae. aut Curiae Fìcclesiasticae munitis* in judicio, et alibi ubi opus fuerit, eadem prorsus
rides adhibeaiur, quae adhiberetur eisdem praesentibus, si forent exhibitae, vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae approbationis, innovationis, confir-
mationis, decreti, suppletionis, concessionis, indulti, statuti, ordinationis, decreti, declara-
tionis, mandati, et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire; si quis autem
hoc attentare praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, ac Beatorum Petri, et Pauli
Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud Sanctum Petrum, anno
Incarnationis Dominicae MDXV. sexto kalendas Junii," Pontificatus nostri anno tertio.
Da Documenti da' quali fu compi ovato, che In vaauua apud Sedem resti , 0 inpresa iteli' Indulto conceduto da Nic-
colo V. alla reale Casa diSavoja, s. I. et a., 10 15, collazionato il Reg. Vai. 1048, f. 174r-176» (Archivio segreto Vaticano
1 Reg. l'ai.: « innovamus .
- Documenti: decrevimus .
; Reg. l'ai.: si qui - intuì venerint ».
' Reg. Val.: ■ quodqut .
* Documenti «un.
« Reg. Val.: • illi- >.
* Documenti: • fi rei possi deferri ■.
' Documenti: muniiae .
' Documenti : • Millesimo qniogentesima quinto, decimo sexto lumi !
Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1595
2. - Clemente Vili.
19 giugno 1595.
I »ecet Romanum Pontificem, ea, quae a Predecessoribus suis Romanis Pontificibus, Per-
sonis Illustribus de Sede Apostolica benemeritis, praesertim Ducali dignitate fulgentibus
gratiose concessa noscuntur, approbare, et confirmare, aliasque desuper disponere, prout
conspicil in Domino salubriter expedire. Sane exhibila nobis nuper, prò parte Dilecti Filli
Caroli Emanuelis Sabaudiae Ducis lllustris, petitio continebat, quod alias postquam lelicis
recordationis Nicolaus Papa V. Praedecessor nosler bonae memoriae Ludovico Sabaudiae
Duci, tunc in humanis agenti,1 ne ex promotione quorumvis ad qnarumeunque Ecclesiarum,
vel Monasteriorum infra districtum sui temporalis domimi consistentium Regimina, seu pro-
visionibus quibuslibet, de quibusvis Dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis inibi
consistentibus quibuscunque, per dictum Praedecessorem faciendis Statui suo provenirci
dispendium, aut alia quaevis adversitas intestina praefatum Ducem certuni per suas litteras
reddiderat, et sibi promiserat quod Ipso, et Dominio hujusmodi in integriate obedientiae
Sedis Apostolicae persistentibus, ad quarumeunque Metropolitanarum, vel aliarum Cathe-
dralium Ecclesiarum Regimina, aut Dignitates Abbatiales infra dictum Districtum, Neminem
praeliceret, seu illis de quibuscunque Personis non provideret, nisi habitis prius per Eum
intentione, et consensu ipsius Ludovici Ducis, de Personis idoneis ad Regimina, seu Digni-
tates Abbatiales hujusmodi promovendis, vel de quarum Personis tales provisiones forent
faciendae. De aliis vero Dignitatibus, videlicet post Pontiticales majoribus, et Prioratibus
Conventualibus, ac aliis- eidem dispositioni reservatis, in Districai praedicto consistentibus,
Personis provideret idoneis, de locis tamen ipsius Ludovici Ducis ditionis, aut sibi gratis,
et acceptis, de aliis locis oriundis; Praeterea Prioratus3 Tallueriarum, Ripaliae, et Novalitiae,
ac Praeposituram Montis Jovis, qui in confinibus domimi hujusmodi existebant, si et cum
illos vacare contingeret, Nulli conferret, nisi similiter ab ipso Ludovico Duce ejus intentione
habita de Personis, quibus collationes hujusmodi forent faciendae, gratias autem expectati-
vas et speciales reservationes ' quaslibet cum quibusvis, quae ex illis dependebant" provi-
dendi mandatis in Districtu praedicto Personis dumtaxat, quae locorum ejusdem Districtus
alienigenae, vel extraneae non forent, nisi forsan ejusdem Ludovici Ducis consensus aliis'
personis, super hujusmodi gratiis obtinendis suffragaretur, concederei. Quodque si forsan
ex importunitate petentium, aut per praeocupationem, seu alias inadvertenter per eundem
Praedecessorem contra praemissa, quasvis Praefectiones, et Praelationes fieri, aut alias quic-
quam concedi contingeret, statuerat, et decreverat, ea omnia, utpote praeter, et" contra Men-
tem suam ab eo extorta, et quaecunque inde secuta cum processibus inde prò tempore habitis,
quasvis etiam in se censuras, et poenas continentibus, nullius fore roboris, vel momenti.
Ipsisque processibus minime intendendum, seu parendum esse, nec Censuras, et penas
hujusmodi quempiam arctare, sed illas, et eosdem processus penitus haberi debere prò infe-
ctis. Piae memoriae Sixtus Papa IV. etiam8 Praedecessor noster per suas literas statuit, et ordi-
1 Documenti: ■ Immani, yenti».
■■■a uti : illis .
Sec. Biev.: > Prioratum .
Documenti: • expectativas speciales, reservationes .
i i bai .
• Documenti : • aliisque >.
' Sec. Tircv. om. • praeter ci .
/' ■ irnienti : • ci .
Iiiilnlio circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 201
navit, quod nullus Alienigena, seu alterius nationis, vel dominii, aut eujusvis OrdinisRegU
laris, qui non essi I de Ducati., ditione, vel domìnio hujusmodi oriundus, vel saltem verus,
el actualis illorum incola, cujuscunque dignitatìs, status, gradus, vel conditionis existeret,
Saecularia, vel cujusvis Ordinis Regularia cum cura, et sine cura quaecunque, quotcumque,
et qualiacunque forent Beneficia, ex tunc deinceps vigore literarum quaruncunque gratiarum
expectativarum, qua sub quacunque verborum torma emanarent, acceptare, seu obtinere,
nec jus aliquod acquirere posset, decrevitque locorum Axcfaiepiscopos et1 Episcopos, necnon
Monasteriorum Abbates prò tempore existentes, ac Conventus eorundem- dictarumque Eccle-
siarum Capitula, et quosvis alios Ordinarios, praetextu literarum hujusmodi, sub quavis ver-
borum forma, et expressione, ac cum specifica, et individua statuti, et ordinationis hujusmodi
derogatione a Sede praefala, vel ejus Legatis ex tunc, in antea impetrandarum, et proces-
suum halxndorum per easdem ctiam ' quasvis censuras, et poenas in se contincntium ad rece
piionem alicujus, vel aliquorum ad Beneficia praefata adversus statutum, et ordinationem
hujusmodi compelli minime debere, seu posse. Quodque Censurae, processus, et poenae hujus-
modi, etiamsi dictae literae, motu proprio, et ex certa scientia emanarent minime arctarent,
sed haberentur prò cassis, infectis, et irritis. Et deinde recol. mem. Innocentius Papa Vili,
similiter Praedecessor noster literas Sixti Praedecessoris hujusmodi, ac omnia, et singula in
eis contenta, per alias suas literas approbavit. Necnon successive Sanctae tnemoriae Julius
l'apa II. ctiam Praedecessor noster, Praedecessorum suorum literas hujusmodi ex certa
-.ientia similiter innovavit, et approbavit: decernens, quod illae perpetuae firmitatis robur
obtinere deberent. Quodque11 iliis per quascunque literas, etiam quasvis derogatoriarum ctiam1
derogatorias, seu fortiores, et insolitas clausulas in se continentes, nullatenus derogatum esse
oseretur, nisi illorum toto tenore, de verbo ad verbum, nihil penitus ommisso inserto, nec
non1 do speciali, et expresso,4 prò tempore existentis Ducis Sabaudiae consensi!, et nihilominus
prò potiori cautela praemissa omnia de novo statuit, et ordinavit, idemque Julius Praedeces
sor similis memoriae Bonifacii Papae Vili, pariter Praedecessoris nostri, "' qui bonae memo
riae Amedeo Corniti Sabaudiae, tunc similiter in humanis agenti, per suas literas indulserat
ut nullus Delegatus, vel Subdelegatus, Executor, aut Subexecutor a Sede praefata deputatus
posset in Personam ipsius Amedei Comitis exeommunicationis, et in ejus terras interdicti
sententiamf promulgare sine speciali mandato ejusdem Sedis laciente plenam, et expressam,
ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem, vestigiis inhaerendo: quondam
Carolo Sabaudiae Duci, etiam ; tunc in humanis agenti, ut nullus Delegatus, vel Subdelegatus
per literas Apostolicas in Suam, et Uxoris, ac Liberorum suorum Personas exeommunica-
tionis sententiam promulgare posset, absque ejusdem Sedis speciali licentia, faciente plenam,
et expressam, ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Quodque in locis
Ecclesiastico Interdicto, etiam cum hujusmodi licentia suppositis, si Eum ad illa declinare,
vel in eis residere contingeret, Missas, et alia Divina Officia, etiam apertisjanuisEcclesiarum,
et campanis pulsatis, ac alta voce, Excommunicatis tamen, et Interdictis exclusis, celebrari,
necnon Ecclesiastica Sacramenta quaecunque, alias tamen rite Sibi, et ejus Uxori, ac Liberis,
ministrari facere, illaque suscipere libere, et licite valeret, et valerent per alias suas Literas
indulsit, et demum piae mem. Leo Papa X. etiam Praedecessor noster, singulas literas prae-
fatas, et in eis contenta quaecunque, necnon omnia, et singula privilegia, concessiones, gra-
1 Documenti om.
- Documenti; earundem
' Documenti : Quu,l .
• Documenti adii. « nec ».
Documenti: • Praedecessoi noster»,
* Sec. Brev.: sententias >.
: Documenti: ci < .
Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1595
ti, in et Indulta. quaetam per Romanos Pontifices, quam Sacris Canonibus non contraria, per
Imperatores, et Reges pio tempori' existenti Duci, et Nationi Sabaudiae concessa fuerant,
ex certa etiam1 scientia per suas literas similiter approbavit, contìrmavit, et innovavit, ac
perpetuae tirmitatis robur obtinerc, et inviolabiliter observari debere decrevit, supplens
omnes, et singulos juris, et facti defectus, qui forsan intervenissent in eisdem. Et nihilo-
ininus praemissa omnia, et singula, prout per dictos Praedecessores, Imperatores, et Reges
concessa, indulta, statuta, et ordinata extiterant, de novo concessit, indulsit, statuit, et ordi-
navit. Decernens illis, et literis suis praedictis, nullo unquam tempore per Sedem eandem
derogari* posse, nec derogalum censeri, nisi de toto tenore, et data litterarum Leonis Prae-
decessoris hujusmodi piena, specifica, individua, specialis, et expressa, ac de verbo ad ver bum,
non autem per clausulas generales idem importantes mentio tìeret, et ipsius Caroli, ac prò
tempore existentis Sabaudiae Ducis, expressus ad id accederet assensus, et1 sic per quoscun
que Judices, et Commissarios, etiam causarum1 Palatii Apostolici Auditores, in quibusvis
causis,:1 et instantiis sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter judicandi, et interpretandi
facultate, et auctoritate judicari, et diffiniri debere, irritum quoque, et inane quicquid secus
super his a quoquam, quavis auctoritate scienter, vel ignoranter contingeret ' altentari - Sub-
sequenter similis memoriae Clemens Papa VII. etiam Praedecessor noster, singulas Literas
singulorum Praedecessor uni ' praedictorum, ac in eis contenta quaecunque, necnon omnia,
et singula privilegia concessiones, gratias, et indulta, tam per Romanos Pontilices quam etiam
dictis Sacris Canonibus minime contraria per Imperatores, et Reges Duci, ac Nationi Sabau-
diae hujusmodi concessa ex certa scientia per suas Literas approbavit, et confìrmavit, ac per-
petuae tirmitatis robur obtinere, et inviolabiliter observari debere etiam decrevit, supplens
omnes, et singulos juris, et facti defectus, si qui forsan intervenissent in eisdem. Et nihilo-
minus praemissa omnia, prout per dictos Praedecessores, ac Reges, concessa, indulta, statuta,
ordinata, et decreta fuerunt, de novo concessit, indulsit, ac statuit, et ordinavit, decernens
quoque illis, et praedictis Literis nullo unquam tempore per Sedem eandem etiam1 per
quascunque literas, etiam" quasvis generales, vel speciales, et implicite latissime extenden-
das, aut alias derogatoriarum derogatorias, efficacioresque, et insolitas clausulas, ac etiam
irritantia decreta, sub quacunque verborum expressione in se continentes nullatenus dero-
cari posse,'1 nec derogatum censeri, nisi de toto tenore, et data litterarum ipsius Cle-
mentis Praedecessoris, specialis, specifica, individua, piena, et expressa, ac de verbo ad
verbum, nihil ommisso, non autem per clausulas generales idem importantes mentio fieret,
et expresse appareret Romanum Pontificem illis derogare voluisse, aut causa urgens, et
sufficiens exprimeretur, ac hujusmodi derogatio per trinas distinctas Literas eundem teno-
rem continentes, tribus distinctis vicibus, praedicto Carolo, ac prò tempore existenti Sabau-
diae Duci, esset intimata, et insinuata, ipsiusque Caroli, et prò tempore existentis Sabau-
diae Ducis ad id expressus accederet assensus, et aliter factas derogationes, Nemini
suffragari, necnon quascunque praefectiones, provisiones, collationes, acceptationes, et alias
dispositiones in contrarium, etiam'1 per dictum Clementem Praedecessorem, et Sedem hujus-
modi prò tempore factas nullius roboris, vel momenti fore, nec aliquod jus, vel etiam
coloratura titulum possidendi tribuere, ac Carolum, et prò tempore existentem Ducem,
necnon Personas Ducatus, Dominii, et Ditionis hujusmodi,7 literis derogatoriis, et decretis
1 Documenti om.
Documenti: • denegari ■.
Documenti: • casibue ■.
* Documenti: • contiperii ».
' Documenti: • et ■.
'■ Documenti: 'possct».
' Docuiiunli add. « pio tempore facta^ • !
a. 1595 [mlulto etica le nomine ecclesiastiche in Savoia 203
super illis processihus, ac illorum executoribus, eorumqm mandatis, et executionibus parere
minime teneri, sed illis fìrmiter resistere, ac literarum earundem executionem ' omnino
impedire ; nce ratione resistentiae hujusmodi Censuris Ecclesiasticis per eosdem execu-
tores, et subexecutores innodari posse, et2 sic per quoscunque judicari, et diffiniri debere,
ac irritum decernens, et inane si secus super his a quoquam contingeret" attentari. Demum
>imilis mem. Julius Papa III. etiam Praedecessor noster per suas l.iteras praemissa con-
lirmavii. Novissime autem, et postremo bon. mem. Gregorius Papa XIII. etiam Praede-
cessor noster, singulas praedictorum Praedecessorum Literas, et in eis contenta quae-
cunque, ac omnia et singula privilegia, concessiones, gratias, et indulta, tam per Romanos
Pontifices, quam Sacris Canonibus minime contraria per Imperatorcs, et Reges, Duci, ac
N'ationi Sabaudiae hujusmodi concessa etiam confirmavit, et approbavit; ac etiam irritum,
et inane decrevit quicquid secus super his a quoquam, quavis auctoritate scienter, vel igno-
ranter contingeret' attentari, prout in singulis Literis praedietis plenius dicitur contineri Nos
ìu'itur attendentes sincerum devotionis affectum, quem idem Dilectus Filius Carolus lana
nuel modernus Sabaudiae Dux Illustri-- erga nos, et Romanam gerit Ecclesiam; ejusque illi-
hatam fidei constantiam promereri, ut Eum specialis gratiae favore prosequamur, ipsumque
Carolum Emanuelem Ducem a quibusvis exeommunicationis, suspensionis, et interdicti,
aliisque Ecclesiasticis interdictis, sententiis, censuris, et poenis a jure, vel ;ib homine quavis
occasione, et causis, si quibus quomodolibet innodatus existit, ad effectum praesentium dum-
taxat consequendum, harum serie absolventes. et absolutum foie censentes, suis in hac parte
porrectis nobis supplicationibus inclinati, supradictorum Praedecessorum literas, et in eis
contenta quaecunque, necnon omnia, et singula privilegia, concessiones, gratias, et indulta,
tam per quoscumque Romanos Ponlitices, quam' dictis Sacris Canonibus minime contraria,
per Imperalores, et Reges etiam quoscunque, Duci, et Xationi Sabaudiae hujusmodi con-
cessa, Apostolica auctoritate, tenori' praesentium perpetuo conlirmamus. et approbamus,
illisque plenariae, et inviolabilis Apostolicae firmitatis robur adiicimus, necnon omnes, et
singulos, tam juris, quam facti defectus, si qui forsan intervenerint" in eisdem supplcmus,
necnon ita per quoscunque Judices, et Commissarios quavis auctoritate fungentes etiam cau-
sarum Palatii Apostolici Auditores, ac etiam" Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales, etiam
de latere Legatos, aut quosvis alios in quibuscunque causis, et instantiis, sublata eis, et eorum
cuilibct quavis aliter judicandi, et interpretandi facilitate, et auctoritate judicari, diffiniri, et
interpretari debere, necnon irritum decernimus, et inane, quicquid secus super his a quo-
quam, quavis auctoritate, scienter, vel ignoranter contigerit attentari. Non obstantibus con-
stitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, necnon omnibus illis aliis, quac in literis singulis
supradictis; concessa sunt non obstare, caeterisque contrariis quibuscunque. Datum Romae
apud Sanctum Marcum sub annulo Piscatoris, die decimanona Junii, anno millesimo quin-
gentesimo nonagesimo quinto. Pontilicatus nostri anno quarto.
Da Documenti ecc., toc. cit. 22-28, collazionala la minata in Sec. Brev.228, f. 208 213 (Archivio della Segreteria
del Brevi).
1 Documenti: • ezecutioni »,
- Dncumenti'om.
Documenti: > contigerit ■.
' Documenti adii. « in •.
•'• Documenti : • intervenissent ».
• Sec. Brev. om.
' Documenti: • siippositis ».
204 Indulto circa le i/mii/iit' ecclesiastiche in Savoia a. 17<x>
:'>. - Innocenzo XII.
3 luglio 1700.
Cum dudum lei. record. Nicolaus Papa V Praedecessor noster tunc in humanis agen-
tem Ludovicum dum vixil Sabaudiae Ducem specialis favore benevolentiae prosequi volens,
ut oranem ci tolleret suspicioni* causam ne ex promotione quorumvis ad quarumcumque
Ecclesiarum vel monasteriorum intra districtiim sui temporalis dominii consistentium regi-
mina, seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis dignitatibus dispositioni Apostolicae reser-
vatis, inibì consistentibus quibuscumque personis per ipsum Nicolaum Praedecessor e m
faciendis Statui suo succederet dispendium, aul alia quaevis adversitas intestina praedictum
Ludovicum Ducem per quasdam suas litteras certum reddiderit, eique promiserit, quod
ipso, et dominio huiusmodi in integritate obedientiae Sedis Apostolicae persistentibus, ad
quarumcumque Metr.opolitanaruin, vel aliarum Cathedralium Ecclesiarum regimina, aut
dignitales Abbatiales infra districami praedictum neminem praefecisset, seu illis de quo-
rumcumque personis non providisset, nisi habitis prius per eum intentione, et consensu
ipsius Ludovici Ducis de personis idoneis ad regimina, seu dignitates Abbatiales huiusmodi
promovendis, vel de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias prout in
praedictis Nicolai Praedecessoris litteris desuper anno Incarnationis Dominicae MCCCCLI
quarto idus ianuarii sub plumbo expeditis, quarum tenorem praesentibus prò piene et sui-
ticienter expresso, et inserto haberi volumus, uberius dicitur contineri : et subinde ree. mera.
Leo X, Clemens VII, Iulius III, Gregorius XIII et Clemens Vili Romani Pontifices edam
Praedecessores nostri per suas pariter sub plumbo, vel in simili forma Brevis respective
expeditas litteras, quarum tenores praesentibus itidem haberi volumus prò expressis, supra-
scriptas Nicolai Praedecessoris litteras sub certis modo, et forma tunc expressis confirma-
verint, et approbaverint, novissime vero exortum fuerit dubium, an memorati Nicolai Prae-
decessoris Indultum, eiusque litterae praedictae, ubi de districtu temporalis dominii dicti
Ludovici Ducis mentionem taciunt, etiam citramontanas ipsi Ludovico Duci tunc subiectas
cìitiones comprehendant. Hinc est, quod Nos, qui aequi, bonique assertores in terris a Domino
constituti sumus, dubium huiusmodi secundum iustitiae regulas dirimere, ac ea quae a
Sede praedicta ad sublimimi! Principum Orthodoxae Fidei Delensorum, magnisque in Eccle-
siali! Dei merilis fulgentium favorem emanasse noscuntur, illibata conservare cupientes, de
nonnullorum venerabilium Fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium, et dilectorum filiorum
Romanae Curiae Praelatorum, qui iussu nostro dubium praedictum mature discusserunt,
Consilio, supradicti Nicolai Praedecessoris indultum, eiusque litteras huiusmodi, et citramon-
tanas eidem Ludovico Duci tunc subiectas ditiones comprehendere auctoritate Apostolica
tenore praesentium declaramus. Decernentes easdem praesentes litteras semper firmas,
validas et efficaces existere, et fore, suosque plenarios et integros effectus sortiri, et obti-
nere, ac illis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit, in omnibus, et per
omnia pienissime suffragari, et ab eis respective inviolabiliter observari, sicque, et non
aliter in praemissis per quoseumque ludices ordinarios et delegatos etiam causarum Palatii
Apostolici Auditores, ac S. R. E. praedictae Cardinales, etiam de latere Legatos, et dictae
Sedis Nuncios, aliosve quoslibet quacumque praeeminentia et potestate fungentes, et fun-
cturos, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpretandi facultate, et
auctoritate, iudicari, et derìniri debere, ac irritum et inane, si secus super his a quoquam
quavis auctoritate, scienter vel ignoranter contigerit attentari, non obstantibus praemissis,
ac constitutionibus, et ordinibus Apostolicis, nec non omnibus et singulis illis, quae in supra-
a. 1727 Indulto circa le umiline ecclesiastiche in Savoia 205
scriptis Nicolai, aliorumque Praedecessorum praedictorum litteris respective concessa sunt,
non obstare, caeterisque contrariis quibuscumque.
Datum Romae apud Sanctam Mariani Maiorem sub annulo Piscatoris die HI iulii MJ ICC,
Pontilìcatus nostri anno nono.
I. F. Cardinalis Albanus.
D.i Traités ecc. V, 160-163 (n. Vili), collazionata la minuta in Sec. Brev. 2038, f. 241 s. lArchlvlo della Segreteria
del Brevi .
4. - Benedetto XIII.'
29 maggio // i!/ .
Dudum felicis recordationis Nicolaus Papa V Praedecessor noster, tunc in humanis
agentem Ludovicum dum vixit Sabaudiae Ducem, ob eximia eius in Sederà Apostolicam
merita specialis favore benevolentiae prosequi volcns, ut omnem ei tolleret suspicionis cau-
sam, ne ex promotione quorumvis ad quarumeumque Ecclesiarum vel Monasteriorum infra
districtum sui temporalis Doininii existentium regimina, seu provisionibus quibuslibet de
quibusvis dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis, ibidem consistentibus quibuscum-
que personis per ipsum Nicolaum Praedecessorem laciendis Statui suo succederet dispen-
dium, aut alia quaevis adversitas intestina praefatum Ludovicum Ducem per quasdam suas
litteras certum reddidit, eique promisit quod ipso, et temporali eius Dominio- in integritate
obedientiae dictae Sedis Apostolicae persistentibus ad quarumeumque Metropolitanarum,
vel aliarum Cathedralium Ecclesiarum regimina aut dignitates Abatiales, nec non ad Prio-
ratus Tallueriarum, Ripaliae, et Novalitii, ac Praeposituram Montisiovis, quae in conlinibus
huiusmodi Dominii consistunt, neminem praefecisset, seu illis de quorumeumque personis
non providisset, nisi habitis prius per eum intentione, et consensu ipsius Ludovici Ducis de
personis idoneis ad regimina, seu dignitates Abatiales, Prioratus, et Praeposituram huiusmodi
promovendis, vel de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias prout in
praedictis Nicolai Praedecessoris literis desuper anno Incarnationis Dominicae MCCCCLI
quarto idus ianuarii sub plumbo expeditis plenius continetur, ac postmodum recolendae
memoriae Leo X, Clemens VII, Iulius ITI, Gregorius XIII, et Clcmens Vili Romani Ponti-
fices etiam Praedecessores nostri supradictas Nicolai Praedecessoris literas sub certis modo,
et torma tunc expressis confirmarunt, approbarunt, et innovarunt; Novissime vero piae
recordationis Innocentius Papa XII Praedecessor itidem noster dubium, quod exortum fuerat,
an memorati Nicolai Praedecessoris Indultum, eiusque literae praefatae, ubi de districai
temporalis Dominii dicti Ludovici Ducis mentionem faciunt, etiam citramontanas ipsi Ludo-
vico tunc subiectas Ditiones comprehenderent11 dirimere cupiens de nonnullorum tunc exi-
stentium Sacrae Romanae Ecclesiae Cardinalium, et Romanae Curiae Praelatorum, qui
iussu suo dubium praedictum mature discusserant, Consilio, supradicti Nicolai Praedeces-
soris indultum, eiusque literas huiusmodi, etiam citramontanas eidem Ludovico Duci tunc
subiectas Ditiones comprehendere declaravit, et alias prout in ipsius Innocentii in simili
torma Brevis die tertia iulii MDCC, ac eorumdem Leonis, Iulii, Gregorii, et utriusque Cle-
mentis Praedecessorum literis desuper respective emanatis, quarum et praedictarum Nicolai
Praedecessoris literarum tenores praesentibus prò piene, et sufficienter expressis, et de verbo
ad verbum insertis haberi volumus, uberius etiam continetur. Cum autem subinde nonnulla
1 Che in Trailés 436 diventa una volta Benedetto XIV, una volta Benedetto XII.
- Tra&és: Dominis .
3 Sec. Brev. add. e ? >.
206 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 172"
dubia saper intelligentia, et interpretatione dicti indulti excitata fuerint, aliaque fortasse
proures.su temporis enasci possenti Nos Illa secundum iustitiae, et aequitatis regulas e medio
tollero, et quamcumque aliorum dubiorum huiusmodi occasionem submovere, ac ea quae a
Sede praefata ad Sublimium Principimi Orthodoxae Fidei Delensorum, magnisque in Eccle-
sia Dei mentis fulgentium favorenti emanasse noscuntur, nedum illaesa conservare, sed
uberiori etiam, pleniorique interpretatione, quantum cum Domino possumus, adiuvare
cupientes, habita super his matura deliberatione, praedicti Nicolai indultum, ipsiusque Inno-
cernii declarationem, ac tam eorumdem, quam aliorum Romanorum Pontificum Praedeces-
sorum praedictorum literas praefatas, cum omnibus et singulis in eis contentis, et expressis,
auctoritate Apostolica tenore praesentium, confirmamus, approbamus, et innovamus, illisque
inviolabilis Apostolicae firmitatis robur adiungimus; praeterea eiusdem Nicolai Praedeces-
soris indultum, eiusque literas huiusmodi per inde habenda, censenda, et intelligenda (ore,
et esse, ac si specialiter, et expresse in eis de iure nominandi ad Ecclesias, Dignitates,
Prioratus, et Praeposituram praefatas mentio lacta fuisset, eorumque vigore Charissimo
in Christo Filio Nostro Victorio Amedeo Sardiniae Regi Illustri, ac moderno Sabaudiae
Duci, illiusque in eiusmodi Ducatu Successoribus, ipsis, et temporali Dominio praedicto
in integritate obedientiae eiusdem Sedis, sicut praemittitur, persistentibus ius nominandi
Nobis, ac Romano Pontifici prò tempore existenti personas idoneas ad Cathedrales. et
Aletropolitanas Ecclesias, ac dignitates Abatiales in praedicto temporali Dominio, quod
idem Victorius Amedeus Rex, ac modernus Dux de praesenti possidet, consistentes, atque
Prioratus, et Praeposituram praefatas in perpetuum competere et ad illos spedare, et
pertinere eadem auctoritate tenore praesentium decernimus, et declaramus, excipientes
tantum ab hac nostra dispositione, seu declaratione Cathedrales Ecclesias Casalensem,
Aquensem, et Alexandrinam Provinciae Mediolanensis, in quarum tamen provisioni bus
praxim, et stylum hactenus in eis observari solitum, imposterum etiam servari, et retineri
volumus, et mandamus. Decernentes ipsas praesentes literas semper firmas, validas, et efh-
caces existere, et fore, suosque plenarios, et integros effectus sortiri, et obtinere, ac illis, ad
quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit, in omnibus, et per omnia pienissime
suffragari, et ab eis respective inviolabiliter observari debere: quascumque vero provisio-
nes, et alias dispositiones de Ecclesiis, dignitatibus Abatialibus, Prioratibus, et Praepositura
praefatis sub praesenti dispositione, et declaratione comprehensis, nunc, et prò tempore
quandocumque, et quomodocumque, ac ex quibusvis personis vacantibus, aliter quam ad
ipsius Victorii Amedei Regis, eiusque Successorum Sabaudiae Ducum nominationem prò
tempore quomodolibet faciendas, et inde secuta, nulla, et invalida fore, et esse; sicque, et non
aliter in praemissis per quoscumque Iudices ordinarios, et Delegatos, etiam causarum Palatii
Apostolici Auditores,ac eiusdem Sacrae Romanae Ecclesiae Cardinales, etiam de Latere Lega-
tos, et dictae Sedis Nuncios, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi, et inter-
pretandi facultate, et auctoritate, iudicari, et definiti debere, ac irritum, et inane, si secus
super his a quoquam quavis auctoritate, scienter, vel ignoranter contigerit attentati. Non
obstantibus praemissis, ac constitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, nec non omnibus,
et singulis illis, quae in supradictis Nicolai, Innocentii, aliorumque Praedecessorum prae-
latorum literis respective concessa sunt non obstare, caeterisque contrariis quibuscumque.
I >atum Romae apud Sanctum Petrum subannulo Piscatoris die XXIX maii MDCCXXYII,
l'ontilicatus nostri anno tertio.
Pro D. Cardinali Oliverio
C. Archiepiscopus Emissenus.
Da Traitts ■ .. . Il, 136-439 (n. CIV), collazionata la minuta in Sei. Brev. 2740, f. oi-c>L' e 97 (Archivio della Segre-
Urla dei Brevi , . tu pero rei .i la data • 24 • maggio ; ivi. f. l)3-9j, sta la seguente altra redazione, senza data, in fondo
alla quale si legge, di mano del Papa, . Expediatur die XXIX Maij 1727 iuxta praesentem formulam V. M.
a. 1727 Indulto circa />■ nomine ecclesiastiche in Smetti 20j
4-fl. - Benedetto XIII.
Alias felicis recordationis Nicolaus PP. V Praedecessor noster Ludovicum Sabaudiae
Ducem tunc in humanis lyentem ob eius eximia in Sedem Apostolicam merita specialis
benevolentiae favore prosequi volens per suas litteras unum reddidit, et sibi promisii, quod
ut omnem ei tollerei suspicionis causam, ne ex promotione quommvis ad quarumeunque
ecclesiarum, vel monasteriorum inlra districtum sui temporalìs dominii existentium regi-
mimi, seu pròvisionibus quibuslibet de quibusvis dignitatibus dispositioni Apostolicae reser-
vatis, ibidem consistentibus, quibuseumque personis per ipsum Xicolaum Praedecessorem
Eaciendis, status sui succederei dispendium, aut alia quaevis adversitas intestina, ipso, et
temporali eius dominio in integritate obedientiae Sedis Apostolicae persistentibus, ad qua-
rumeumque metropolitanarum, vel aliarum cathedralium eo lesiarum regimina, aut digni-
tates abbatiales, nec non ad prioratus Tallueriarum, Ripaliae, et Novalitii, ac praeposituram
Montis Iovis in continibus huiusmodi dominii existentes, neminem praefecisset, seu illis de
quorumeumque personis non providisset, nisi habitis prius per eum intentione et consensu
ipsius Ludovici Ducis de personis idoneis ad huiusmodi regimina, seu dignitates promo-
vendis, vel de quarum personis tales provisiones fuissent laciendae, et alias, prout conti
netur in praefatis literis IV. klus Januarii anno Incarnationis Domìnicae 1451 sub plumbo
expeditis. lieinde felicis recordationis Leo X, Clemens VII, Iulius IH, Gregorius XUI, et Cle-
mens Vili Romani Pontìfices etiam Praedecessores nostri supradicti Nicolai literas appro-
barunt, renovarunt, et conlirmarunt, ac perpetuae firmitatis robur obtinere, et inviolabiliter
observari debere decreverunt cum uberioribus clausulis, modis, et formis ibidem expressis,
et contentis. Demum vero piae recordationis Innocentius Papa XII dubium, quod exortum
luerat, an memorati Nicolai Praedecessor is indultum, eiusque literae praelatae, ubi de districai
temporalis dominii mentionem faciunt, etiam citramontanas ditiones comprehenderenl, de
nonnullorum venerabilium fratrum S. R. E. Cardinalium, et liliorum Romanae Curiae Prae-
latorum Consilio sustulit declarando supradicti Nicolai Praedecessor is indultum, eiusque literas
huiusmodi etiam citramontanas eidem Ludovico Duci tunc subiectas ditiones comprehen-
dere, et latius, prout in singulis praefatis Praedecessorum nostrorum literis continetur, qua-
rum omnium tenores praesentibus prò piene, et suffìcienter expressis, et de verbo ad verbum
insertis haberi volumus, et quantum cum Domino possumus, innovamus, approbamus, con-
lirmamus, et perpetuae firmitatis robur habere decernimus. Cum autem novissime nonnulla
dubia circa intelligentiam, et interpretationem dicti indulti fuerint excitata, et alia fortasse
tractu temporis exoriri possent, Nos illa secundum iustitiae, et aequitatis regulas dirimere,
ac ea, quae ab Apostolica r->ede praelata ad sublimium Principum Orthodoxae fidei ' defen-
sorum, magnisque in Ecclesiam Catholicam meritis praefulgentium favorem emanasse
noscuntur, illaesa conservare, nec non uberiori, ac pleniori interpretatione, quantum cum
Domino possumus, adiuvare cupientes, maturo habito Consilio, supradicti Nicolai Praedeces-
soris indultum, eiusque literas huiusmodi perinde haberi, ac intelligendas esse, ac si spe-
cialiter, et expresse in eis de iure nominandi ad ecclesias, dignitates, et beneficia praelata
mentio habita fuisset, earumque vigore chiarissimo in Christo filio nostro Victorio Amedeo
Sardiniae Regi illustri, et moderno Sabaudiae Duci, eiusque in dicto ducatu successoribus
in perpetuum, ipsis, et dominio huiusmodi, ut supra in integritate dictae obedientiae persi-
stentibus, ius nominandi nobis, et prò tempore esistenti Romano Pontifici personas idonea
ad cathedrales, et metropolitanas ecclesias, praeposituram. et prioratus praefatos, nei non
1 Qui segue: -- coostaatiam -, che non J.i senso.
208 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1791
dignitates abbatiales in praesentaneo eius dominio existenies competere, spedare, et perti-
nere tenore praesentium decernimus, et declaramus, excipientes tantum ab hac disposinone-,
seu declaratione nostra ecclesias Casalen, Aquen, et Alexandrin, circa quarum tamen provi-
siones praxim, et stylum hactenus servari solitum continuar] mandamus. Volenies praesentes
nostras literas semper lirmas, validas, et efficaces existere, et l'ore, suosque plenarios, et inte-
gros effectus sortili, et obtinere debere, et inviolabiliter in perpetuum ab omnibus obser-
vari, decernentes quascumque provisiones, et alias dispositiones de ecclesiis, dignitatibus,
et benefìciis praefatis, et sub praesenti indulto comprehensis, quomodocumque, et quando-
outnque, et ex quibusvis personis vacantibus, et vacaturis, aliter quam ad memorati charis-
simi in Christo lìlii Victorii Amedei, eiusque suecessorum Sabaudiae Ducum nominationem
prò tempore quomodolibet faciendas, et inde secuta, nulla et invalida fore, et esse, sicque
in praemissis, et non aliter per quoscumque iudices ordinarios, et delegatos edam causarum
Palatii Apostolici auditores, ac S. R. E. Cardinales etiam legatos de latere iudicari, ac defi-
niri debere, sublata eis, et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi, et interpretandi facultate,
ac irritum, et inane quidquid super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel igno-
ranter contigerit attentali,1 non obstantibus cònstitutionibus, et ordinationibus Apostolicis,
nec non omnibus, et singulis illis, quae in supradictis Nicolai, aliorumque praefatorum Pon-
tifìcum Praedecessorum literis respective concessa sunt, non obstare, caeterisque contrariis
quibuscumque. Datum etc.
5. - Pio VI.
11 giugno 1791.
Alias felicis recordationis Nicolaus pp. V. praedecessor Noster tunc in humanis agentem
Ludovicum, dum vixit, Sabaudiae ducem ob eximia eius in sedem apostolicam merita spe-
cialis favore benevolentiae prosequi volens, ut omnem ei tolleret suspicionis causam, ne ex
promotione quorumvis ad quarumeumque ecclesiarum, vel monasteriorum infra districtum
sui temporalis dominii existentium regimina, seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis
dignitatibus dispositioni apostolicae reservatis ibidem consistentibus quibuscumque personis
per ipsum Nicolaum praedecessorem faciendis statui suo succederei dispendium, aut alia
quaevis adversitas intestina, praefatum Ludovicum ducem per quasdam suas literas certuni
reddidit, eique promisit, quod ipso, et temporali eius dominio in integritate obedientiae dictae
Sedis apostolicae persistentibus, ad quarumeumque metropolitanarum, vel aliarum catho
dralium ecclesiarum regimina, aut dignitates abbatiales, nec non ad prioratusTallueriarum,
Ripalliae, et Novalitii,' ac praeposituram montis Iovis, quae in confinibus huiusmodi dominii
consistuni, neminem prael'ecisset, seu illis de quorumeumque personis non providisset, nisi
habitis prius per eum inientione, et consensu ipsius Ludovici ducis de personis idoneis ad
regimina, seu dignitates abbatiales, prioratus, et praeposituram huiusmodi promovendis, vel
de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias prout in praedictis Nicolai
praedecessoris literis desuper anno mearnationis Dominicae millesimo quadringentesimo
quinquagesimo primo quarto idus ianuarii sub plumbo expeditis plenius continetur.
Ac postmodum ree. mem. Leo X., Clemens VII., Julius 111., Gregorius XIII., et Cle-
mens Vili, summi pontilìces etiam praedecessores Nostri supradictas Nicolai praedecessoris
literas sub certis modo, et forma tunc expressis confirmarunt, approbarunt, et innovarunt.
Deinde vero piae memoriae Innocentius pp. XII. praedecessor itidem Noster dubium, quod
S i ; 'ii, attentare
» I Bull.: • Hovalitn
a. 1791 Indulto circa te nomine ecclesiastiche in Savoia 209
exortum fuerat, an memorati Nicolai praedecessoris indultum, eiusque literae praefatae, ubi
de districtu temporalis dominii dicti Ludovici ducis mentionem faciunt, etiam citramontanas
ipsi Ludovico tunc subjectas ditiones comprehenderent, dirimere cupiens, supradicti Nicolai
praedecessoris indultum, ejusque literas hujusmodi etiam citramontanas eidem Ludovico
duci tuin subjectas ditiones comprchendere declaravit, et alias prout in ipsius Innocentii in
simili forma Brcvis die 3 julii 1700 uberius continetur.
Cum autem subinde nonnulla dubia super intelligentia, et interpretatione elicti indulti
excitata tuerint, recolendae1 memoriae Benedictus pp. Nili, praedecessor itidem Noster dubia
illa secundum justitiae, et aequitatis regulas e medio tollere, et quameumque aliorum dubio-
rum ejusmodi occasionem submovere, ac ea, quae a Sede praefata ad sublimium princi-
pum orthodoxae tidei delensorum, magnisque in Ecclesia Dei meritis fulgentium tavorem
emanasse noscuntur, nedum illaesa conservare, sed uberiori etiam, pleniorique interpreta-
tione adjuvare cupiens, praedicti Nicolai indultum, ac Innocentii declarationem, aliorumque
Romano™ m pontificum praedecessorum praedictorum literas confirmavit, approbavit, et
innovavit, earumque vigore Victorio Amadeo lune in humanis agenti Sardiniae regi illustri,
et Sabaudiae duci, illiusque successoribus jus nominandi sibi, ac summo ponlilici prò tempore
existenti personas idoneas ad cathedrales, et metropolitanas ecclesias, ac dignitates abbatiales
in temporali dominio, quod idem Victorius Amadeus rex lune possidebat, consistentes in
perpetuum competere, et ad illos spedare, et pertinere decrevit, et declaravit, excipiens
tantum ab illa dispositione, seu declaratione cathedrales ecclesias Casalensem, Aquensem,
et Alexandrinam provinciae Mediolanensis, in quarum provisionibus praxim, et stylum in
eis observari solitum, in posterum etiam servari, et retineri voluit, et mandavit, et alias
prout in ipsius Benedicti in simili t'orma Brevis expeditis literis die 29 maji millesimo
septingentesimo vigesimo septimo plenius continetur.
Quia tamen Victorius Amadeus rex jus etiam nominandi ad ecclesias cathedrales, sicut
praemittitur, exceptas sibi competere vigore dictarum apostolicarum literarum Nicolai, et
Innocentii praedecessorum contendebat, idem Benedictus Nili, eadem ipsamet die Victorio
Amadeo regi declaravit, se pronis auribus excepturum ea rationum momenta, quae prò se
facere ipse contenderei, eisque, si justitia- niterentur, se ultro obsecundaturum.
Exorto postmodum dubio, an in praedictis Benedicti Nili, literis dignitates abbatiales
in provinciis Casalensi, Aquensi, et Alexandrina, Lumellina, et Vallesiccida tunc tempoiis
a Victorio Amadeo rege iam possessis consistentes comprelienderentur, lelicis recordationis
Benedictus NIX', praedecessor itidem Noster die quinta januarii anni millesimi septingen-
tesimi quadragesimi primi dignitates abbatiales praefatas memoratis Benedicti praedecessoris
literis comprehendi declaravit,3 firma tamen semper remanente exceptione, quoad ecclesias
cathedrales Casalensem, Aquensem, et Alexandrinam praedictas, reservataque itidem facul-
tate Carolo Emmanueli regi tunc in humanis agenti ea proponendi, quibus jus etiam nomi-
nandi ad ecclesias cathedrales, sicut praefertur, exceptas, idem Carolus Emmanuel rex sibi
competere contendebat, ut illa ad justitiae lances possent expendi, et si valida essent apo-
stoliche Sedis judicio comprobari.
Cum itaque carissimus in Christo filius Noster Victorius Amadeus Sardiniae rex illu-
stris, ac modernus Sabaudiae dux novissime proposuerit, sibi vigore indultorum a Romani*
pontificibus praedecvssoribus Nostris, ut praelertur, concessorum pertinere jus nominandi
praedictum ad ecclesias cathedrales, uti praemittitur. exceptas, nec non ad alias cathedrales
ecclesias, ac dignitates abbatiales in temporali dominio, quod de praesenti possidet, consi-
1 1 Bull.: « recentis >.
•' 1 Bull. : justitiae .
> V. qui sotto (n, XX. VI) il concordati olla sui. legna del 1741.
210 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1791
stentes; qua de re nunc etiam dubitabatur. Nos praedecessorum Nostrorum vestigiis inhae-
rendo, de nonnullorum Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalium Consilio dubium hujusmodi
e medio tollere, ac ea, quae ab eisdem Romanis pontificibus praedecessoribus Nostris ob
singularem sublimium principimi in hanc sanctam apostolicam Sedem, fidem, constantiam,
et devotionis integritatem illis fuere concessa, non solum secundum justitiae, aequitatisque
regulas illaesa conservare, veruni etiam benigniori, latiorique interpretatione, quantum cum
Domino possumus, adjuvare cupientes, praedicti Nicolai indultum, ac tam ejusdem, quam
aliorum Romanorum pontificum praedecessorum literas praefatas, quarum tenores praesen-
tibus prò piene et sufficienter expressis, ac de verbo ad verbum insertis haberi volumus cum
omnibus, et singulis in eis contentis, et expressis auctoritate apostolica tenore praesentium con- .
firmamus, approbamus, et innovamus; illisque inviolabilis apostolicae firmitatis robur adjun-
gimus, earumque vigore diarissimo in Christo filio Nostro Victorio Amadeo Sardiniae regi
illustri, ac moderno Sabaudiae duci, illiusque successoribus, ipsis, et temporali dominio prae-
dicto in integritate obedientiae ejusdem Sedis, sicut praemittitur, persistentibus, jus nomi-
nandi nobis, ac Romano pontifici prò tempore existenti personas idoneas ad cathedrales
ecclesias Casalensem, Aquensem, et Alexandrinam praefatas, nec non ad cathedrales, et
metropolitanas ecclesias, ac dignitates abbatiales in praedicto temporali dominio, quod idem
Victorius Amadeus rex de praesenti possidet, consistentes, atque prioratus, et praeposituram
praefatas in perpetuum competere, et ad illos spectare et pertinere eadem auctoritate tenore
praesentium decernimus et declaramus.
Decernentes ipsas praesentes literas semper firmas, validas, et efficaces existere, et
fore suosque plenarios, et integros effectussortiri, et obtinere, ac illis, ad quos spectat, et
prò tempore quandocumque spectabit in omnibus, et per omnia pienissime suffragari, ac
ab eis respective inviolabiliter observari; sicque in praemissis per quoscumque judices
ordinarios, et delegatos etiam causarum palatii apostolici auditores, judicari, et definiri debere,
ac irritum, et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter, vel ignoranter
contigerit attentar i.
Non obstantibus quibusvis generalibus vel specialibus ecclesiarum reservationibus, seu
affectionibus apostolicis, per quoscumque Romanos pontifices praedecessores Nostros, et sedem
praedictam quomodolibet factis, seu prò tempore faciendis, nec non cancellariae apostolica^-
regulis editis, et edendis, ac quibusvis aliis apostolicis, et in universalibus, provincialibusque
conciliis, generalibus, vel specialibus constitutionibus, ac dictarum ecclesiarum etiam jura-
mento, confirmatione apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis statutis, et consuetudi-
nibus; privilegiis quoque, indultis, et literis apostolicis, etiam quasvis clausulas, et reserva-
tiones in se continentibus per eosdem praedecessores, ac Nos, et Sedem eamdem ecclesiis
praedictis, illarumque capitulis et personis quomodolibet concessis, approbatis, et innovatis.
Quibus omnibus, et singulis, etiamsi prò sufficienti illorum derogatione de illis, eorumque
totis lenoribus specialis, specifica, expressa, et individua, ac de verbo ad verbum, non autem
per clausulas generales idem importantes mentio, seu quaevis alia expressio facienda, aut
aliqua exquisita forma ad id servanda foret, illorum omnium tenores praesentibus prò piene,
ac sufficienter expressis habentes, illis alias in suo robore permansuris, ad praemissorum
effectum hac vice dumtaxat specialiter, et expresse derogamus, et ad plenum derogatum
i sse volumus, caeterisque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud sanctum Petrum
siili annido piscatoris die undecima junii millesimo septingenlesimo nonagesimo primo,
pontifìcatus Nostri anno decimo septimo.
Da Bull. Roiii coni ed. Rom. IX, :ih-:W; ed. Prat. Vi. 2349-2351, collazionata la minuta in Sec. Brev. 43C-4,
\rchlvlo della Segreteria del Brevll
a. 1819 lini ulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 211
0. - Pio VII.
14 luglio 1819.
Alias felicis recordationis Nico.aus PP. V, Praedecessor noster, tunc in humanisagentem
Ludovicum, dum vixii Sabaudiae Ducem, ob eximia eius in sedem Apostolicam merita spe-
cialis favore benevolentiae prosequi volens, ut omnem ei tolleret suspicionis causam, ne ex
promotione quorumvis ad quarumeumque Ecclesiarum, vel Monasteriorum infra districtum
sui temporalis dominii existentium regimina, seu provisionibus quibuslibet, de quibusvis
dignitatibus dispositioni Apostolicae reservatis ibidem consistentibus, quibuscumque personis
per ipsum Nicolaum praedecessorem faciendis, Statui Suo succederet dispendium, aut alia
quaevis adversitas intestina, praefatum Ludovicum Ducem per quasdam Suas litteras certum
reddidit, eique promisit. quod ipso et temporali eius dominio in integritate obedientiae dictae
Sedis Apostolicae persistentibus ad quarumeumque Metropolitanarum, vel aliarum Cathe-
dralium Ecclesiarum regimina, aut dignitates Abbatiales, nec non ad PrioratusTallueriarum,
Kipalliae et Novalitii, ac Praeposituram Montis Iovis1 quae in confinibus huiusmodi Dominii
consistunt, neminem praefecisset, seu illis de quorumeumque personis non providisset, nisi
habitis prius per èum intentione et consensu ipsius Ludovici Ducis, de personis idoneis ad
regimina seu Dignitates Abbatiales, Prioratus et Praeposituram huiusmodi promovendis,
vel de quorum personis tales provisiones fuissent faciendae, et alias, prout in praedictis
Nicolai Praedecessoris litteris desuper anno Incarnationis Dominicae MCCCCLI quarto idus
ianuarii sub plumbo expeditis, plenius continetur. Ac postmodum recolendae memoriae
Leo X et Clemens Vili Romani Pontitìces etiam Praedecessores Nostri supradictas Nicolai
Praedecessoris litteras sub certis modo, et torma tunc expressis confirmarunt, et innovarunt.
Deinde vero piae recordationis Innocentius Papa XII Praedecessor itidem Noster dubium,
quod exortum fuerat, an memorati Nicolai Praedecessoris indultum, eiusque litterae prae-
dictae, ubi de districtu temporalis Dominii dicti Ludovici Ducis mentionem faciunt, etiam
oitramontanas ipsi Ludovico tunc subiectas ditiones comprehenderent, dirimere cupiens,
supradicti Nicolai Praedecessoris Indultum eiusque litteras huiusmodi etiam citramontanas
eidem Ludovico Duci tunc subiectas ditiones comprehendere declaravit, et alias, prout in
ipsius Innocentii in simili forma Brevis die tertia iulii MDCC uberius continetur. Cum autem
subinde nonnulla dubia super intelligentia et interpretatione dicti Indulti excitata fuerint,
recolendae memoriae Benedictus Papa XIII Praedecessor itidem Noster dubia illa secundum
iustitiae et aequitatis regulas e medio tollere, et quameumque aliorum dubiorum eiusmodi
occasionem submovere, ac ea quae a Sede praedicta, ad- sublimium Principum Orthodoxae
l'idei detensorum, magnisque in Ecclesia Dei hieritis fulgentium favore emanasse noscuntur,
nedum illaesa conservare, sed uberiori etiam pleniorique interpretatione adiuvare cupiens,
praedicti Nicolai indultum, ac Innocentii declarationem, aliorumque Romanorum Pontiiicum
Praedecessor um praedictorum litteras contìrmavit et approbavit et innovavit, earumque
vigore Victorio Amedeo tunc in humanis agenti Sardiniae Regi illustri, ac Sabaudiae Duci,
illiusque Successoribus ius nominandi sibi, ac Romano Pontifici prò tempore existenti per-
sonas ad Cathedrales et Metropolitanas Ecclesias, ac' dignitates Abbatiales in temporali
Dominio, quod idem Victorius Amedeus Rex tunc possidebat, consistentes in perpetuum
competere, et ad illos spedare, ac pertinere decrevit, et declaravit, excipiens tantum ab illa
disposinone seu declaratione, Cathedrales Ecclesias Casalensem, Aquensem et Alexandrinam,
1 Set . Breu. um.
- Traités : > ac •.
212 Indulto circa le nomine ecclesiastiche in Savoia a. 1819
provinciae Mediolanensis, in quartini provisionibus praxim et stilum in eis observari solitum,
in posterum etiam' servari et retineri voluit, et mandavit, et alias prout in ipsius Benedirti in
simili forma Brevis expeditis litteris die 29 mai 1727 plenius continetur. Quia tamen Victorius
Amedeus Rex itis etiam nominandi ad Ecclesias Cathedrales, sicut praemittitur, exceptas,
sibi competere vigore dictarum Apostolicarum litterarum Nicolai et Innocentii Praedeces-
sorum contendebat, idem Benedictus XIII eadem ipsa die Victorio Amedeo Regi declaravit,
se pronis auribus excepturum ea rationum momenta, quae prò se facere ipse contenderei
eisque, si iustitia niterentur, se ultro obsecundaturum. Exorto postmodum dubio, an in prae-
dictis Benedirti XIII litteris dignitates Abbatiales in provinciis Casalensi, Aquensi et Alexan-
dria, Lumellina et Valle Siccida tunc temporis a Victorio Amedeo Rege iam possessis,
consistentes, comprehenderentur, felicis recordationis Benedictus PP. XIV Praedecessor
itidem Noster die quinta ianuarii anni 1741 dignitates Abbatiales praefatas memoratis Bene-
dirti Praedecessoris Nostri litteris comprehendi declaravit, firma tamen semper remanente
exceptione quoad Ecclesias Cathedrales Casalensem, Aquensem et Alexandrinam praedictas,
reservataque itidem facultate Carolo Emanueli Regi tunc in humanis agenti ea proponendo
quibus ius etiam nominandi ad Ecclesias Cathedrales, sicut praemittitur, exceptas, idem
Carolus Emanuel Rex sibi competere contendebat, ut Illa ad iustitiae lances possent expendi,
et si valida essent, Apostolicae Sedis iudicio comprobari. Post Carolum Emanuelem eius
Successor Victorius Amedeus moderni illustris Sardiniae Regis pater, ad Ecclesias Cathe-
drales, uti praemittitur, exceptas, nec non ad omnes Ecclesias, tam Metropolitanas, quam
Cathedrales, atque ad dignitates Abbatiales in regionibus tunc temporis sibi subiectis, ius
nominandi vigore indultorum supra memoratorum sibi, suisque Successoribus competere,
etc.2 contendens, felicis recordationis Pius Papa VI Decessor Noster non tantum secundum
iustitiae aequitatisque regulas memorata superius indulta conservare, verum etiam beni-
gniori interpretatione adiuvare desiderans, declarationem emisit, quae in litteris, ab eodem
Summo Pontifice in forma Brevis die XI iunii 1791 desuper expeditis continetur. Nunc
carissimus in Christo Filius Noster Victorius Emanuel Sardiniae Rex illustris, Sabaudiae
et Genuae Dux, iisdem rationum momentis innixus, quibus eius Praedecessores, ius de quo
agitur, nominandi ad Ecclesias Episcopales, et Archiepiscopales, nec non ad dignitates omnes
Abbatiales sitas in Ducatu Genuensi, qui eidem Regi paucos ante annos legitime cessit, sibi
suisque Successoribus vigore praedictorum indultorum pertinere etiam contendit, rebusque
sic stantibus, declarationem in hunc sensum a nobis postulavit. Vix huiusmodi desiderium
laudati Victorii Emanuelis Regis nobis manifestum fuit, statim animo occurrerunt praeclara
eiusdem in Ecclesiam3 merita, eximiaeque virtutes, quibus ornatur; ac memoria repetentes,
quae a Romanis Pontificibus Praedecessoribus Nostris per memorata indulta favore Sabaudiae
Ducum, ac Sardiniae Regum gesta sunt, libentissime occasionem nacti sumus, laudati Regis
vota explendi, eam agendi rationem prae oculis habentes, quam in similibus rerum adiunctis
felicis recordationis Decessor Noster Pius PP. VI erga Victorium Amedeum carissimi in
Christo filii Nostri Victorii Emanuelis patrem secutus est, prout supra commemoravimus.
Nos itaque ea, quae a Romanis Pontificibus Praedecessoribus Nostris Sabaudiae Ducibus fuere
concessa, non solum secundum iustitiae, aequitatisque regulas conservare, verum etiam
benigniori, latiorique interpretatione, quantum in Domino possumus, adiuvare cupientes,
praedicti Nicolai V indultum, ac tam eiusdem, quam aliorum Romanorum Pontificum litteras
'praedictas, quarum tenores praesentibus prò piene ac suftìcienter expressis haberi volumus,
cum omnibus et singulis in eis conlentis, et expressis, auctoritate Apostolica confirmamus,
1 Traités: vi ».
Traiti . i ompetere, et contendens ■.
/' ,i//(;N « lù « Lesia .
«. 1819 /intuito circa le nomine ecclesiastiche in Savoia 213
illisque inviolabili* Apostolicac tìrmitatis robur adlungimus, earumque vigore carissimo in
Christo lìlio Nostro Vii-torio Emaniteli Sardiniae Regi illustri, ac moderno Sabaudiae et
Genuae Duci, illiusque Successoribus, ipsis et1 temporali eorum Dominio in integritate obe-
dientiae huius Sanctae Sedis persistentibus, ius nominandi Nobis, ac Romano Pontifici prò
tempore existenti, personas idoneas ad omnes Cathedrales, ac Metropolitanas Ecclesias, ac
dignitales Abbatiales, in temporali dominio, quod idem Victorius Emanuel Rex de praesenti
possidet, consistentes, in perpetuum competere, et ad illos spedare, ac pertinere eadem
auctoritate tenore praesentium decernimus, et declaramus, decernentes ipsas praesentes
litteras semper firmas, validas et efficaces existere, et fore, suosque plenarios et integros
effectus sortiri, et obtinere, ac illis, ad quos spectat, et prò tempore quandocumque spectabit,
in omnibus, et per omnia pienissime suffragare ac ab eis respective inviolabiliter observari;
sicque in praemissis per quoscumque ludices ordinarios, et delegatos, etiam causarum Palatii
Apostolici Auditore* iudicari et definiri debere, ac irritum, et inane, si secus super his a
quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Non obstantibus
quibusvis generalibus, vel specialibus ecclesiarum praedictarum reservationibus seu affe-
ctionibus Apostolicis per quoscumque Romanos Pontifìces Praedecessores Nostros, et Sedem
praedictam quomodolibet factis seu prò tempore faciendis, nec non Cancellariae Apostolicae
Regulis editis et edendis, ac quibusvis aliis Apostolicis et in universalibus, provincialibusque
Conciliis editis generalibus vel specialibus constitutionibus et ordinationibus ac dictarum
Ecclesiarum etiam iuramento, contìrmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis,
statutis et consuetudinibus privilegiis quoque, indultis et litteris Apostolicis, etiam quasvis
clausulas et reservationes in se continentibus per eosdem Praedecessores, ac Nos et Sedem
camdem Ecclesiis praefatis, illarumque Capitulis et personis quomodolibet concessis, appro
batis et innovatis. Quibus omnibus et singulis, etiamsi prò sufficienti illorum derogatione
de illis, eorumque totis tenoribus specialis, specifica, expressa et individua, ac de verbo ad
verbum, non autem per clausulas generales idem importantes, mentio, vel quaevis alia
expressio facienda, aut aliqua exquisita forma ad hoc servanda foret, illorum omnium
tenores praesentibus, prò piene ac sufficienter expressis habentes, illis alias in suo robore
permansuris, ad praemissorum effeclum hac vice dumtaxat specialiter et expresse dero-
gamus, et ad plenum derogatum esse volumus, caeterisque contrariis quibuscumque. Datati)
Romae apud Sanctam Mariani Maiorem sub annulo Piscatoris die XIV iulii 1819, Pontitìcatus
Nostri anno vigesimo.
H. Cardinalis Consalvus.
Da Traités ecc. IV, 455-460 (n. CCLX), collazionata la minuta in Sec. Brev. 4698, n." 13 (Archivio della Segre=
t. Ha del Brevi), ove trovansi due esemplari, dei quali quello col Placet autografò del Papa reca la data «13.
luglio 1810.
1 Traités: ■ Successoribus ipsis, et =. Cosi anche uno degli esemplari in Sec. Brev. : l'altro non ha interpunzione
di sorta in questo tratto.
214 Abolizione della prammatica sanzione a. 1472
XXXI.
ABOLIZIONE DELLA PRAMMATICA SANZIONE. '
a) - Bolla di Papa Sisto IV.
7 agosto 1472.
Ad universalis Ecclesiae regimen divina disponente clementia vocatis, inter alia
prò commissorum populorum votiva dilectione nil occurrit praestantius, quam exorta
inter personas ecclesiasticas principis tenebrarum astutia discordiarum fomenta per
nostrae sollicitudinis occursum protinus extinguere, ut cuiusvis altercationis salu-
briter evulsis seminibus, pacis et tranquillitatis dulcedinem inter ereditos nobis popu-
los divina nobis assistente gratia imponere et conservare valeamus. Cupientes itaque,
ut, suscitata retroactis temporibus discordia, proh dolor ! in regno Franciae, Delphi-
natu, aliisque terris et dominiis carissimi in Christo fìlli nostri Ludovici, Francorum
regis illustris, inter nonnullas ex eisdem personas occasione cuiusdam constitutionis,
quae in eodem regno diutius inolevit, quam personae praedictae pragmaticam sanctio-
nem vocant, ne, si, quod absit, maiora fomenta sumeret, damna pariter et graviora
scandala, periculaque subsequerentur, fine debito claudatur, et totaliter secludatur,
auctoritate apostolica ex certa scientia de fratrum nostrorum Consilio omnibus et sin-
gulis praelatis et aliis personis ecclesiasticis regni, Delphinatus, terrarum et dominio-
rum eorundem, ad quos dignitatum, aliorumque beneficiorum ecclesiasticorum, ter-
rarum et dominiorum eorundem collatio, provisio, praesentatio, electio, seu quaevis
alia dispositio pertinet, de quibusvis dignitatibus, personatibus, administrationibus, offi-
ciis, canonicatibus et praebendis, nec non aliis beneficiis ecclesiasticis,2 cum cura et
sine cura, saecularibus et regularibus, ad eorum collationem, provisionem, praesenta-
tionem, electionem seu quamvis aliam dispositionem pertinentibus, quae deinceps in
Februarii, Aprilis, Iunii, Augusti, Octobris et Decembris mensibus futuris perpetuis
temporibus vacare contigerit, (dummodo dispositioni apostolicae ex aliqua generali
reservatione in corpore iuris clausa, aut per alteram ex constitutionibus felicium recor-
dationum Benedicti XIIL, quae incipit : « Ad regimen », aut Ioannis XXII. Romanorum
Pontificiim praedecessorum nostrorum, quae incipit: «Execrabilis», seu constitutiones
et regulas cancellariae apostolicae per nos super hoc editas reservata generaliter non
existant,) perinde ac si aliquae a sede apostolica vel eius legatis expectativae literae
non emanassent, libere disponendi facultatem concedimus per praesentes. Et quia
isti stimmi Pontilices praedecessores nostri consueverunt se in concessionibus gra-
tiarum expectativarum personis bene meritis exhibere liberales: nostrae intentionis
exsistit concedere in regno, Delphinatu, terris et dominiis regni huiusmodi, ultra gra-
tias expectativas per nos in eisdem regno, Delphinatu, terris, et dominiis concessas,
' Non fu innata: v. il Concordalo colla Francia qui sotto al n.XXMll.
: Friedherg : beneficiis, ecclesiastici'- •.
a. 1472 Abolizione della prammatica sansiom 215
(quibus in aliquo praeiudicare non intendimus per praesentes, quasque in suo robore
permanere volumus), sex personis idoneis regnicolis sex alias gratias expectativas
ad quamlibet collationem, provisionem, praesentationem, seu quamvis aliam disposi-
tionem singulorum ex praeiatis et aliis personis praedictis. Ex quibus quidem sex
gratiis duae gratiae expectativae concedentur duobus clericis regnicolis idoneis, prò
quibus rex ipse, et carissima in Christo filia nostra regina, ac dilectus filius nobilis
vir Delphinus Viennensis, nec non magistri et praesidentes ac alii officiarii in aliquo
ex parlamentis regis eiusdem regni nobis super hoc unanimiter supplicabunt, qui
duo nominati per regem et reginam, Delphinum, magistros, praesidentes et officia-
rios praefatQS, gaudeant praerogativis ad instar lamiliarium nostrorum continuorum
commensalium. Ipsisque sex gratiis consumptis alias sex gratias similes aliis sex
gratis personis idoneis modo et forma praemissis concedere intendimus. Volumus
autem, ac eisdem auctoritate et tenore praesentium decernimus et declaramus, bene-
ficia, quae venerabilium fratrum nostrorum sanctae Romanae ecclesiae cardinalium
familiares continui commensales, eorum familiaritate durante, in regno, Delphinaiu,
terris et dominiis praeiatis obtinent, et in posterum obtinebunt, dispositioni aposto-
licae in posterum censeri reservata, quamdiu duntaxat cardinales praefati vitam
duxerint in humanis, ac post obitum eorundem cardinalium per sex annos continue
sequentes. Quibus quidem sex annis elapsis alii, ad quos eorundem beneficiorum
collatio, provisio, praesentatio, electio, seu quaevis alia dispositio alias pertinet, de
beneficiis familiarium huiusmodi in regno, Delphinatu, terris et dominiis praefatis
consistentibus, in praedictis mensibus disponere valeant, huiusmodi reservatione non
obstante. Concedimus etiam, quod beneficiorum, quae promovendi per nos ad digni-
tates, seu beneficia consistorialia ipsarum provisionum, per nos de eorum personis
faciendarum, obtinebunt, ac in quibus et ad quae ius eis quomodolibet competit ac
competere poterit, per promotion.es ad dignitates et alia beneficia consistorialia prae-
dicta, ac munus consecrationis eisdem promovendis impendendum, seu lapsum tem-
poris de consecrandis episcopis a sacris canonibus definiti vacaturorum, si promo-
tiones ipsae in aliquo ex supra dictis mensibus fiant, nisi beneficia ipsa essent alias
dispositioni apostolicae (ut praefertur) reservata, ad praelatos et personas supra
dictas, si vero in aliis mensibus promotiones eisdem fieri contingat, ad nos et Roma-
nos Pontifices successores nostros collatio, provisio, et omnimoda dispositio pertineat.
Et, quoniam sedis apostolicae notariorum magnus reperitur numerus, eorundem
notariorum, qui habitum per eiusdem sedis notarios gestari solitum publice et con-
tinue gestant, et in posterum gestabunt, beneficia in eisdem regno, Delphinatu, et
terris consistentia duntaxat censeantur reservata, quodque omnes et singulae causae
beneficiales in partibus coram iudicibus competentibus usque ad diffinitivam ' inclu-
sive, in prima duntaxat instantia, in qua nulli ante diffinitivam liceat appellare nec
appellatio, si fuerit emissa, debeat ■ admitti, nisi ab interlocutoria vel a gravamine
negotium principale minime concernente, 3 quod non possit per appellationem a dif-
1 Friedberc : Jiffinitam ■. contro l'edizione di Gregorio XIII, Extravagaiiles timi vigniti D. loannis Papae -VA' //.
tum Communes, Romae lòffi, 217. di cui Friedberc; corregge alcuni errori evidenti di stampa, ma sfuggendogliene di
proprii che qui sono corretti giusta la citata edizione.
: Friedberg: • debet ».
J Friedberg: ■ concernent >.
216 Abolizione della prammatica sanzione a. 1472
tinniva sententìa reparari, in aliis vero instantiis in curia Romana1 tractentur, cogno-
scantur et line debito terminentur. Causae vero beneficiales, pendentes in dieta curia
inter nostros, aut dictorum cardinalium familiares continuos commensales, ipsis ear-
dinalibus in eadem curia praesentibus, seu in aliqua legatione aut recreationis
causa '-' secedentibus, nec non praefatae sedis officiales, officia actu exercentes, aut
alios a praemissis, qui per sex menses curiam praedictam secuti sunt, et sequuntur
de praesenti, curiales et quoscunque alios eorum adversarios, super quibusvis bene-
ficiis, eisdem adversariis auctoritate ordinaria collatis, per illos, quibus commissae
reperiuntur, seu alios per nos ad id deputatos seu etiam deputandos iudices audian-
tur, cognoscantur, decidantur fineque debito terminentur, ac exsecutioni debitae
demandentur. Caeterae vero similes causae beneficiales, inter quoscunque alios pen-
dentes, et quae quibusvis iudicibus seu auditoribus commissae reperiantur, aliquibus
iudicibus competentibus in regno Franciae auctoritate apostolica committantur
audiendae, et cognoscendae, decidendae et fine debito terminandae, cum necessaria
earundem causarum avocatione. Praeterea, quia aliquae ex supra dictis causis in
eadem Romana curia super petitorio, et diversis curiis ipsius regni super possessorio
tractantur: volumus, quod in eisdem causis, in diversis curiis super petitorio et pos-
sessorio unico et eodem contextu pendentibus, (suspenso petitorio et censuris super
hoc latis), in possessorio in curiis eorundem iudicum, coram quibus causae posses-
sorii pendeant de praesenti, procedant, causaeque ipsae super huiusmodi possessorio
intra biennium terminentur et finiantur. Alioquin biennio elapso liceat partibus ipsis
procedere super petitorio, et ulterius dictis causis expeditis super possessorio, aut,
huiusmodi biennio elapso, altera partium litigantium coram iudice competenti aucto-
ritate apostolica deputato poterit ius suum prosequi ipseque apostolicus iudex intra
aliud biennium causam in petitorio terminare teneatur. Quod si non fecerit, causa
ipsa ab eo avocata, et lis penitus extincta censeatur. Et si forsan aliquis eorundem
iudicum cuiusvis sibi commissae causae expeditionem malitiose prorogare aut dif-
ferre praesumpserit: exeommunicationis et omnium beneficiorum suorum3 priva-
tionis poenas ipso facto incurrat, a qua quidem exeommunicationis poena absolvi
nequeat, nisi a nobis et successoribus nostris Romanis Pontificibus, praeterquam in
mortis articulo. Quodque de cetero in litteris expediendis in regno Franciae, Delphi-
natu, et terris aliisque dominiis praedictis serventur taxae super hoc editae per Ioan-
nem XXII. Papam praefatum, et excessus, si qui iuerint, corrigantur. Et quia propter
assiduas guerras et novitates, quae continue vigent in dicto regno, praetenditur
ecclesias, dum vacant, gravatas in taxa etiam reformata in concilio Constantiensi,
quae reducta est ad medietatem antiquae taxae, quod gravatus in eadem taxa prae-
latus promovendus solvat communia, et minuta servitia, quae plures ex Gallis anna-
tam vocant: tantum prò vera aestimatione fructuum ecclesiae et monasterii, ad quae
sit promotus, eaque in dieta cancellarla et camera apostolica inviolabiliter observari
mandamus. Et quia in supra dictis concessionibus, regnum ac regem maxima sumus
cantate complexi: credendum est non immerito, ut se devotos et obedientes erga
sanctam Romanam eccjesiam exhibeant. Quare volumus et eisdem auctoritate et
i Fku i.i.i rg Romana i uria .
- Psiedbbrg i ausae .
XIII om.; l'hanno invece le Ordonnances ecc. (v. sotto).
a. 1472 Aha//: ione della prammatica sanzione 217
tenore statuimus, quod praefatus rex intra quatuor menses praemissa acceptare et
observare, ac in regno, Delphinatu et dominiis huiusmodi observare facere, nec non
intra alios duos praefatos quatuor immediate sequentes menses super acceptatione
et observatione, aliisque praemissis omnibus et singulis per suas patentes literas nos
et sedem prefatam certificare teneatur; alioquin praesentes literae et inde secuta
quaecunque sint cassa et irrita, nulliusque roboris vel momenti. Nos enim extutu
irritum decernimus et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter
vel ignoranter eontigerit attentari. Nulli ergo omnino hominum lieeat hanc paginam
nostrarum concessionis, intentionis, voluntatis, eonstitutionis, deelarationis, indulti,
mandati et statuti infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attentare praesumpserit : indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Palili
Apostolorum eius se noverit incursurum.
Datum Romae apud S. Petrum, anno incarnationis dominicae MCCCCLXXI1.
VII. Id. Augusti Pont, nostr. Ao. I.
Da Extravag. Commun. lib. I, tit. IX, de treuga et pace, e. 1, ed. Aem. Friedberc;
Corpus luris Canonici II, Lipsiae 1881 , 1247-1249.
b) - Breve di Papa Sisto IV.
13 agosto 1472.
diarissimo in Christo Alio nostro Ludovico, Francorum Regi christianissimo,
salutem et apostolicam benedictionem. Non possumus satis explicare quam grato
animo oratores tuos suscepimus, qui legationis munus demandatum magna cum
laude Majestatis tuae et honore Sedis Apostolicae adimpleverunt. Cognoverunt omnes
devotissimum animum tuum erga Romanam Ecclesiam, quam, charissimos progeni-
tores tuos imitando, summa charitate et tuto animi affectu veneraris. Praeter hanc
tuam in Sedem Apostolicam devotionem accedit et quaedam singularis benevolentia
quae mutuis animis inter nos constituta est, quam speramus, Deo duce, in perpe-
tuimi augeri, in communem reipublicae salutem. Oratores ipsos, quoties voluerunt,
benigne audivimus, qui nobis visi sunt viri magni pretii, maxime dilectus filius
nobilis marescallus consanguineus noster, nec non Bernardus Laureti, advocatus
tuus, viri singulari prudentia praediti, et Majestati tuae fidelissimi et deditissimi;
placuimus eis libenter in iis quae a nobis nomine tuo postularunt, quantum cum
Deo potuimus, sicut ex litteris nostris quas defferunt, videbit Celsitudo tua, quam
hortamur ut jucundo animo suscipere illas velit ; proficiscuntur optima voluntate nostra
erga te, laudantes summopere tuam egregiam et catholicam mentem de extinctione
Pragmaticae; nichil christianissimae domui tuae convenientius, nichil denique dignius
religioso animo tuo efficere potuisti; benediceris a Domino, et non fallet te pro-
missio retributionis.
Venimus ad petitiones quas nomine tuo oratores tui nobis exhibuerunt, de vene-
rabili fratre archiepiscopo Lugdunensi, collegio cardinalium aggregando: cum enim
cardinales fieri eontigerit, studebimus Majestati tuae compiacere, et tamen interea
omnimodam intentionem tuam expectabimus super hoc, si ipsum malueris, aut for-
tasse alium ; sed quod non promoveamus aliquem ex terris Ducis Burgundiae aut
Ducis Britanniae, scit Celsitudo tua et nobis in collegio cardinalium alias commen
•_>18 Abolizione (trita prammatica sanzione a. 1472
dasse dilectum filium Ferricum de Cluniaco, notarium, nimirum ut ad cardinalatum
promoveretur: faciemus in hoc quodeumque facere poterimus, habita ratione honoris
nostri, quem scimus et Majestatem tuam non aliter quam suum proprium deside-
rare.
Quod autem rogas, ut ecclesiae cathedrales et beneficia consistorialia sine con-
sensu tuo non conferantur, placet nobis semper expectare litteras tuas; credimus
enim prò animi tui relligione, non propones nobis nisi personas idoneas quae tibi et
Sedi Apostolicae honori esse possint: sed in his praecipue commendamus tibi dile-
ctum filium Joannem de Montemirabili, notarium et referendarium nostrum dome-
sticum, virum probum et integrum, subditum tuum fidelissimum, quem nos ob vir-
tutem et fidem suam plurimum amamus; facies in hoc nobis rem gratissimam, si eum
in praemissis habueris commendatum.
Quantum pertinet ad taxas, placet nobis quod serventur in dominiis tuis super
hoc editae per Papam Romanum Joannem XXII praedecessorem nostrum, et quod
excessus corrigantur; et quia ecclesiae, ut asseritur, propter bella assidua in eo
regno exinanitae sunt, et per consequens in taxa gravatae, contentamur, et ita in
camera apostolica observari mandavimus, quod gravatus in taxa praelatus promo-
vendus non solvat nisi prò vera aestimatione fructuum ecclesiae mediam annatam,
etiam servitia et minuta; ' de pensionibus autem contentamur non assignare pensiones
ullas super fructibus quorumeumque beneficiorum, nisi de consensu illorum qui pen-
siones soluturi sunt.
Quod super hoc Majestas tua scripsit de cardinali Andegavensi, commisimus
legato ea quae super hoc facienda sunt, sicut latius ex ipso accipere poterit Majestas
tua de episcopo Laudunensi; curabimus, cum primum ecclesia aliqua vacaverit,
ambobus satisfacere, ita ut Majestas tua contentetur, et tollatur omnis discordia.
Haec omnia libentissime Serenitati tuae concedimus propter immensum erga te
amorem; fuimus enim semper charissimae domui tuae affecti, ob praeclara illius
merita in Apostolicam Sedem, quae tu non solum aequare, sed etiam superare, prò
animi tui magnitudine, contendisi unde hortamur et rogamus te, per viscera mise-
ricordiae Domini nostri, ut paci intendas, pacem amplectaris, et, rejecta privata
causa, saluti publicae consulas, quod est proprium Regis christianissimi. Hoc idem
et Duci Burgundiae scribimus; non enim potest laborantibus christianis commode
subveniri, nisi prius quiete inter vos constituta: quod ut faciatis, Salvator, omnipo-
tens Deus, prò singulari clementia, concedere dignetur.
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris, die 13 augusti,
anno 1472, pontificatus nostri anno primo.
Ainsi signé: L. Griffus.
Da Ordonnances des Rois de Fraine eie la troisième race, XVII, Paris 1820, 551.
i Sic; si cfr. p. 216, I. 37.
a, 1472 Abolizione della prammatica sanzione 219
e) - Lettere patenti, con cui Luigi XI ratifica il concordato.
31 ottobre 1472.
Loys, par la grace de Dieu, Roy de France, à tous ceulx qui ces presentes lec-
tres verront, salut. Comme nous eussions envoyé pardevers nostre Saint-Pére le
Pape nos amez et téaulx conseillers le patriarche d'Antioche, evesque de Valence,
et le sire du Chasteauneuf, marescbal du Dauphiné, maistre Jean l'Huillier, doyen
de Paris, Bernard Loret, nostre conseiller et advocat en notre cour de parlement à
Thoulouse, et autres nos ambassadeurs, pour faire et rendre l'obeyssance deue et
telle que nous et nos predecesseurs avons accoustumé faire à nostre Saint-Pére, et l
au Saint-Siege apostolique, à la nouvelle assomption de chacun Pape; et à cause
de la pragmatique sanction et autres ordonnances royaux, se fussent engendrez
grands procez, et plusieurs preslatures et benefices de nostre royaume fussent en
dangier de tomber en ruine, pour les grandes involutions desdiets procez esquels
ils estoient cheus; aussi, que de la part de nostredict Saint-Pere nous eut esté exposé
que sa- puissance et auctorité apostolique estoit fort troublée et empeschée par le
moyen des diversitez qui estoient sur le faict desdiets benefices; et à ceste cause,
eussions donne charge et plaine puissance à nosdiets ambassadeurs d'appoincter et
accorder les differends, :' troubles et empeschemens qui estoient survenus à cause
des choses dessusdictes et autrement, et pour trouver aucuns bons moyens de ' faire
cesser toutes telles voyes indeues et pourveoir à la pacification des consciences de
nos subgects, et oster lesdicts troubles et empeschems qui pourroient d'ores en avant
survenir, sy5 lesdicts differends n'estoient du tout accordez ; pour lesquels accorder
et pacifier nostredict Saint-Pere eust commis et deputé '"' de sa part aucuns cardi-
naux, prelats et autres notables et 7 grands personnaiges, pour communiquer avec
nosdiets ambassadeurs sur les choses dessusdictes: lesquels ensemble, d'un commun
avis et opinion, eussent pourparlé et traieté certains chapitres et articles, et les
eussent rapportez en la presence de nostredict Saint-Pere le Pape s et du saint col-
lege des cardinaux: sur lesquels nostredict Saint-Pere nous ait envoyé par nosdiets
ambassadeurs sa bulle plombée de ratification desdiets concordats, contenant en
effet et substance les points et articles qui s'ensuivent:
Et premierement. Que nostre Saint-Pere aura six mois commencant au mois de
janvier, et les ordinaires autres six mois, alternativement, ausquels ils pourront con-
ferer, eslire, presenter et autrement deument pourvoir ausdiets benefices qui lors
vacqueront, comme s'il n'y avoit aucune expectative, excepté toutesfois les bene-
1 Oidonti. om.
= Cod. Vatic: la».
3 Cod. Vatic: diferences ».
* Cod. Vatic. : • pour ».
6 Ordonn.: • se ».
6 Cod. Vatic. : « dclegué .
; Cod. Vatic. om.
8 Cod. Vatic. om.: » le Pape >.
220 Abolizione della prammatica sanzione a. 1472
fices qui sont ' reservez, reservatione clausa in corpore iityis, ou par aucune des
constitutions de Jehan et de Benoist, Romaiiontm Pontificum, qui commencent Ad
regimen et Execrabilis, ou par les regles de la chancellerie jà faites.
2. Item. Est ordonné que, ès six mois de nostre s Saint-Pere, d'ores en avant, il
octroyera à ceux du royaume et autres 3 seigneuries estans en l'obeissance du Roy
et non autres, ' en chacune collation du royaume ou Dauphiné, et autres terres et
seigneuries du Roy, six expectatives tant seulement, demeurans en leur efficace
celles qui sont jà octroyées, desquelles six en seront données deux en chascune col-
lation aux nommez par le Roy, la Reine, M. le Dauphin et les cours des parlemens,5
qui auront toutes prerogatives ad instar familiarium Papae ; et accomplies icelles
six expectatives, en seront baillées et octroyées autres six en la forme et maniere
dessusdictes.
3. Item. Est ordonné que les benefices des familiers des cardinaux, qui sont leurs
continuels commensaux durant leur familiarité, seront reservez, laquelle reservation
expirera six ans apres le trespas desdiets cardinaux.
4. Item. Que les benefices de ceux qui seront promeus aux dignitez consisto-
riales, s'ils sont promeus aux mois de notre Saint-Pere, il les conferera; et 6 s'ils sont
promeus aux mois des ordinaires, les ordinaires en disposeront, sinon qu'ils fussent
reservez en la forme que dict est.
5. Item. Les benefices des protonotaires seront reservez, de ceux tant seulement
qui publiquement et continuellement porteront l'habit de protonotaire."
6. Item. Est ordonné que toutes" les causes benefìciales seront en premiere ins-
tance commeneées en France ou Dauphiné et autres terres estans en l'obeissance
du Roy, devant juges competens, jusques à sentence definitive inclusivement, de
laquelle ne sera receue appellacion, sinon qu'elle fust irreparable en diffinitive; les
autres instances seront traictées et terminées en cour de Rome.
7. Item. Et au regard des causes benefìciales pendantes en cour de Rome entre
les familiers des cardinaux demeurans en cour de Rome, ou absens pour cause de
legation ou recreation, ou officiers de cour de Rome, ou courtisans qui auront suivi
la cour par six mois, et autres leurs competiteurs, ayans titres des ordinaires, seront
déterminées en cour de Rome; toutes les autres9 causes semblablement '•' benefi-
ficiales "' seront commises au royaume, et seront evoquées in staiti de cour de Rome.
8. Item. Et pour ce que en plusieurs desdictes causes benefìciales qui sont pro-
duites " de present, pendant procez au 12 possessoire au royaume, Dauphiné et autres
' od. l 'atte. : • seront -.
Vatic: notredit .
■ Cnrt. Vatn .: aux ani
'■ Cod. i a/i'i .. autres •.
Vatic: • la court de parlemenl -.
i im. s'ils sont - et .
T Cod. Valii .: « d ìi hi. s ..
Vatic.: ordonné touebant ionica .
Vatic. om.
\'<itic. .idd.: semblables .
11 Cod. Vaili .: pendans .
Cod. ì'.itii.: i ii .
a. 1472 Abolizione della prammatica sanzione 221
seigneuries du Roy, devant plusieurs juges. et en cour de Rome au ' petitoire, est
ordonné que les procez du petitoire pendant de present en cour de Rome, avec
toutes les censures, seront mis en suspcns jusques à deux ans, dedans Lesquels sera
procede esdictes cours du royaume audict ' possessore, et, rìnies ou passées- les-
dictes deux années, sera permis aux parties proceder sur le petitoire devant le juge
apostolique, qui procederà et finirà la cause du petitoire dedans autres deux années,
lesquelles finies, le procez sera du tout esteint; et le juge apostolique qui par
malice aura differé le procez, sera exeommunié et prive de ses benefices, et ne
pourra obtenir absolution, sinon a l'article de la mort, ou par nostredict Saint-
Pere.
9. Item. Est ordonné que touchant les vacances des benefices sera gardée la
taxe du Pape Jean XXII, et les excès seront corrigez. Et pour ce que-, a causes
des guerres et tribulations du royaume, plusieurs esglises sont grevées ès taxes
reformées au concile de Constance et reduites a la moitié, est ordonné que icelles
vacances et les menus services seront payés selon la vraye valeur des fruits d'une
année, c'est à scavoir la moictié tant seulement.
10. Item. Et aussi nous :: ait octroyé nostre Saint-Pere, par un bref sub ninnilo
piscatori*, qu'il ne pourvoyra aucunes personnes des dignitez consistoriales de nos-
tredict royaume, Dauphiné et autres nos terres et seigneuries, sans avoir sur ce
prealablement nos lectres, pour y pourvoir de personnes a nous seures, téables et
agréables.
Scavoir faisons que nous, voulans obvier aux difierends ' qui pourroient survenir
à causes des choses dessusdictes, desirans aussi de tout nostre pouvoir liberalement
complaire a nostredict Saint-Pere, et estre envers luv en l'amour et alìection, r'
cornine son vray et devost tìls et du Saint Siege apostolique, pour les causes dessus
touchées, avons accordé et accordons, ratifié et ratifions par ces presentes, tous les
chapitres et articles cy-dessus incorporez et contenus, et avons [voulu et ordonné,
voulons et ordonnons lesdits concordats chappitres et articles estre observez et
gardez par touttes les esglises de notre Royaume, pays de Dauphiné et autres nos
terres et seigneuries, et pour ce faire auons] '' mandé et commandé par nos lectres
patentes à nos cours de parlement de Paris, Thoulouse, Bordeaux et Dauphiné, et à
tous nos autres justiciers, oitìciers et subgects de nosdiets royaume et Dauphiné, '
quelesdicts8 concordats et chapitres ils gardent et observent, et fassent inviolable-
ment garder et observer de poinct, selon leur forme et teneur, nonobstant toutes
lesdictess ordonnances et pragmatique sanction et autres lectres à ce contraires,
car tei est nostre plaisir. En tesmoin de ce, nous avons faict mectre nostre scel a
cesdictes presentes.
1 Cod. Vini,.: en .
•n,.: et icelluj fin) 011 passi:
■ Cod. Vatic. om.
4 Cod. Vatic: dìfferances .
■ dui. Vutu.: faveur .
6 Onl, uni. uni. quanto è fra [ |.
: Cod. Valic. uni. ei a tona - Danphiné
■ ' od. Villi, .: ■ les .
222 Face fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
Donne à Amboise, le dernier jour d'Octobre, l'an de grace mil CCCC soixante
et dou7.e. l [et de nostre Resgne le douziesme]. 2
Ainsi signé: Par le Roy, Monseigneur le Due de Bourbon, les sires de Craon,
du Lude, de Montagu, Patrix, Folcart Seneschal de Xaintonge, M.e Bernard Loret
et autres presens.
L. Toustain. 3
Da Ordonnances ecc., loc. cit. 548-5.54, collazionata la copia in Cod. Reg. lat. 1323,
t. 14lv-143r (Biblioteca Vaticana).
XXXII.
PACE FRA INNOCENZO Vili E FERDINANDO DI NAPOLI.'
7 febbraio 1492.
In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, Amen.
Anno a Nativitate domini nostri Ihesu Christi, Millesimo quadringentesimo, nona-
gesimo secundo, indictione decima, die martis septimo mensis februarii, Pontificatus
Sanctissimi in Christo patris et Domini Nostri domini Innocencii divina providentia
pape octavi anno octavo: Cum prefatus Sanctissimus Dominus Noster, et Serenis-
simus dominus d. Ferdinandus Dei gratia Sicilie et Hierusalem Rex illustrissimus,
optarent animorum suorum quieti consulere, et non nullis differenciis ac contendo-
nibus et obiectionibus, que inter eos annis superioribus viguerunt, etiam post pacem
inter eos initam de anno domini Millesimo quadringentesimo octuagesimo sexto,
lìnem imponere, causasque omnes et occasiones illarum penitus amputare, Sua Bea-
titudo ex una, et magnificus d. Ioannes Pontanus secretarius ac consiliarius et prò-
curator specialis ipsius domini Regis, nomine dicti domini Regis existens apud pre-
fatum Sanctissimum D. Nostrum partibus ex altera, habens speciale mandatum et
plenariam auctoritatem, potestatem, et facultatem, prout piane constat licteris paten-
tibus ipsius domini Regis, cum sigillo sue Maiestatis consueto appenso, a nobis visis
et lectis, et in fine presentis capitulationis registratisi Constituti in palacio aposto-
lico et in cammera tercia residentie prefati Sanctissimi D. N. post aulam inferiorem
pontificum nuncupatam, coram nobis notariis publicis et testibus infrascriptis pre-
sentibus ad hec specialiter vocatis, habitis, et rogatis, ad infrascriptas conventiones,
1 Coil. Vii tri . on). et douze
- Ordonn. om. quanto t fra | |.
imi. Vatic. om. Ainsi - Toustain .
' Della pace del 1 Ho. alla quale più volte si riferisce il presente documento, si danno, per quanto riguarda le cose
i itiche, le varianti di qualche entità che presenta il testo in E. Carusi, Dispacci •■ lettere ili Giacomo Glie-
rardi (Studi e testi, 21), Roma 1909, cvi-cvni (l'alio intiero cm-cxix) e L. Volpicella, Regis Ferdinand* Primi lustra-
ctionum liber (Socii tè Napoli I di Storia Patria), Napoli 1916, 201 202 (l'atto intiero 199-210). - Si noli la diversità nella
d.aa i m u. noti zìi di > cronisti cfr. L. Pastor, Storia dei Papi, vers. A. Mercati,
111, Roma 1912, 208.
a. 1492 Pace fui Innocenzo Ville Ferdinando di Napoli 223
compositiones, et capitula inter se, ut sequitur, mutuo devenerunt, illisque subscri-
ptiones suas manibus propriis apposuerunt, vìdelìcet: Capitula reintegrationis, ac
conventionis inite, faete et concordate inter Sanctissimum in Chrìsto patrem et Domi-
num Nostrum dominum Innocencium, divina providencia papam octavum ac Sere-
nissimum dominum dominum Ferdinandum de Aragonia Dei grada Sicilie Hieru-
salem etc. Regem illustrissimum. Inprimis cum invocatione ac fausto omnipotentis
Dei nomine, et directione, ac protectione beatorum apostolorum Petri et Pauli, rìt
animorum mutuo, et invicem inter se sincera reintegratici extincta prorsus omni
simuliate, suspitione, et odio, ac preteritarum iniuriarum, contentionum et offen-
sarum memoria: ita quod Sanctissimus D. Noster de cetero amplectatur Serenis-
simum dominum Regem Ferdinandum, cum paterna cantate, et gracia pontifìcia,
sinceraque beni valentie affectione: et ipse dominus Rex prosequatur Sanctitatem
Domini Nostri, et Sedem Apostolicam, cum ea qua decet filiali observantia, pietate,
reverentia, et officiositate, ac plenis satisfactione et implemento omnium obligationum
suarum erga illam et sedem prefatam, matrem suam, iuxta investituram regni, salvis
infrascriptis, in quibus idem Sanctissimus D. Noster prefato Domino Regi omnes
promissiones Sanctitatis sue servabit exintegro. - Circa libertatem, iurisdictionem,
atque inmunitatem ecclesiasticam et spectantia ad spiritualitatem, beneficiorumque
ecclesiasticorum collationem, Serenissimus d. Rex Ferdinandus, et prò eius nomine
ac parte dominus Ioannes Pontanus eius secretarius procurator, et ad omnia hec
mandatarius et nuncius specialis, sicuti ex mandato et privilegio exinde confecto
aperte cernitur et constat, cuius privilegii tenor in fine describitur, contentatur
atque promittit, et obligat se acceptaturum collaciones et provisiones quascumque,
et ex nunc acceptat, de omnibus ecclesiis, monasteriis, et beneficiis ecclesiasticis qui-
buscumque a Sancissimo Domino Nostro et Sede Apostolica faciendas, et illas exe-
quutioni demandari permittet, illisque nullo modo contradicet seu adversabitur, remi-
ctens etiam sese in eisdem, nec non et circa ea que ad libertatem, iurisdictionem, et
inmunitatem ecclesiasticam, ac spiritualitatem spectant, earumque observationem ac
manutentionem, ad tenorem et formam capituli super huiusmodi rebus in investitura
regni contenti et specificati, cuius capituli ex ipsa investitura sumpti, tenor infra-
scriptus est videlicet: Omnes1 insuper ecclesie tam cathedrales, quam alie regulares,
et seculares, nec non omnes prelati et clerici ac universe persone ecclesiastice, secu-
lares et religiose, et quecumque religionis loca in regno et terra predictis consistentia,
cum omnibus bonis suis, in electionibus, postulationibus, nominationibus, provisio-
nibus, quas salvis reservationibus apostolicis fieri contigerit, et omnibus aliis piena
libertate gaudebunt. Nec ante electionem, sive in electione, vel post, Regis assensus
aut consilium aliquatenus requiretur. Quam utique libertatem tu et tui in dicto regno
heredes, semper manutenebitis et conservabitis, ac manuteneri et conservari facietis
ab omnibus subditis vestris, dicteque ecclesie, et persone utantur- libere bonis et
iuribus suis omnibus, salvo tibi et tuis in huiusmodi regno heredibus iure patro-
natus in ecclesiis tantum quantum in hac parte patronis ecclesiarum canonica insti-
tuta concedunt, ubi antiqui reges Sicilie huiusmodi ius patronatus in ipsis ecclesiis
Qui cominciano gli articoli di contenuto e.clu-.iaitico nella pace del 1486.
1 Carusi e Volpicella ■ utentur >.
224 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
habuerunt. Omnes etiam cause ad forum ecclesiasticum in regno et terra predictis
pertinentes libere1 absque ullo impedimento agitabuntur, tractabuntur et ventilabun-
tur coram ordinariis, et aliis ecclesiasticis iudicibus, et terminabuntur per eos, et si ad
Sedem Apostolicam super huiusmodi causis appellali eontigerit, tam appellantesquam
appellati ad eandem venire Sedem prò appellationum prosecutionibus libere et absque
inhibitione aliqua permittentur. Sacramenta vero fidelitatis prestabuntur secundum
antiquam et rationabilem consuetudinem, prout canonica instituta permictunt, ab illis -
ecclesiarum prelatis, quorum predecessores antiqui, illa Sicilie regibus prestiterunt,
ab illis autem prelatis et ecclesiis, qui regalia sive temporalia bona tenent, si qui
tamen sunt, qui huiusmodi bona teneant a domino regni, et aliis dominis tempo-
ralibus, et quiratione3 huiusmodi bonorum ab antiquo consueverunt regibus et ipsis
dominis temporalibus servitia exhibere huiusmodi, honesta4 et antiqua servitia,
secundum rationabilem et antiquam consuetudinem, et sicut instituta paciuntur cano-
nica impendentur, salva tamen Romani Pontifìcis et Apostolice Sedis auctoritate et
iurisdictione plenaria, ac libera potestate circa ecclesiasticas et alias regulares et
seculares personas, et loca ecclesiastica predicta, tam in faciendis provisionibus et
electionibus conhrmandis, quam quibuscumque aliis concessionibus et gratiis, ac super
eis conficiendis litteris apostolicis, quas cessante omni impedimento per vos seu offi-
ciales et subditos vestros prestando permittetis libere et absolute executioni debite
demandari. Quinimmo prestantes impedimentum aut renitentes et inobedientes, com-
primetis, punietis, et ad obedientiam et reverentiam litteris apostolicis exhibendam
compelletis, et constringetis, et requisiti, manu militari, prout ipsarum litterarum
apostolicarum executori iridici seu nuncio videbitur, assistetis, remediis opportunis.
Revocabitis etiam tu et dicti tui in ipso regno heredes, omnes constitutiones, et leges
per dictum Fredericum Regem Sicilie, sive per Corradum ipsius Frederici filium,
aut Manlredum quoque :' principem Tarentinum, seu per dictam quoque5 Ioannam
reginam, vel alios reges, aut reginas regni, et terre prefatorum, seu alios quoscumque
editas contra ecclesiasticam libertatem, nec statuta edetis, aut consuetudinem e intro-
ducetis, seu etiam promulgabitis, per que iuri et libertati ecclesiastice in aliquo dero-
getur. Promittetis etiam quod nullus clericus, vel persona ecclesiastica eorundem
regni et terre in civili vel criminali causa ad faciendum fidem de titulo vel posses-
sione clericatus convenietur coram iudice seculari, nisi super pheudis iudicio peti-
torio conveniatur civiliter, sed omnia ecclesie, monasteria, hospitalia et alia pia, et
religiosa loca, et beneficia ac persone ecclesiastice regni et terre prediclorum omni-
mode erunt libere, ac libera, et in nullo regi aut principi subiacebunt. Nullas insuper
tallias seu collectas imponetis ecclesiis, monasteriis, locis, vel beneficiis predictis,
aut clcricis,7 et personis ecclesiasticis seu rebus eorum, et in ecclesiis in dictis regno
et terra vacantibus tu vel predicti tui in regno heredes nulla habebitis regalia, nul-
1 Carusi i Voi ri- ima add. et ».
2 Carusi e Volpicella : permittunt. Ab illis , ma ora. poi •ecclesiarum prestiterunt, .-il' illis autem
■' Carusi : . rationi a
■ ■ Volpiceli i: • exhibere, huiusmodi honesta .
l'tii . quondam •.
isuctudines .
a. 1492 /'(nr fra Innocenzo Vili e Ferdinando dì Napoli 205
losque fructus, redditus et proventus, nullasque etiam obvenciones ac nulla prorsus
alia recipietis ab eisdem, custodia ecclesiarum earundem interim libera remanente
penes personas ecclesiasticas, iuxta canonicas sanetiones. ' Item quoad provisiones
per Sedem Apostolicam iam factas de ecclesiis, monasteriis, et beneficiis quibus-
cumque ecclesiasticis regia Maiestas contentatur, promittit et se obligat, ac idem
d. Ioannes Pontanus nomine quo supra prò ea, de eisdem quorum nondum data est
possessio, se daturam et datum iri curaturam pacifìcam possessionem illis seu legi-
timis eorum procuratoribus, quibus de eisdem provisum est per Sedem Apostolicam,
et facturam curaturamque ut respondeatur integre de fructibus et obvencionibus ad
ecclesias, mpnasteria et beneficia huiusmodi, ac dictos provisos spectantibus et per-
tinentibus: idemque quoad integrarci fructuum et obvencionum huiusmodi respon-
sionem et perceptionem servabitur cum prelatis et aliis beneficiatis regni, qui alias
possessiones habuerunt, etiam si absentes, ex quavis causa essent vel fuerint, sup-
portatis debitis et consuetis oneribus per et circa eorum vicarios et substitutos ac
officiales necessarios ab eisdem deputandos, et alia ad divinum cultum pertinencia
prò ut iuris est. Item licet sit permissum Sanctissimo D. Nostro et Sedi Apostolice
sitque in eius libero arbitrio, ac voluntate posita, penis, supliciis et aliis castigatio-
oibus libera facultas puniendi, mulctandi, ac coercendi subditos sancte Romane eccle-
sie, ac suos, quos coercendoset puniendos diiudicaverit absque intromissione et impe-
dimento secularium dominorum, prò stabiliore tamen ipsarum partium unione, et
mutuarum voluntatum consensu maiore, idem Serenissimus dominus Rex Ferdi-
nandus declarat, offert, ac promittit, et prò eo dictus dominus Ioannes Pontanus
nomine quo supra, se nullatenus directe vel indirecte, mediate vel inmediate impe-
diturum, aut aliquatenus quovis colore obstiturum eidem Sanctissimo D. N. quan-
documque de cetero, quovis futuro tempore contingeret, eius Sanctitatem procedere
ad punitionem, suplicium, seu coercionem quorumcumque subditorum sancte Romane
ecclesie, ac suorum tam ratione et causa aliorum quorumcumque criminum et exces-
suum de cetero committendorum quam etiam rebellionis, quin immo idem dominus
Rex eidem Sanctissimo Domino Nostro in hoc favebit atque assistet, et presidia sua
conferet, prout et quemadmodum obligatus est, et iuxta obligationum ipsarum vim,
continentiam et tenorem. Item quia annis superioribus res beneventane habuerunt
diversos motus, turbationes et fluctuationes, ut Sanctissimus D. Noster de dieta
ci vitate ac voluntate domini Regis in animo suo magis conquiescere possit, pro-
mittit prefatus dominus Rex Ferdinandus et prò eo dictus dominus Ioannes Pon-
tanus nomine quo supra, quod circa civitatem beneventanam, et cives ac incolas
illius, omnesque et singulas occurrentias, et pertinentias, ac quecumque interesse
civitatis, civium et incolarum predictorum, servabit in omnibus et per omnia quantum
tenetur et obligatur ex forma investiture sue, ncque in illis se aliter intromictet.
Item quia regia Maiestas predicta optinuit a felicis recordationis domino Sixto
quarto remissionem annui census octomilium unciarum auri prò regno predicto, ut
in investitura debiti, vita ipsius Serenissimi domini Regis Ferdinandi durante, ex
certis causis, ac cum non nullis condicionibus et obligationibus, prout in bulla pre-
fati domini Sixti ad quam relatio habeatur, de eadem remissione facta hec et alia
1 Qui finisce la parte di contenuto ecclesiaslico'della pace del 148b.
226 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
latius atquo exprcssius continenti!!-, ac deinde inter prefatos Sanctissimum D. Nostrum
Innocencium papam octavum, et Serenissimum d. Regem Ferdinandum secute sunt
lites, altercationes, differentie, et bella annorum superiorum, prout palam notum est,
et successive novi contractus et conventiones in pace facta in anno Millesimo qua-
dringentesimo octuagesimo sexto, rursusque nove contradictiones et difndentie, ac
diversi actus et motus, ex quibus de diete concessionis domini Sixti cessatione
opponi seu contradici contigit, quibus quidem altercationibus, ac diflerentiis, pre-
missisque omnibus Deo volente finis impositus est, cum optima voluntate et animo-
rum dispositione partis utriusque, idem Sanctissimus D. Noster Innocentius papa
octavus ex clementia et benignitate sua prò bono ac perpetuitate pacis et concordie
ac zelo paterne caritatis, qua ipsum dominum Regem prosequitur et prosequi intendit,
abolendo, cassando, irritando et nullificando penitus et omnino, ac abolitos, cassos,
irritos, et nullos decernendo, ac reddendo generaliter et specialiter, sicuti prò cassis,
irritis ac nullis presenti cum capitulo declarat et decernit, tam in genere quam in
specie omnes et quoscumque processus, scripturas, bullas et quoscumque actus, cum
omnibus et singulis in eisdem contentis et expressis, sub quavis verborum expres-
sione et contextu publice seu privatim, palam vel occulte, qualitercumque et quo-
modocumque, factos, scriptos, et in quameumque formam redactos, seu facta s, scriptas
et celebratas, promulgatas, seu non promulgatas, clausas vel apertas, et tam in
consistono et consessu reverendissimorum dominorum Cardinalium, et aliorum quo-
rumeumque presentium, quam in conspectu sue Sanctitatis, seu in cammera aposto-
lica, aut in palacio apostolico, vel alibi ubicumque, tam Rome quam ubivis locorum ac
terrarum, et tam ab ipso Sanctissimo D. Nostro, quam ab eius quibuscumque mini-
stris, et officialibus deputatis, seu mandatariis, usque in presentem diem contra ipsum
Serenissimum dominum Regem Ferdinandum, eiusque filios, heredes et successores,
ipsum dominum Regem eiusque filios, heredes et successores, quatenus opus sit, ad
uberiorem cautelam, que prodesse semper consuevit, et obesse nunquam, restituendo,
reintegrando et reponendo in ilio pieno et pienissimo statu, iure, potestate, gradu,
et conditione, in quibus erat, et erant, ac esse poterant, et debebant ante ipsas lites,
controversias, bella, et differentias exortas, et a censuris et penis quibuscumque
abluendo, ac penitus absolvendo, quocienscumque, quomodocumque et qualiter-
cumque hactenus aut incursis, aut quas incurrisse videri seu pretendi possent, et
ablutos ac penitus absolutos presenti cum capitulo decernendo, non aliter quam si
dieta bella, lites, controversie, differentie, ac premissa alia nunquam inter ipsas partes
intervenissent, et ipsi processus, censure, scripture, bulle, et actus facti, aditati, scripti,
facte, actitate et scripte nunquam fuissent, et diete censure, ac pene nunquam incurse,
tam bis quam aliis quibuscumque nullatenus obstantibus, restituit, ac reponit ipsum
dominum Regem Ferdinandum in eadem remissione census iamdicti, et gratiis qui-
buscumque in eadem bulla domini Sixti concessis, in quibus ipse d. Rex fiiit et erat
ante exortas lites, bella, et differentias premissas cum continuatione remissionis census
ipsius, et graciarum in eadem bulla concessarum et contentarum, prò toto tempore vite
ipsius domini Regis, cum illis videlicet expressionibus, adiectionibus, conditionibus,
omnibusque aliis et singulis in ipsa bulla Sixti positis, expressis, adiectis, atque con-
tentis. Pro cuius bulle et in ea contentorum et promissorum omnium et singulorum,
ipsum dominum Regem concernentium, et per eum acceptatorum, et obligatorum sub
1492 Pace fra Innocenzo Ville Ferdinando di Napoli 227
fide regia observatione, proque ipsis ex integro adimplendis, atque prestandis, et prò
servando ac Empiendo officio fidei et promissionis sue erga Sanctissimum D. Nostrum
et sanctam Romanam ecclesiam, idem Serenissimus dominus Rex Ferdinandus, ac
idem dominus Ioannes Pontanus procuratorio nomine quo supra, recognoscens bona
fide iniuncta et imposita sibi per dictam bullam, et obligationes suas, ex ea contractas,
denuo omnes illas et singulas, cum omnibus et singulis condicionibus adiectis, ratifi-
cando et emologando, easque in se reassumendo, ac se illis subiiciendo, perinde ac si
in illarum prestatione et exhibitione ex tempore concessionis et obligationum predi-
(.tarum usque in presentem diem in illis continuasset, et nulla in eis cessatio atque
intermissio facta fuisset, annuam missionem unius palafredi albi prò recognitione
dominii, nec non duas triremes armatas propriis sumptibus, et expensis ipsius domini
Regis tenere in locis et ex causis in bulla expressis, subsidiorumque et defensionis
sancte Romane ecclesie debitorum et promissorum, obligationem et observantiam
ac omnia alia et singula prout et quemadmodum in eadem bulla sigillatim et
expresse continetur, ac iure iurando cautum, promissum et obligatum extitit, sub
iisdem censuris, sentenciis, et penis in casu contraventionis incurrendis in ipsa bulla
domini Sixti, et in ratificatione domini Regis positis et contentis, de novo expresse
ac fide regia et iure iurando affirmat, promittit, et sese solemniter obligat, promis-
sionum et obligationum, condicionumque, sentenciarum, penarum, et censurarum
liuiusmodi plenam et plenissimam noticiam habens, remanentibus nihilominus et in
suo vigore ac robore persistentibus promissione et obligatione trecentorum equitum
seu armorum hominum vulgariter nuncupatorum et aliis omnibus particularibus
condicionibus contractuum et investiture regni eidem domino Regi per felicis memorie
Pium secundum concesse, illis tantum exceptis que in bulla predicta d. Sixti conti-
nentur et declarantur: Ad quorum omnium contractuum, conventionum et obligatio-
num, ut prefertur, ac bullarum supradictarum respective observantiam et imple-
mentum, idem Serenissimus d. Rex ac dominus Ioannes Pontanus nomine quo supra
se expresse et solemniter obligat, in quibus seu aliquo ex contentis in presenti capi-
tulo, si defecerit, aut contravenerit, omnia et singula habeantur prò infectis et prò
non abolitis et censeantur esse ac sint prorsus et omnino sine aliqua diminutione
aut alteratione, in eisdem statu et terminis in quibus erant ante presentem stipula-
tionem, quecumque in ipso capitulo concessa fuerant, perinde ac si nulla absolutio
aut grada de predictis facta fuisset. Item prefatus Serenissimus d. Rex Ferdinandus
et prò eo dictus d. Ioannes Pontanus nomine quo supra, cupiens ubique erga ipsam
sanctam Romanam ecclesiam et Sanctissimum D. Nostrum reverentiam suam exi-
bere atque honorifice prosequi, quo etiam unio ipsa ut inter optimum patrem et
obsequentissimum filium decet, maior et strictior appareat, offert de sua bona et
liberali voluntate, atque contentatur quod in ipsis duabus triremibus tenendis ut
supra vexilla et insignia Sanctitatis sue simul cum vexillis et insignibus regiis defe-
rantur, et appareant, quin etiam idem Serenissimus dominus Rex contentatur et
libentissime offert, quod Sanctissimo Domino Nostro liceat tociens quociens voluerit
in ipsis triremibus mittere, et tenere unum hominem nuncium suum prò toto ilio
tempore quo voluerit, in illis commorantem prò maiori satisfactione mentis ipsius
Sanctissimi D. Nostri, ac propter casus dubios, qui possent succedere, subditorum
vel non subditorum, amicorum vel non amicorum ipsius Sanctissimi D. Nostri, ne
228 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
dum securitas maris ac maritimarum queritur error aliquis propter ignorantiam vel
difiidentiam fonasse committeretur, ac ut presentia et testimonio talis nuncii et
observatoris false calupnie et imputationes depredationum convinci possint, propter
que tamen non intelligatur derogatum aut inmutatum aliquid de tenore bulle pre-
dicte domini Sixti, aut additum vel denovo acquisitum seu inminutum, atque detra-
ctum in rebus alterius partis, sed hec ipsa intelligantur oblata, consensa, facta, et
prestita prò maiore studio, reverenda, et honorificatione ipsius domini Regis erga
Sanctissimum D. Nostrum ac prò erroribus et dubietatibus quibuscumque ut pre-
fertur evitandis. Item quia prefatus Sanctissimus D. Noster Innocencius papa octavus
hactenus per literas, oratores, et nuncios, ac diversa media, et interventiones etiam
maximorum principum et potentatuum maximam fecit instantiam, quod alibi quam
Neapoli, aut per officiales regios examinaretur materia seu causa captivitatis baro-
num ipsius Regni, loco tamen non suspecto, et a personis fidedignis, in quibus merito
esset spectanda rectitudo iudicii, contentatur regia Maiestas, que in hac causa asserit
et affirmat se prò iustificatione gestorum suorum apud principes et potentatus chri-
stianos eorumque oratores Rome ac Neapoli conversantes ex parte etiam sua insti-
tisse, quod, licet asserat et pretendat esse a se contra barones legitime et secundum
regni ritum constitutiones et capitula, iurisque dispositionem processimi, propter
ipsorum baronum machinationes, excessus, errores, et crimina ab eisdem commissa,
tentata et incursa, et contra eos propterea a Sua Maiestate iudicari potuisse, nihilo-
minus attento quod idem Sanctissimus D. Noster asserit, ipsos barones precedente
remissione et abolitione facta in capitulis pacis anni Millesimi quadringentesimi
octuagesimi sexti, se suadente, ac sub eius fide, et assecuratione posuisse se in mani-
bus regis prò honorificentia Sanctitatis eiusdem ac pleniore mentis sue declaratione
et satisfactione, utque etiam ipsa Maiestas exinde rem gratam et acceptam sue Sancti-
tati faciat, dieta materia seu causa, in quocumque statu fuerit vel sit, prò informa-
tione et examinatione desuper facienda ubi et quando Sue Beatitudini videbitur, sit
in pectore et sapientia ipsius Sanctissimi D. Nostri Innocencii, cuius declarationi et
sentencie stabit et acquiescet, illamque exequetur regia Maiestas prò ipsius Sanctis-
simi D. Nostri, ac Sedis Apostolice honore et reverenda, quia de sue Beatitudinis
sapientia, consciencia et integritate confidit, ut toti mundo pateat, quod Sua Maiestas
habet et habere intendit confidentiam in sua Sanctitate a qua sperat, sua in hoc
gesta non posse iuste damnari, cognitis culpis et demeritis dictorum baronum etiam
post dictam pacem. Item cum predictus dominus Ioannes Pontanus prefati Serenis-
simi domini Regis Ferdinandi ac illustrissimi d. Alphonsi Ducis Calabrie regii pri-
mogeniti nominibus, Sanctissimo D. Nostro supplicaverit, ut ex benignitate et cle-
mentia sue Sanctitatis ad maiorem demostrationem et evidentiam sue paterne caritatis
erga prefatum dominum Ducem, utque ex hoc magis innotescat apud omnes ac
validior habeatur sincera unio presentis reintegrationis et pacis, dignarctur prefa-
tum dominum Ducem ex nunc de dicto regno Sicilie et terra citra Farum post
felìces ipsius patris dies, iuxta formam investiture dicto patri suo per felicis recor-
dationis dominum Pium Papam secundum concesse, investire, Sua Beatitudo, quo
magis prefatorum patris et filii iìdes ac devotio ad debita obsequia prestanda, ac
promissoi um omnium obscrvantiam inviolabiliter exibendam ergaSedem Apostolicam
accendati!!", ex mera gratia et benignitate pontificia, invitata etiam maximis meritis
1492 /'./(.- fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli 229
in sanctam Romanam ecclesiam dare memorie Alphonsi regis avi sui, cuius nomen
sicuti sortitus est, ita eadem devotionis opera imitaturus speratili-, fidelibusque obse-
quiis dicti d. Regis Ferdinandi, que eidem ecclesie sincero affectu obtulit, annuit
et contentatur, ac gratiose promittit, eundem dominum Alphonsum ipsius domini
Regis primogenitum Ducem Calabrie, de regno Sicilie et terra citra Farum, et quan-
tum spectat ad terram citra Farum, iuxta et secundum illum statum, quem nunc
tenet et possidet dictus dominus Rex Ferdinandus in dieta terra citra Farum, ex
nunc prout ex tunc, post felices ipsius patris dies investire, ac depresenti solemnem
investituram expedire prò se et liberis suis, sub eisdem clausulis, contractibus, et
obligationibus, sub quibus idem d. Rex Ferdinandus ab eodem domino Pio inve-
stitus fuit, cum solemnitatibus debitis et consuetis, ac iuxta tenorem bulle diete
investiture domini Pii, eodem ipso domino Alfonso Calabrie Duce absente tanquam
presente, et prò eodem domino Alfonso, dicto domino Ioanne Pontano procuratorio
nomine, de qua quidem procuratione constat ex publico privilegio dicti domini
Alfonsi Ducis desuper expedito, coram et presentialiter dictam gratiam investiture
acceptante, et prò tam benigno anticipationis munere tanque paterni beneficii magni-
tudine gratias inmortales etiam ipsius domini Regis nomine ac prò parte agente.
Qui quidem dominus Alphonsus Dux, et idem d. loannes Pontanus nomine ipsius
Ducis prò filiali gratitudine et recognitione tanti beneficii investiture ipsius antici-
pate, offert, promittit, ac se solemniter obligat, dare et solvere eidem Sanctissimo
Domino Nostro seu eius nomine cui videbitur et placebit, summam quinquaginta
milium ducatorum auri et in auro de cammera in pecunia numerata statim tempore
assignationis bulle investiture ipsius, assignande et tradende in manibus ipsius domini
Alphonsi Ducis seu alterius ab eo ad ipsam accipiendam deputati, ita quidem mutua
partium stipulatione interveniente, quod propter anticipationem investiture huiusmodi,
ac propter gratitudinem et recognitionem predictas, dicteque pecunie numerationem
non intelligatur, aut intelligi ullo umquam possit tempore facta aut inducta esse aliqua
nova obligatio, seu alteratio Sanctissimo D. Nostro aut ipsi domino Regi Ferdinando
vel eorumdem successoribus tam in pontificatu quam in regno, salvis semper omnibus
in investitura contentis. Idem quoque Sanctissimus D. Noster ex superabundanti cle-
mentia ad supplicationem dicti domini Ioannis Pontani nominibus quibus supra gra-
tiose annuit et contentatur quod in dieta investitura adiiciatur, quod casu quo dictus
d. Alfonsus ante patrem decederet, eadem investitura intelligatur esse translata,
transfusa, et collata in illustrissimum dominum Ferdinandum Capue Principem dicti
Ducis primogenitum, heredem et successorem, illique facta, qui teneatur eo casu pre-
stare iuramentum debitum et consuetum, et alia ad que Dux idem ex ipsa investitura
tenebatur et teneretur. Item cum principibus, ac universo populo christiano innotuerit
singulare studium, piumque Sanctitatis D. Nostri desiderium atque propositum Chri-
stiane reipublice defendende, quantam etiam ipse operam contulerit prò suscipienda
expeditione adversus infideles, ac hostes ehristiani nominis, sitque et esse videatur
eadem Sanctitas in huiusmodi proposito, quod propositum ab ipso Serenissimo Rege
Ferdinando non solum meritis laudibus extollitur, verum etiam iuvare illud presidiis
et facultatibus suis omni studio ab eo queritur, ideirco idem Serenissimus dominus
Rex Ferdinandus offert, et de sua gratuita voluntate pioque proposito prò exalta-
tione nominis ehristiani, et honore Sedis Apostolice, ac Sanctissimi D. Nostri, prò-
230 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli a. 1492
mittit, quandocumque idem Sanctissimus D. Noster expeditionem adversus infideles,
et Christi hostes decernet, atque parabit, se cum facultatibus, opibus, pecuniis, exer-
citibus, ac classibus suis, una cum aliis principibus et potentatibus christianis libé-
ralissime, ac libentissime concursurum, affuturumque Sanetitati sue etiam cum filiis
suis collaturumque presidia, auxilia et facultates, non solum ut alii principes ai
potentatus christiani, verum etiam ulterius, summisque ac maximis viribus annitetur,
ut presidia sua tam terrestria quam maritima Sanctitatis eiusdem desiderio corre-
spondeant, ita quidem ut oblationem hanc suam res et facta ipsa exuperent, ac suo
exemplo, principes et potentatus alios excitet ad melius quotidie de Sede Apostolica,
deque Christiana republica demerendum, et quod nunc verbis promittit, tempore
diete expeditionis eius prosecutionem promptius ac liberalius re ipsa atque effectua-
liter exibebit. Item ut hec animorum reintegratio et unio, odiorum atque inimici-
ciarum oblivio ex omni parte cernatur et undique se ostendat, prefatus Sanctissimus
D. Noster Innocentius papa octavus remittit, ac piene relaxat, atque condonat de
sua benignitate et clementia, ad maiorem cautelam, que prodesse semper consuevit,
omnes et quascumque iniurias, ofi'ensiones, culpas, fellonias, rebelliones, contumacias,
excessus, invasiones, delieta, crimina, dannorum quorumeumque illationes, censura-
rum, exeomunicationum, penarum, edictorum, bannorum, privationumque statuum
ac honorum quorumeumque incursiones usque in presentem diem plenissimam indul-
gentiam conferendo, et eorumdem abolitionem faciendo tam illustribus dominis
Virginio de Ursinis corniti etc. ac generali armorum capitaneo ipsius Serenissimi
domini Regis, ac ipsius Virginii filiis, et Prospero et Fabricio de Columna, et Ioanni
de Cera ipsius domini Regis armorum conductoribus, quam etiam ipsorum et cuius-
libet ipsorum subditis, familiaribus, conducteriis, squadreriis, armigeris, tam pede-
stribus quam equestribus, et adherentibus et sequacibus eorumdem et aliis etiam
quibuscumque stipendiariis et subditis ipsius domini Regis tam in genere quam
in specie cuiuscumque gradus et condicionis existant, eosdem et ipsorum unum-
quemque reducendo ac restituendo ad dignitates, honores, et bona sua quecumque,
ac in pristinum statum ipsorum et cuiuscumque ipsorum reponendo, et reductos, ac
repositos decernendo, et confirmando, quin etiam idem Sanctissimus Dominus Noster
ex insita sibi benignitate atque clementia, et ut precibus atque intercessionibus
ipsius regie Maiestatis benigne annuat, dignabitur habere atque habebit prenomi-
natos Virginium, eius filios, Prosperum, Fabricium, Ioannem et alios omnes et sin-
gulos supradictos tam in genere quam in specie in precipua eomendatione et tan-
quam in sue pontifìcie pietatis ac gratie sinu receptos prosequetur atque fovebit.
Item inter eosdem Sanctissimum D. Nostrum, et Serenissimum dominum Regem
Ferdinandum, et prò eo dictum dominum Ioannem Pontanum nomine quo supra
^olemni stipulatione interveniente conventum et concordatum est, quod neutri ipsa-
rum partium liceat aut aliquatenus permissum sit de cetero a die presenti, ad sti-
pendia sua de novo conducere aliquem ex baronibus subditis alterius, neque de
cetero de illis, aut illorum oppidis, aut quibusvis civitatibus, terris et locis partis
alterius patrocinium aut protectionem sibi capere, assumere seu habere, nisi quan-
tum de consensu et voluntate partis alterius fuerit, eiusque permissio et licencia
accesserit. Item cupiens idem d. Rex in omnibus que existimaret fore grata et
accepta prefato Sanctissimo D. Nostro pape demonstrare promptitudinem et since-
a. 1492 Pace fra Innocenzo Vili e Ferdinando di Napoli 231
ritatem animi sui, non solum erga suam Sanctitatem, et sacrum collegium, nec non
coniunctos secundum carnem sue Sanctitatis, verum etiam erga illos, quos putavit
et putat fuisse, et esse dignos grada sue Sanctitatis, et Sedis Apostoliche, inter quos
reputavit et reputat fuisse, et esse illustrissimum dominum Ioannem de Aragonia
de Ruvere prefectum urbis, et Ducem Arcis et Sore, proprio motu promisit et spo-
pondit, sub fide regia per se et successores suos in dicto regno investituram pheu
dalem dicti ducatus Arcis et Sore cuna aliis terris, castris et locis, in eius personam
et successorum suorum etc. factam per suam Maiestatem die vicesimo quarto novcm-
bris Millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto, et postmodum confirmatam
sub die decimo quinto februai ii, Millesimo quadringentesimo octuagesimo sexto,
prout constai publicis privilegiis desuper confectis, ad que plenius relatio habeatur
in omnibus et per omnia, pcrinde ac si illorum tenor in presentibus capitulis de
verbo ad verbum esset insertus, ex certa animi sui scientia factam et confirmatam,
firmam et illibatam perpetuo attendere et observare, quam etiam ex abundanti de
novo approbat, innovat, et confirmat plenumque robur sortiri vult et intendit, omni
meliori modo, reiectis quibuscumque causis et sinistris interpretationibus, sinceritate
regia, et inviolabiliter. Item prefatus Serenissimus dominus Rex Ferdinandus, cupiens
ex sua pietate et observantia erga Sanctissimum Dominum Nostrum in omnibus ili i
satisfacere, commendationes sue Beatitudinis prò illustribus dominis Nicolao de
Ursinis Pitiliani et Noie comite, ac sancte Romane ecclesie armigerarum gentium
capitaneo generali, et Iulio etiam de Ursinis Asculi domino etiam Sue Sanctitatis
armorum ductore, reverenter accipiens, et dictus dominus Ioannes Pontanus nomine
quo supra dictos dominos ut sibi gratos et acceptos potissimum intuitu Sue Beati-
tudinis, cuius servitia ut sua cara habet, habere vult et intend